مۇقەددىمە


                       چېن يەنچى  (شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى)


«مەدەنىيەت» كەڭلىككە ۋە چۇڭقۇرلۇققا قاراپ ئۇزلۈكسىز تەرەققىي قىلىدىغان ئۇقۇم. جۇڭگونىڭ قەدىمكى زاماندىكى «مەدەنىيەت» ئۇقۇمى مەدەنىيەت-مائارىپ مۇۋەپپەئىيەتلىرى ۋە تەربىيىلەپ تەسىرلەندۈرۈشنىڭ يىغىندىسى بولۇپ، تەبىئەت بىلەن ئوڭ تاناسىپ، تەربىيە بېرىلمىغان «ساددىلىق» ۋە «ياۋايىلىق» بىلەن تەتۈر تاناسىپ، كېلىدۇ.«مەدەنىيەت»نىڭ غەربچە ئاتىلىشى - لاتىن تىلىدا «كۇلتۇرا»، ئۇنىڭ تۈپ سۆزى پېئىل بولۇپ، تېرىقچىلىق، ئولتۇراقلىشىش، مەشىق قىلىش، كۆڭۈل قۇيۇش ياكى دىققەت قىلىش، دىنىي ئېتىقاد قاتارلىق كۆپ قاتلاملىق مەنىلەرگە ئىگە، ئۇ ئادەمنىڭ سۇبيېكتىپ تىرىشچانلىقى ئارقىلىق تەبىئىي ھالەتتىن قۇتۇلۇش مەنىسىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. 16-17- ئەسىرلەردە، ئىنگلىزچە، فىرانسۇسچە  چۇلتۇرە  (نىمىسچەكۇلتۇر ، رۇسچە) تېرىقچىلىقتىن دەل-دەرەخلەرنى ئۈستۈرۈشكە تەدرىجىي كېڭەيدى ھەمدە ئىنسانلارنىڭ روھىي بىلىمى ، مىجەز-خۇلىقى ئۆرپ-ئادىتىنى كۆرسىتىدىغان بولدى. خەنزۇتىلى سۆزلۈكىدە، چۇلتۇرە نىڭ مەنىسىگە يېقىنراق كېلىدىغان «文化 » (مەدەنىيەت) ، «文明» (مەدەنىيەتلىك) دېگەن ئىككى سۆز بار. ئىنسانلارنىڭ ماددىي ئىجادىيىتى (بولۇپمۇك ئوتتىن پايدىلىنىش) كېڭىيىپ روھىنىڭ نۇرى يەر- جاھاننى يۇرۇتقان «مەدەنىيەتلىك» « 文明 » دېگەن كۇلتۇر(چۇلتۇرە) نىڭ مەزمۇنىغا تېخىمۇ ماس كېلىدۇ. «مەدەنىيلىك» (文明) نى «مەدەنىيەت مائارىپ مۇۋەپپەقىيەتلىرى ۋە قارىتىش» (文治教化) دىكى «مەدەنىيەت»(文化)بىلەن سېلىشتۇرغاندا ئۇنىڭ ئۆز ئىچىگە ئالاغان مەنىسى تېخىمۇ كەڭ بولۇپ، بىز ھازىر ئېيتىۋاتقان كەڭ مەنىدىكى مەدەنىيەتكە يېقىن كېلىدۇ، يەنى ئىنسانىيەت جەمئىيىتى تارىخىي ئەمەلىيىتى جەريانىدا ئىجاد قىلىنغان ماددىي بايلىق ۋە مەنىۋى بايلىقنىڭ يىغىندىسىنى كۆرسىتىدۇ. مەزكۇر كىتابىتا تەتقىق قىلىنىدىغان مەدەنىيەت ئاساسەن تار مەنىدىكى مەدەنىيەت ئىچىدىكى ئاساسلىق قىسمى-جەمىئەتنىڭ ئاڭ فورماتسىيىسى، يەنى ئىنسانلار ئىجتىمائىي تۇرمۇشقا مۇناسىۋەتلىك ئىدىيىۋى نەزەرىيە، ئەدەپ-قائىدە، ئەدەبىيات-سەنئەت، تارىخ-سىياسەت، پەلسەپە، دىن، مائارىپ قاتارلىق ئاساسىي جەھەتتىن مەنىۋى مەدەنىيەت كاتېگورىيىسىگە مەنسۇپ مەزمۇنلارغا ھەمدە يەنە كەڭ مەنىدىكى مەدەنىيەت مەسىلىرىگىمۇ چېتىلىدۇ.
«مەدەنىيەت» بىر خىل ئاڭ فورماتسىيىسى بولۇش بىلەن، تۆۋەندىكىدەك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە:
دەۋرىيلىكى: مەدەنىيەت بىر خىل تارىخىي ھادىسە، ھەر بىر ئىجتىمائىي جەمئىيەتتە ئۆزىگە خاس مەدەنىيەت بولىدۇ ھەمدە ئىجتىمائىي جەمئىيەتتە ئۆزىگە خاس مەدەنىيەت بەلگىلىك ئىجتىمائىي سىياسىي، ئىقسادنىڭ ئىنكاسى بولۇپ، يەنە بەلگىلىك ئىجتىمائىي سىياسىي ۋە ئىقتىسادقا زور تەسىر كۆرسىتىدۇ ۋە رول ئوينايدۇ، سىنىپىي جەمئىيەتتە ئۇ سىنىپىيلىققا ئىگە.
مىللىيلىكى: مىللەتنىڭ شەكىللىنىشى ۋە راۋاجلىنىشىغا ئەگىشىپ، مەدەنىيەت مىللىيلىككە ئىگە بولدى، مىللىي شەكىللنىڭ راۋاجلىنىشىغا ئەگىشىپ، مىللەتنىڭ ئەنئەنىسى، ئۆرپ-ئادىتى شەكىللەنگەنىدى.
داۋاملىشىشچانلىقى: مەدەنىيەتنىڭ تەرەققىياتى تارىخنىڭ داۋاملىنىشىشچانلىقىغا ئىگە، ئىجتىمائىي ماددىي ئىشلەپچىقىرىش تەرەققىياتنىڭ تارىخىي داۋاملىشىچانلىقى مەدەنىيەت تەرەققىياتى داۋاملىشىشچانلىقىنىڭ ئاساسى.
ئۆزلەشتۈرشچانلىقى: ھەر بىر مەدەنىيەتنىڭ خۇددى مىللەتكە ئوخشاش بۇ مىللەتتە بار مەدەنىيەت ئۇ مىللەتتىمۇ بولىدىغان، ئۇ مىللەتتە بار مەدەنىيەت بۇ مىللەتتىمۇ بولىدىغان ھەم ئالاھىدىلىككە، ھەم ئورتاقلىققا ئىگە بىر تەرىپى بولىدۇ. دېمەك،ئوخشاش بولمىغان مەدەنىيەت ئوتتۇرىسىدا مەلۇم تەرەپلەردە ئۆزلىشىشچانلىق بولىدۇ. رايون خاراكتېرلىكى: ئۇرۇقداشلىق پاترىئارخاللىق تۈرۈمىنىڭ تەلتۆكۈس يىمىرىلىشىگە ئەگىشىپ، رايون مەدەنىيەت ئەندىزىسى ئۇرقداشلىق ئاسارىتى خارابىسى ئۈستىگە قۇرۇلدى. بۇ يەردە ھەم بىر مىللەتنىڭ ئىچكى ئامىللىق جۇغراپىيىۋى پەرقتىن شەكىللەنگەن ئوخشاش بولمىغان كىچىك رايون مەدەنىيىتى ھەم كۆپ مىللەتلىك دۆلەت ئىچىدە شەكىللەنگەن چوڭ رايون مەدەنىيىتىمۇ بار، مەسىلەن، جۇڭخۇئا مەدەنىيىتى.
2
                                     «تۈرك مەدەنىيىتى» نى «تۈركلەر» بايقىغان ئەمەس.


تۈركلەر ئۆز ماكانى ۋە تارىخىنى ئاللىبۇرۇن ئۇنتۇغان ۋاقىتلاردا، ياۋروپا ئالىملىرى بۇ تەرەققىيات ساھەسىنى ئاچتى. پانتۈركىزم مەيدانىغا چىقىشتىن ئىلگىرى، ياۋروپادا ئىككى قېتىم تۈرك مەدىنىيتى باش تېما قىلىنغان ھەرىكەت كۆتۈرۈلدى. بىرىنچى قېتىملىقى تۈركىيىنىڭ قول ھۈنەر-سەنئەت بۇيۇملىرى ۋە ھۆسنىخەت-رەسىملىرىنى يىغىش دولقۇنى بولۇپ، تۈرك مەدىنىيتى تۇنجى قېتىم كىشىلەر بۆلىدىغان قىزىق نۇقتىغا ئايلاندى. ئىككىنچى قېتىملىقى «تۈركولوگىيە» پائالىيىتى بولۇپ، بىر تۈركۈم رۇسىيە، فرانسىيە، ھۈنگرىيە، دانىيە، گېرمانىيە ۋە ئەنگىئىلىيە ئالىملىرى قەدىمكى تۈركلەر، ھونلار ۋە موڭغۇللار ئۈسستىدە تارىخشۇناسلىق ۋە ئارخېئولوگىيىلىك تەتقىقاتىنى باشلىۋەتتى. ئۇلار تۈركلەر ناھايىتى قەدىمىي مىللەت، تارىختا ناھايىتى يۇقىرى مەدەنىيەت ياراتقان دېگەننى ئىسپاتلاش غەرىزىدە بولغانىدى. بۇ پائالىيەتلەر تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان ھەر قايسى مىللەتلەر ئىچىدىكى زىيالىيلار ئارىسىدا چوڭقۇر تەسىر پەيدا قىلماق قالمىدى، شۇنداقلا بۇ بىر قىسىم كىشىلەرنى يېڭى مىللەتچىلىك ئىدىيسىئى – پان تۈركىزمگە قىزىقتۇرماي قالمىدى.
تۈرك مەدەنىيىتى-پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشىنىڭ شەكىللىنىشى ھەرگىزمۇ تاسادىپىيلىق ئەمەس، چاررۇسىيە ئەھۋالى بۇ خىل مەدەنىيەتنى يېتىلدۈرىدىغان بۆشۈك ۋە تۇپراققا ئايلاندى.
سىياسىي جەھەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا، 19-ئەسىردە چاررۇسىيە ئوتتۇرا ئاسىياغا ھۆكۈمرانلىق قىلغاندىن كېيىن، رۇسلاشتۇرۇشتەك پان سلاۋىزمنى يۈرگۈزۈپ، يەرلىكتىكى دىنىي ئېتىقادى ۋە مىللىي ئۆرپ-ئادىتىنى قەتئىي ساقلايدىغان ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ كۈچلۈك قارشىلىقىنى قوزغىدى. تاتارلارنىڭ چاررۇسىيىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا ئۇچرىغان ۋاقتى ئەڭ ئۇزۇن، رۇسلاشتۇرۇش بېسىمىغا ئۇچرىشى ئەڭ ئېغىر، پان سلاۋىزىمغا قارشى كۈرىشى ئەڭ كەسكىن بولدى.
ئىقتىسادىي جەھەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا، چاررۇسىيە ئوتتۇرا ئاسىيانى ئىستېلا قىلغاندىن كېيىن، تاتارلارنىڭ سودا كاپىتالى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مونوپوللۇق ئورنىدىن مەھرۇم بولدى، رۇسىيە بۇرژۇئازلىرىنىڭ قەدەممۇ قەدەم قىستىشى بىلەن، تاتار سودا-سانائەت بۇرژۇئازلىرىغا ئامالسىزلىقتىن كۈچ تەشكىللەپ قارشىلىشىشقا توغرا كەلدى. 17-ئەسىردىن باشلاپ، تاتارلار ئىچىدىن ئادەم سانى كۆپ، پائالىيىتى ئاكتىپ، مىللەتنىڭ ئويغىنىشىنى مۇراجىئەت قىلىدىغان سودا-سانائەت بۇرژۇئازلىرى ۋەكىللىكىدىكى ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيە مەيدانغا كەلدى. بۇ تەبىقە دەل پان تۈركىزم ھەرىكىتىنىڭ تايانچ كۈچىگە ئايلاندى.
دىنىي جەھەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا، نەچچە يۈزلىگەن تاتار ياشلىرى ئوتتۇرا ئاسىياغا بېرىپ ئەنئەنىۋى ئىسلام تەربىيىسىنى قوبۇل قىلىپ، پان تۈركىزمنىڭ شەكىللىنىشىدە تۈرتكىلىك رول ئوينىدى. پان تۈركىزمنىڭ ئائىسى دەپ نام ئالغان گاسپرىنسكىي ئىلگىرى «تىل، ئىدىيە، ھەرىكەتتە بىرلىشەيلى!» دېگەن ناھايىتى مەشھۇر پان تۈركىزم شوئارىنى ئوتتۇرىغا قويغانىدى. بۇ شوئار پان تۈركىزمنىڭ مەدەنىيەتتقم باشلاپ قول تىقىشىنى، ئەمما پەقەت مەدەنىيەت ساھەسىدىلا چەكلىنىپ قالماسلىقىنى ناھايىتى ئېنىق ئىپادىلىدى، ئۇنىڭ ئاخىرقى مەقسىتى سىياسىي ساھەگە كىرىپ، ھوقۇق تەلەپ قىلىش ئىدى. پان سلاۋىزمنىڭ ئىنكاسى بولغان پان تۈركىزم دەسلەپكى مەزگىللەردە مىللىي مەنپەئەتنى قوغداش، چوڭ رۇسچىلىققا قارشى تۇرۇشتا ئاكتىپ رول ئوينىدى. لېكىن، پان تۈركىزمنىڭ سىرتقا ئۈزلۈكسىز كېڭىيىشىگە ئەگىشىپ، مىللەتچىلىكتىن مىللەتنىڭ بىر پۈتۈنلۈكىگە، ئاخىرى بېرىپ يەنە مىللىي كېڭەيمىچىلىككە قاراپ تەرەققىي قىلدى، نەتىجىدە مۇستەملىكىچىلەر ۋە جاھانگىرلار تەرىپىدىن پايدىلىنىپ، دەۋرنىڭ تەتۈر ئېقىمىغا قاراپ ھەرىكەت قىلىدىغان بىر خىل ئەكسىيەتچىل پىكىر ئېقىمى بىلەن سىياسىي ھەرىكەتكە ئايلىنىپ، نۇرغۇن دۆلەت ۋە رايونلارنىڭ بىخەتەرلىكى، مۇقىملىقى ۋە ھايات-ماماتىغا تەھدىت سالدى.
پان تۈركىزم دۇنياغا كەلگەندىن كېيىنكى 100 يىلدىن ئارتۇق تارىخ بىزگە شۇنى ئۇقتۇردىكى، ھەربىر دۇنيا ئۇرۇشىدا، دۇنيا سىياسىيدا داۋالغۇش يۈز بەرگەندە (مەسىلەن، سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغان، شەرقىي ياۋروپا ۋەزىيىتىدە ئۆزگىرىش بولغاندا)، پان تۈركىزمنىڭ ھەرىكىتى روشەن ھالدا كۈچەيدى، چۈنكى پەقەت مۇشۇنداق چوڭ كۆلەمدىكى ئۇرۇش ۋە سىياسىي داۋالغۇشلا ئۇنى مىللەتنىڭ بىر پۈتۈنلۈك ئارزۇسى بويىچە سىياسىي چەك-چېگىرىنى ئۆزگەرتىش پۇرسىتى بىلەن تەمىن ئېتەتتى.
ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە، پان تۈركىزم مۇۋەپپەقىيەت قازىنىشقا ئازلا قالدى. لېكىن، بىرىنچى قېتىملىق ئۇرۇنۇش تۈركىيە ئىتتىپاق تۈزگەن گېرمانىيە تەرىپىدىن مەغلۇپ قىلىندى، گېرمانىيىنىڭ تۈركىيىنىڭ شەقىي چېگىرسىنى ئۆزگەرتىپ، رۇسىيىدىكى مۇسۇلمانلار بىلەن بىرلەشتۈرۈپ بېرىش ۋەدىسى كۆپۈككە ئايلاندى. ئىككىنچى قېتىملىق ئۇرۇنۇشمۇ تۈركىيىنىڭ بىتەرەپ بولۇۋېلىشى، غەلىبە قىلغۇچىلار قاتارىغا خېلى كېيىن قاتنىشىشى بىلەن، پان تۈركىزم ئېرىشمەكچى بولغان ئۇ خىل ئۇرۇش نەتىجىسىگە ئېرىشەلمىدى.
90-يىللارنىڭ بېشىدا، سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىن، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قازاقىستان قاتارلىق بەش دۆلەت كەينى-كەينىدىن مۇستەقىل بولدى، تېخى ئەمدىلا سوۋېت ئىتتىپاقىدىن بۆلۈنۈپ چىققان، تەلتۆكۈس مۇستەقىللىقنىڭ تەمىنى تېتىمىغان ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى گەرچە مۇستەقىل بولا-بولمايلا، مەلۇم خىياللار بىلەن ئىلگىرى پان تۈركىزمنىڭ بۇ دەستۇرىنى كۆرۈپ باققان بولسىمۇ، لېكىن ھېچقاچان پان تۈركىزمنى ھەقىقىي يولغا قويۇپ باقىمىغانىدى. ئۇلار بەرىبىر «تۈرك ئىتتىپاقى»نىڭ ئىتتىپاق باشلىقى بولالمايتتى ھەم ئۆز مۇستەقىللىقىنى قولدىن بېرىپ باشقا دۆلەتنىڭ سىياسىي ھامىيسى بولۇشنى خالىمايتتى، ئۇنداقتا لوگىكىغا سىغىدىغان تەرەققىيات يولى مۇقەررەر ھالدا پان تۈركىزمنى چۆرۈپ تاشلاپ، ئۆز دۆلىتىنىڭ دۆلەت ئەھۋالىغا ئۇيغۇن كېلىدىغان مىللىيپەرۋەرلىك تەرەققىيات يولىنى تېپىشى لازىم ئىدى.
تارىخنىڭ تەجرىبە-ساۋاقلىرىغا دىققەت قىلىش ھەقىقەتەن ئەرزىيدۇ. نېمە ئۈچۈن پان تۈركىزمچىلار ھازىرغىچىلىك ئۆزىنىڭ سىياسىي نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرالمىدى ھەم كۆرۈنەرلىك سىياسىي نەتىجىگە ئېرىشەلمىدى؟ بۇنىڭ سەۋەبى:
بىرىنچى، پان تۈركىزملىق ھەرىكەتنىڭ بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى ئاشۇ قىسقىغىنا تارىخىدىن باشقا، باشتىن-ئاخىر ھېچقانداق بىر دۆلەت ياكى ھۆكۈمەتنىڭ كۈچلۈك ئىزچىل قوللىشىغا ئېرىشەلمىدى. تارىخ شۇنى ئىپادىلىدىكى، مىللەتچىلىك كۈچلۈك مىللىي ھېسسىيات بىلەن ۋەتەنگە بولغان چوڭقۇر سادىقلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرالايدىغانلىقتىن، پان تۈركىزمغا قارىغاندا سىياسىي جەھەتتە غەلىبە ۋە ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ مايىللىقىنى تېخىمۇ ئاسان قولغا كەلتۈرەلىدى. دېمەك، تۈركىيىگە ئوخشاش پان تۈركىزملىق تارىخىغا ئىگە ئەنئەنىۋى دۆلەتلەر پان تۈركىزملىق مەسىلىسىدە ئىككى خىل ئۆلچەمنى ئىزچىل يۈرگۈزۈپ كەلدى. بىر تەرەپتىن، پان تۈركىزم «چېگرا سىرتىدا زۇلۇمغا ئۇچراۋاتقان تۈرك»لەرگە «كۆڭۈل بۆلۈپ»، «مەدەت بېرىپ»، «قوللاپ» كەلدى؛ يەنە بىر تەرەپتىن، دۆلەت ئىچىدە پان تۈركىزمنى دۆلەت تىكلەش دەستىكى قىلماستىن، بەلكى كامالىزمدا چىڭ تۇردى. پان تۈركىزمنىڭ مىللەت ھالقىغان، دۆلەت ھالقىغان ئۇچىغا چىققان تەلىماتى ئەزەلدىن بىر دۆلەتنىڭ مىللىي مەسلىكى بىلەن قارىمۇ قارشى، ئىگىلىك ھوقۇقىغا ئىگە دۆلەتنىڭ بىر پۈتۈنلۈكىگە، خەلقنىڭ ئىتتىپاقلىقىغا پايدىسىز بولغانلىقتىن، ھېچقاچان تۈركىيىدە كامال تەشەببۇس قىلغان مىللىي مەسلەكتەك ئۇنداق جەلپ قىلىش كۈچىگە ئىگە بولالمىدى.
ئىككىنچى، پان تۈركىزم ئىزچىل تۈردە كىچىك دائىرىدىكى سەرخىللارنىڭ ھەرىكىتى بولۇپ كەلگەچكە، ئۇ پەقەت ئاز بىر قىسىم زىيالىي، ياش ئوقۇغۇچىلار ۋە ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيىنىڭ قوللىشىغىلا ئېرىشىپ، كۆلىمى ناھايىتى كىچىك بولدى، ئادەتتە بىر قانچە يۈز، ئەڭ كۆپ بولغاندىمۇ 2000~3000كىشىدىن ئاشمىدى. چۈنكى، ئۇ ئەزەلدىن كەڭ خەلق ئاممىسى چۈشىدىنىغان، قوبۇل قىلالايدىغان بىرەر پروگراممىنى يولغا قويۇپ باقمىغانلىقى، شۇنداقلا ئۇ تۇتامى يوق «تۈركىي مىللەتلەر»نىڭ ئازادلىقىغىلا باش قاتۇرۇپ، كەڭ خەلق ئاممىسى كۆڭۈل بۆلىدىغان ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي مەسىلىلەرگە سەل قارىغانلىقتىن، ئۇ ھېچقاچان ئۆزلىرى ئۈمىد قىلغاندىكىدەك ئۇنداق زور كۆلەمدىكى ئاممىۋى ھەرىكەت قوزغىيالمىدى، ھېچقاچان كەڭ خەلق ئاممىسىنىڭ كۈچلۈك قوللاپ-قۇۋۋەتلىشىگە ئېرىشەلمىدى.
ئۈچىنچى، پان تۈركىزملىق ھەرىكەتتە بىر نوپۇزلۇق رەھبەرلىك يادروسى كەمچىل. خىلمۇ خىل تەشكىلاتلار تەڭ باش كۆتۈرۈپ تۇرغان، ئۆز مەنپەئەتى ئۈچۈن بولۈنغان تالاش-تارشالمىدى. شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭدا يەنە تەلتۆكۈس ۋە روشەن بولغان ھەربىر تەشكىلاتنىڭ ھەرىكىتىنى قېلىپلاشتۇرىدىغان، بىرلىككە كەلتۇردىغان رەھبەرلىك ئىدىيىسى كەمچىل.تەشكىلىي جەھەتتىكى چېچىلاڭغۇلۇق  ۋە باشباشتاقلىقىمۇ بۇ ھەرىكەتنىڭ ئۈنۇملۈك تۆۋەن بولۇشىدىكى مۇھىم بىر ئامىل بولۇپ كەلدى. تۆتۇنچى، پان تۈركىزم ھەرىكىتىنىڭ ماھىيىتىنى ئۇچىغا چىققان مىللەتچىلىك ياكى قارا نىيىتىنى ئۇچىغا چىققان مىللەتلىك، دەپ ئاتاشقا بولىدۇ.ئۇ ھەممىنى دۆلەتنىڭ، مىللەتتىن ئۈستۈن قويىدىغان مىللىي بىرلىك مەسلىكىدۇر. ئۇ بىر خىل دەۋر ئېقىمىغا قارشى ھەرىكەت قىلىدىغان ئەكسىيەتچىل پىكىر ئېقىمى بولغانلىقتىن، ھەم چوڭقۇر ئاممىۋى ئاساسقا ئىگە بولالمىدى، ھەم ھەر قايسى ئەل سىياسىي رەھبەرلرىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشەلمىدى.
پان تۈركىزم 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىن باشلىرىدىن باشلاپ گۈللىنىش-ئۇيقۇغا پېتىش-ئويغىنىش-زەئىپلىشىش-قايتا جانلىنىش-زەئىپلىشىشكە ئوخشاش ئۈچ كۆتۈرۈلۈپ، ئۈچ پەسىيىشتەك جەرياننى باشتىن كەچۈردى. بۇنىڭدىن بىز ئۇنىڭ زاۋاللىققا يۈزلەنگەنلىكىنى، جېنى تۇمشۇقىغا كېلىپ قالغانلىقىنى كۆرۈۋالالايمىز. پان تۈركىزىمنىڭ قايتا باش كۆتۈرۈپ، شېرىن چۈشلىرىنى  كۆرۈش غەرىزى ئەمەلگە ئاشمايدىغان قۇرۇق خىيالدىنلا ئىبارەت. لېكىن، ئۇچىغا چىققان مىللەتچىلىك پىكىر ئېقىمى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئەزەلدىن يوقىغىنى ۋە توختاپ قالغىنى يوق، ئەزەلدىن شىنجاڭ ۋە باشقا تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر رايونىغا سىڭىپ كىرىشنى توختاتماي، ھەر ۋاقىت باشقىچە شەكىل ياكى يېڭىچە قىياپەتتە پەيدا بولۇپ، كىشىنىڭ خاتىرجەملىكىگە بۇزغۇنچىلىق قىلىپ تۇردى. پەقەت مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندىلا، بىز ھەرگىزمۇ بىخەستەلىك قىلماسلىقىمىز لازىم.

  3  گەرچە پان تۈركىزم سىياسىي جەھەتتە نەچچە كۆتۈرۈلۈپ، نەچچە پەسەيگەن بولسىمۇ، كۆرۈنەرلىك سىياسىي نەتىجىگە ئېرىشەلمىدى. لېكىن، مەدەنىيەت جەھەتتە ياكى مەدەنىيەت پان تۈركىزىمى ئەكسىچە ئىزچىل تۈردە ناھىيتى زور تەسىرگە ئىگە بولۇپ، چوڭقۇر يىلتىز تارتتى، بۇنىڭ سەۋەبى نېمە؟
بىرىنچى، پان تۈركىزم «تۈرك مەدەنىيىتى» دىن باشلىغان. سىياسىي جەھەتتىكى پان تۈركىزم ئىگىلىك ھوقۇقىغا ئىگە دۆلەتلەر تەرىپىدىن دائىم ئاسانلار بايقىۋېلىندۇ، لېكىن مەدەنىيەت جەھەتتىكى پان تۈركىزم غەرب ئالىملىرىنىڭ «تۈركىلوگىيە قىياپىتى بىلەن ئىلمىي يېپىنچىغا ئورۇنۇۋېلىپ، «تۈركولوگىيە» قىياپىتى بىلەن مەيدانغا چىقىپ، سىياسىي قورغاننى ئاسانلا بۆسۈپ ئۆتۈپ بىر قىسىم دۆلەتلەرگە سىڭىپ كىردى، شۇنىڭ بىلەن تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان بىر قىسىم مىللەتنىڭ ئىچىدىكى زىيالىيلار تەرىپىدىن قوبۇل قىلىندى.
ئىككىنچى، پان تۈركىزملىق دۆلەت قارىشى، تارىخ قارىشىنى، مىللەت قارىشى، دىن سىياسىي جەھەتتىكى پان تۈركىزم بىلەن مەدەنىيەت جەھەتتىكى پان تۈركىزم باشتىن-ئاخىر بىللە مەۋجۇت بولۇپ تۇردى. سىياسىي جەھەتتىكى پان تۈركىزمغا ئۆزگەردى. شۇنداق ئېيتىشقا بولىدۇكى، پۈتكۈل پان تۈركىزمنىڭ تەرەققىيات تارىخى سىياسىي پان تۈركىزم بىلەن مەدەنىيەت پان تۈركىزمى سىياسىي پان تۈركىزمىنىڭ ئاساسىي ئانا تېنى، بۆشۈكى ھەمدە پاناھلىنىش ماكانىدۇر. بۆشۈكى بولغانىكەن مەدەنىيەت پان تۈركىزمى ئۇزۇن مۇددەت مەۋجۇت بولۇپ تۇرالايدىكەن، سىياسىي پان تۈركىزم قايتا باش چىقالمايدۇ، دېيەلمەيمىز. بۇ دەل بىزنىڭ سىياسىي پان تۈركىزمغىلا ئېتىبار بېرىپ،  مەدەنىيەت پان تۈركىزىمغا سەل قارىشىمىزغا بولمايدىغاننىڭ سەۋەبى، شۇنداقلا بىزنىڭ پان تۈركىزىملىق مەدەنىيەت قارىشىغا قارىتا تەتقىد ۋە تەتقىقاتنى قانات يايدۇرغانلىقىمىزنىڭ مۇھىم سەۋەبى.
ئۈچىنچى، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر بار دۆلەتلەر ئاساسەن دېگۈدەك تەرەققىي قىلىۋاتقان دۆلەتلەر بولۇپ ئۇلار تارىختا ئاساسەن جاھانگىر دۆلەتلەر ۋە مۇستەملىكە كۈچلەرنىڭ ئېزىشى ۋە دەپسەندە قىلىشقا ئۇچرىماي قالمىدى. ئۇلار ئوخشاش بولمىغان تارىخىي تەقدىرگە ۋە ئورتاق دىنىي ئېيىقادقا ئىگە تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ ئىتتىئىپاقىلىشىشىغا، ئاجىزلىقتىن كۈچىيىپ غەرب جاھانگىر دۆلەتلىرى ۋە مۇستەملىكە كۈچلەرنىڭ ئېكسپىلاتاسىيىسىگە تاقابىل تۇرۇشىنى ئارزۇ قىلاتتى. شۇنىڭ بىلەن، ئۇلار ھېچقاچان مەۋجۇت بولمىغان، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان بارلىق مىللەتلەردىن ئۈستۈن تۇرىدىغان دەرىجىدىن تاشقىرى مىللەت-«تۈركىي مىللەت»نى ياساپ ۋە ئويدۇرۇپ چىقىرىپ، مەلۇم بىر خىل تەلۋىلەرچە ئۆزىنى يوغان چاغلايدىغان مىللىي پسىخولوگىيىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن، جىددىي ئېھتىياجلىق بولغان بىر خىل ئورتاق تىل بەرپا قىلىپ، ئورتاق ئىدىيە يارىتىپ، ئورتاق تارىخ تۈزۈپ، ئۆزلىرى ئوتتۇرىسىدىكى پەرقنى كىچىكلەتمەكچى بولدى. پان تۈركىزملىق مىللەت قارشى دەل مۇشۇنداق تار مىللەت پسىخولوگىيىسىگە ماس كەلدى، مانا بۇ پان تۈركىزمنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتە ئۇزۇن مۇددەت مەۋجۇت بولۇپ تۇرالىشىدىكى مۇھىم سەۋەب.
تۆتىنچى، پان تۈركىزمچىلار غەربنىڭ نەرسىلىرىنى ئۇنداق ئاددىيلا چەتكە قاقماستىن، تۈرك ۋە مۇسۇلمانچىلىقنى ساقلاپ قېلىش ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا پۈتۈنلەي، ھېچقانداق شەرت ھازىرلىمايلا غەرب مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلدى. ئۇلار غەرب مەدەنىيىتىگە تەلتۆكۈس كىرىشتىن ئىلگىرى، جەزمەن ئالدى بىلەن ئۆزىنىڭ «تۈركىي مىللەت» مەدەنىيىتىنى بايقىشى، قېزىقىشى، ئۇنىڭدىن كېيىن ھەممە تەرەپتىن ياۋروپا مەدەنىيىتىنى سىستېمىلىق قوبۇل قىلىشنى تەكىتلىدى. بۇ خىل پوزىتسىيە ناھايىتى ئاسانلا تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ رازىلىقىغا ئېرىشتى، شۇنداقلا غەرب دۆلەتلىرىنىڭ ماقۇللۇقىغا ئىگە بولدى.
پان تۈركىزم ھەرىكىتىنىڭ تارقاقلىقى، شۇنداقلا پان تۈركىزمنىڭ غوللۇق خادىملىرىنىڭ باشباشتاقلىقىدىن ئۇنىڭدا ھەقىقىي بىرلىككە كەلگەن، ئەتراپلىق بولغان مەدەنىيەت قارىشى يوق ياكى بولمىسا ھەممە ئېتىراپ قىلىدىغان مەدەنىيەت قارىشى يوق دېيىشكە بولىدۇ. لېكىن، پان تۈركىزم مدەنىيىتىدىن كېلىپ چىققان مىللەت قارىشى، دىن قارىشى، تارىخ قارىشى ۋە دۆلەت قارىشى بولسا ناھايىتى روشەن، بۇلارنىڭ ئىچىگە سىڭگەن مەدەنىيەت قارىشىنىڭ بىمەنىلىكى، ئالدامچىلىقى، قۇتراتقۇلىقىنىمۇ ناھايىتى ئاسانلا بايقىۋالغىلى بولىدۇ.
پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشىغا قارشى تەنقىد ۋە تەتقىقاتنى قانات يايدۇرۇش شىنجاڭغا نىسبەتەن چوڭقۇر تارىخىي ۋە ئەمەلىي ئەھمىيىتىگە ئىگە. 20-ئەسىرگە قەدەم قويغاندىن كېيىن، پان تۈركىزمنىڭ شىنجاڭغا تارقىلىپ كىرىشى ئالدى بىلەن مەدەنىيەت، مائارىپ ساھەسىدە، ئۇنىڭدىن كېيىن سىياسىي ساھەدە كۆرۈلدى. مەيلى 30-يىللارنىڭ بېشىدىكى ئۆمرى كۇتا ئىككى بۆلۈنمە ھاكىمىيەت بولسۇن ياكى 40-يىللاردا ئەلاخان تۆرە ئويدۇرۇپ چىققان «مۇستەقىللىق خىتابنامىسى» بولسۇن، ھېچقايسىسى پان تۈركىزم مەدەنىيەت قارىشى ئېزىتقۇسىنىڭ قايمۇقتۇرۇشىغا ئوچرىماي قالمىدى. مەيلى مۇھەممەت ئىمىن توقۇپ چىققان «شەرقىي تۈركىستان تارىخىي»بولسۇن ياكى 80-يىللاردا مەيدانغا چىققان «ھونلارنىڭ قىسقىچە تارىخى»، «ئۇيغۇرلار»، «قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى»قاتارلىق ئۈچ كىتاب بولسۇن، ھەممىسىدىلا پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشىنىڭ كونكرېت يىغىندىسى ئىپادىلەنگەنىدى. پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشى بىر تەرەپتىن «تىل، دىن، ئۆرپ-ئادەت ۋە سىياسىي خارابە ئۈستىگە قۇرۇلغان» «تۈرك مەدەنىيىتى ئورتاق گەۋدىسى»نى كۈچەپ تەرغىب قىلىپ، خىلمۇ خىل ئاماللار بىلەن شىنجاڭدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەر مەدەنىيىتىنى كۆپ مىللەتتىن تەشكىل تاپقان ئىگىلىك ھوقۇقىغا ئىگە دۆلەتتىن-جۇڭخۇئا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ بىر پۈتۈن مەدەنىيىتى-جۇڭخۇئا مىللەتلىرى مەدەنىيىتىدىن ئايرىپ چىقىپ، مىللىي بۆلگۈنچىلەرگە مەدەت بەردى؛ يەنە بىر تەرەپتىن بار كۈچى بىلەن مەدەنىيەتنىڭ بىرخىل ئېچىۋېتىلگەن، ئۈزلۈكسىز يېڭىلىنىدىغان، تەرەققىي قىلىدىغان ھاياتى كۈچكە ئىگە ئورگانىزم ئىكەنلىكىنى ئىنكار قىلىپ، بېكىنمىچىلىكتە چىڭ تۇرۇپ، كونىلىقىنى ساقلاپ، قاتمال ھالەتتە تۇرۇۋېلىپ، ئىسلاھات ئېلىپ بېرىش، ئىشىكنى ئېچىۋېتىش، ئۆزگەرتىش ئېلىپ بېرىشتا چىڭ تۇرۇپ، شىنجاڭ ۋە شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىنىڭ زامانىۋىلىشىشقا قاراپ يۈزلىنىشىنىڭ توسالغۇسىغا ئايلاندى.
4. جۇڭگونىڭ رايون مەدەنىيەت ۋەزىيىتى قەبىلىلەر پاترىئارخاللىق تۈزۈمى يىمىرىلىشكە باشلىغان ئەمىنىيە، يېغىقلىق دەۋرىدە شەكىللەنگەن بولۇشى مۇمكىن. فېڭ تيەنيۈ، خې شياۋمىڭ، جۇ جىمىڭلار يازغان «جۇڭخۇئا مەدەنىيەت تارىخ» (شاڭخەي خەلق نەشرىياتى، 1990-يىلى نەشرى)دا، ئەينى ۋاقىتتىكى رايون مەدەنىيەتلىرى:
1.چىلو مەدەنىيىتى. بۈگۈنكى شەندۇڭ ئۆلكىسىدىكى تەيشەن تېغىنىڭ شىمالى (چى) ۋە جەنۇبى (لۇ)غا تارقالغان. ئەمىنىيە دەۋرىدىكى چىلۇ پۈتۈن مەملىكەتنىڭ سىياسىي، مەدەنىيەت مەركىزىگە ئايلانغانىدى، شۇنىڭ ئۈچۈن چىلۇ مەدەنىيىتى ئورتودوكساللىق، لوگىكىلىق ئالاھىدىلىكلەرنى ھازىرلىغانىدى. جۇڭگو زور بىر تۈركۈم پېشۋالار، مەسىلەن كۇڭزى، مېڭزى، گۈنزى، موزى، سۇنۋۇ ۋە زۇيەن قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى مۇشۇ جايدا دۇنياغا كەلگەن.
2.چۇ مەدەنىيىتى. ئاساسەن بۈگۈنكى خۇنەن، خۇبېي ۋە خېنەن، ئەنخۇي، جياڭشىنىڭ بىر قىسىم جايلىرىغا تارقالغان. بۇ مەدەنىيەتنىڭ مەنبەسى قەدىمدىن ئاۋۋالقى رىۋايەت دەۋرىدىكى جۇرۇڭ، سەن مياۋغىچە بېرىپ تاقالغانلىقتىن، مەدەنىيەت مورفولوگىيىسى جەھەتتىن تەھلىل قىلغاندا، ئۇنىڭدا ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك خۇئاشيا مەدەنىيىتى ۋە جەنۇبتىكى يات قەۋملەر مەدەنىيىتىنىڭ شالغۇتلاشقانلىقىنىڭ روشەن ئالامەتلىرى بار.
3.ۋۇيۆ مەدەنىيىتى. بۈگۈنكى جياڭسۇ، جېجياڭ، شاڭخەي ۋە جياڭشى، ئەنخۇيلارنىڭ قىسمەن رايونلىرىغا تارقاق جايلاشقان بولۇپ، شەرقىي جەنۇبىي دېڭىز دېڭىز ياقىسى رايونلىرىنىڭ ئالامەتلىرى بار.
4.باشۇ مەدەنىيىتى. سچۈئەننى مەركەز قىلىپ، شەنشى، جۇبېينىڭ غەربى ۋە يۈننەن-گۇيجۇنىڭ قىسمەن رايونلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
5.چىن مەدەنىيىتى. ئۇنىڭ تارقىلىش دائىرىسى بۈگۈنكى شەنشىنىڭ گۇئەنجۇڭ، خەنجۇڭ رايونلىرىنى مەركەز قىلىپ، شەرقتە خەنگۇ ئۆتكىلى① دىن باشلىنىپ، شەربتە گەنسۇنىڭ ئوتتۇرا قىسمى، جەنۇبتا چىنلىڭ② غىچە، شىمالدا خېلەن تېغىنىڭ كەڭ زېمىنلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. چىلۇ مەدەنىيىتى بىلەن ئوخشىمايدىغىنى شۇكى، چىن مەدەنىيىتىدە روشەن بولغان مەنپەئەتپەرەستلىك    
                
①    خەنگۇ ئۆتكىلى-ھازىرقى خېنەن ئۆلكىسى لىڭباۋ ناھىيىسىنىڭ شەرقىي شىمالدىكى ۋاڭدۇ كەنتى تەۋەسىدە-مۇھەررىردىن.
②    چىنلىڭ-ئېلىمىزنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى شەرقتىن شەربكە كېسىپ ئۆتىدىغان تاغ تىزمىسى-مۇھەررىردىن.
ئالاھىدىلىكى بار. چىنلىقلارنىڭ ھەۋەس بىلەن سۆزلەيدىغان مەسىلىلىرىنىڭ ھەممىسى بوز يەر ئېچىش، تېرىقچىلىق قىلىش، جازا يۈرۈشى قىلىش، يات ئەلدىن تېرىقچىلىق قىلىشقا كەلگەنلەر قاتارلىق دۆلەت ئىگىلىكى ۋە خەلق مەنپەئەتىگە مۇناسىۋەتلىك ئىشلار بولۇپ، ئۇلار ۋاپادارلىق-مېھرىبانلىق، ئەدەپ-قائىدىلىك پەلسەپە دەلىل-ئىسپاتلىرىنى ئانچە ئېتىبارغا ئېلىپ كەتمىگەچكە، ئەدەپ-ئەخلاق نورمىلىرىغا مۇناسىۋەتلىك بولغان ئەخلاقىي تەلىپىمۇ ناھايىتى بوش ئىدى.
6.سەنجىن مەدەنىيىتى. ئاساسىي جەھەتتىن بۈگۈنكى سەنشىنىڭ پۈتكۈل چېگرىسىغا، خېنەننىڭ ئوتتۇرا، شىمالىي قىسمى بىلەن خېبېينىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا تارقالغان بولۇپ، جۇڭخۇئا مەدەنىيىتىنىڭ يادرولۇق قىسمى. قانۇنچىلىقق ئىدىيىسى سەنجىن مەدەنىيىتى ئىدىيىسىنىڭ ئاساسلىق قىسمىنى شەكىللەندۈرگەن.
فېڭ تيەنيۈ، خې شياۋمىڭ، جۇ جىمىڭ ئەپەندىلەر يۇقىرىقى ئالتە رايوننى شەرھلىگەندە، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك خۇئاشيا مەدەنىيىتى بىلەن جەنۇبتىكى يات قوۋملار مەدەنىيىتىنىڭ قوشۇلۇشى ھەمدە جاۋ بەگلىكنىڭ بېگى ۋۇلىڭنىڭ «غۇز (ھۇن) كىيىمى كىيىپ، ئاتلىق ئوقيا ئېتىشى»نى بايان قىلغان، بۇ تولىمۇ قىممەتلىكتۇر. لېكىن، بىزنىڭچە پەقەت ئالتە رايون مەدەنىيىتىگىلا مۇجەسسەملەشتۈرۈش كۇپايە قىلمايدۇ. يۇقىرىقى رايون مەدەنىيەتلىرىدە گەرچە ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيىتىنىڭ تەركىبلىرى بولسىمۇ، ئەمما توغرىسىنى ئېيتقاندا، پەقەتلا خەنزۇ مەدەنىيىتى، خالاس. جۇڭخۇئا مىللەتلىرىنىڭ كۆپ قۇتۇپلىشىش ۋەزىيىتى ھېچقاچان يېقىندىلا شەكىللەنگەن ئەمەس، جۇڭخۇئا مىللەتلىرى شەكىللەنگەن نەچچە مىڭ يىللىق تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا، ئوخشىمىغان مىللەت مەدەنىيەتلىرىنىڭ ئۇچرىشىشى، ئالماشتۇرۇلۇشى ۋە قوشۇلۇپ كېتىشى ئىزچىل داۋاملىشىپ كەلگەن. شۇنىسى ئېنىقكى، خۇئاشيا مەدەنىيەت رايونى ئەتراپىدا ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيەت رايونلىرى مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان، مەسىلەن بىز ھازىر ئىشلىتىۋاتقان غەربىي يۇرت مەدەنىيىتى، تۇرپان مەدەنىيىتى، سۇڭلىياۋ مەدەنىيىتى①، لىڭنەن②مەدەنىيىتى قاتارلىق ئۇقۇملارنىڭ ئىپادىلىگىنى ھەرقايسى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيەتلىرى، يەنى شۇنداق ئېيتىشقا بولىدۇكى، خەنزۇ مەدەنىيىتىدىن باشقا، يەنە كۆپلىگەن غۇز (ھۇن) مەدەنىيىتى، يات قەۋملەر مەدەنىيىتىگە ئوخشاش ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيەتلىرى بار. جۇڭخۇئا مەدەنىيىتى مانا مۇشۇنداق خەنزۇ مەدەنىيىتى بىلەن ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيەتلىرى، يەنى شۇنداق ئېيتىشقا بۇلىدىكى، خەنزۇ مەدىنىيتىدىن باشقا، يەنە كۆپلىگەن غۇز (ھۇن) مەدىنىيتى، يات قەۋىملەر مەدىنىيتىگە ئوخشاش ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيەتلىرى بار.جۇڭخۇئا مەدەنىيىتى مانا مۇشۇنداق خەنزۇ مەدىنىيتى ئاز سانلىق مىللەت مەدىنىيەتلىردىن تەشكىللەنگەن. ئەمەلىيەتتە، ئۇزۇن تارىخىي دەۋرلەر جەريانىدا، خەنزۇ مەدەنىيەتكە نۇرغۇنلىغان ئاز سانلىق مىللەت مەزمۇنلىرى قوشۇلدى، ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيىتىگە خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ مەزمۇنلىرى قوشۇلۇپ، خەنزۇ مەدەنىيىتى ئىچىدە ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيىتى بولغان، ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيىتى ئىچىدىمۇ خەنزۇ مەدەنىيىتى بولغان زىچ مۇناسىۋەتلىك ھالەتنى شەكىللەندۈردى. «غۇز (ھۇن) كىيىمى كىيىپ، ئاتىلىق ئوقيا ئېتىش» تارىخىي كىتابلاردا كۆرۈلگەن ئەڭ ئاۋۋالقى خاتىرە.
مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 302- يىلى، جاۋ بەگلىكىنىڭ بېگى ۋۇلىڭ ھەربىي كۈچىنى كۈچەيتىپ، ئۇرۇش ئېھتىياجىغا ماسلىشىش ئۈچۈن، كەسكىن تەدبىر قوللىنىپ شىمالدىكى چارۋىچى مىللەتلەرنى دوراپ «ئۇزۇن ھەم كەڭ» خۇئاشيا (خەنزۇ) كىيىمىنى ئۈستى چاپان، ئاستى ئىشتانلىق «غۇز (ھۇن) كىيىمى» گە ئۆزگەرتىپ، ئەنئەنىۋى ھارۋا بىلەن ئۇرۇش قىلىشنى ئەمەلدىن قالدۇرۇپ، ئاتقا مىنىپ ئوقيا ئېتىشنى ئۆگىنىشكە ئۆزگەرتتى، مانا مەشھۇر «غۇز كىيىمىنى كىيىپ، ئاتلىق ئوقيا ئېتىش»تۇر. بۇ پۈتكۈل جۇڭخۇئا مەدىنىيتىگە نىسبەتەن زور ئەھمىيەتكە ئىگە بىر ۋەقەدۇر. بۇ ئىسلاھاتنىڭ چوڭقۇر مەدەنىيەت ئەھمىيىتى شۇ يەردىكى، ئۇ ئېچىۋېتىلگەن، تەرەققىي قىلغان مەدەنىيەت قارىشىنىڭ يېتەكچىلىكىدە، ئۆزىگە چوڭ مىللەت دەپ تەمەننا قويماي، كىيىم-كېچەك ئۇرۇش تاكتىكىسىدىن باشلاپ ئىسلاھات ئېلىپ بېرىپ، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكنىڭ مەدەنىيىتى بىلەن شىمال مەدەنىيىتى، خۇئاشيا مەدەنىيىتى بىلەن غۇز مەدەنىيىتى، تېرىقچىلىق مەدەنىيىتى بىلەن چارۋىچىلىق مەدەنىيىتىنىڭ ئالمىشىشى ۋە قوشۇلۇشىنى زور دەرىجىدە ئىلگىرى سۈرۇپ، جۇڭخۇئا مەدەنىيىتىنى تېخىمۇ جۇش ئۇرۇپ روناق تېپىش پۇرسىتىگە ئىگە قىلدى.
ۋېي، جىن، جەنۇبىي-شىمالىي سۇلالىلەر دەۋرى جەمئىيەت داۋالغۇش ئىچىدە تۇرغان تارىخىي مەزگىل ئىدى. ھۇن، سىيانپى، كېش، دى، چىياڭ قاتارلىق قەدىمكى مىللەتلەر ئىلگىرى-كېيىن بولۇپ ئوت-سۇ قوغلىشىپ كۆچۈپ يۇرۇيدىغان چارۋىچىلىق ئىشلەپ چىقىرىش ئۇسۇلىدىن ۋاز كېچىپ، خەنزۇ مەدەنىيىتىگە ماس كېلىدىغان ھاياتلىق مۇھىيتى-نەم، يېرىم نەم چوڭ قۇرۇقلۇق دەريا تىپتىكى ئېكىلوگىيلىك مۇھىتقا قەدەم قۇيۇپ، بەس-بەستە ئىچكى ئۆلكىلەردە ھاكىمىيەت قۇرۇشتى. بىر تەرەپتىن، بۇ ئاز سانلىق مىللەتلەر ئوتتۇرىسىدا مەدەنىيەت توقۇنۇشى مەۋجۇت؛ يەنە بىر تەرەپتىن بىر-بىرىگە يېقىن بولغان كۆچمەن چارۋىچى مىللەت مەدەنىيىتى يەنە مۇشۇ مىللەتلەر بىلەن ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايونىدىكى يېزا ئىگىلىك جەمئىيىتىدىكى«جەنزۇ» مەدەنىيىتى ئوتتۇرىسىدا ئۇزلۈكسىز ۋە كەسكىن توقۇنۇش پەيدا قىلدى. بۇ ئىككى خىل مەدەنىيەت تىپى ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇش، يەنى يېزا ئىگىلىك ئىجتىمائىي مەدەنىيلىكى بىلەن كۆچمەن چارۋىچىلىق ئىجتىمائىي مەدەنىيلىكنىڭ توقۇنۇشى ھەمدە ئىلغار ئىشلەپچىرىش ھەمدە ئىلغار ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلى بىلەن قالاق ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلىنىڭ تۇقۇنىشىدۇر. توقۇنۇشنىڭ نەتىجىسى ئىككى خىل مەدەنىيلىك، ئىككى خىل مەدەنىيەتنىڭ قارىشى تۇرۇپ بولمايدىغان قوش يۆنىلىشلىك سىڭشىشى ۋە بىرىكىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. مەدەنىيەت توقۇنۇشىنىڭ قارمۇ-قارشىلىقىدىن ساقلانغىلى بولمايدۇ، ئازدۇر-كۆپتۇر قارشى تەرەپنىڭ مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئەسلىدىكى مەدەنىيەتنىڭ پسىخولوگىيە قۇرۇلمىسىنى ئاستا-ئاستا ئۆزگەرتتى، ماسلىشىش ۋە تەرتىپكە سېلىش جەريانىدا، ئىككىلا تەرەپتە ئورتاق بار بولغان يېڭىدىن بىر گەۋدىلەشكەن مەدەنىيەت ئورتاقلىقى-جۇڭخۇئا مەدەنىيىتى تەدرىجىي مەيدانغا كەلدى، ئۇ ئەسلىدە بار بولغان خەنزۇ مەدەنىيىتىمۇ ئەمەس ھەم ئەسلىدە بار بولغان ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيىتىمۇ بۇ خىل بىر گەۋدىلىشىش ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيىتىنىڭ «خەنزۇلىشىشى» ۋە خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ «غوزلىشىشى»دا ئۆز ئىپادىسىنى تاپتى. ئاز سانىلىق مىللەت مەدەنىيتىنڭ «خەنزۇلىشىشى»، بىر تەرەپتىئىن ئاز سانلىق مىللەت ھۆكۈمرانلىرى خەنزۇ فېئودال ھۆكۈمرانلىق تەشكىلىي شەكلىنى قوللانغانلىقتىن ھەمدە كۇڭزىچىلىق تەلىماتىنى كەڭ ئومۇملاشتۇرۇپ، زور كۈچ بىلەن «خەنزۇلىشىشنى يولغا قويغانلىقىدا ئىپادىلىنىدۇ، يەنە بىر تەرەپتىن ئىچكى ئۆلكىلەرگە كۆچكەن ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ خەنزۇ تىلىنى ئۆگەنلىكىدە ھەمدە خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ ئىدىۋى ئاڭ تەربىيىسى ۋە تەسىرىنى ئاستا- ئاستا قوبۇل قىلغانلىقىدا ئىپادىلەندى. خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ «غۇزلىشىشى» بولسا مەردانە، جۇشقۇن، ھاياتنى كۈچكە تولۇپ تاشقان شىمالدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ روھى نازاكەتلىك، ئەنئەنىگە چىڭ ئېسىلىۋالغان خەنزۇ مەدەنىيىتىگە يېڭى ھەم جانىلق ئامىللارنى ئېلىپ كەلگەنلىكىدە ئىپادىلەندى. بۇ خىل مەدەنىيەتنىڭ تولۇق قوشۇلۇشى ئاخىرقى ھىساپتا تاڭ سۇلالىسىنىڭ گۈللەنگەن مەزگىلىدىكى پارلاق مەدەنىيەتنىڭ شەكىللىنىشىگە ياخشى ئاساس ھازىرلاپ بەردى.
تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى مەدەنىيەتنىڭ پارلاق نۇر چاچالىشى زور مىقداردا ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيىتىنى ھېچ ئىككىلەنمەدتىن قوبۇل قىلىشىدىنلا بولماستىن، بەلكى كەڭ قورساقلىق بىلەن يات ئەل مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىشىدىن بولدى. چەت ئەللىك خەنزۇشۇناسلار تاڭ سۇلالىسى مەدەنىيىتىنى «ھىندىستان، ئەرەب مەدەنىيىتىنى ۋاسىتە قىلغان، ھەتتا غەربىي ياۋروپا مەدەنىيىتى بىلەنمۇ ئالاقە باغلىغان دۇنياۋى مەدەنىيەت»دەپ ئاتىدى. جەنۇبىي ئاسىيا بۇددا دىنىنىڭمۇ ئومۇميۈزلۈك يەرلىكلىشىپ كېتىشىمۇ جۇڭگو مەدەنىيەت تارىخىدىكى جۇڭخۇئا مەدەنىيىتىنىڭ سىرتتىن كىرگەن مەدەنىيەتنى قوبۇل قىلىشى، سىرتتىن كىرگەن مەدەنىيەتنى ئۆزلەشتۈرۈۋېلىشتىكى تىپىك مىسالى.
لىياۋ، شيا، جىن، يۈەن سۇلالىسى مەزگىللىرىدە، غەربىي شىمالدىكى كۆچمەن چارۋىچى مىللەتلەر يەنە بىر قېتىم ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك تېرىقچىلىق جەمئىيىتىگە كۆلىمى كۈنسېرى زورىيىپ بارغان ئۇرۇلۇشنى قوزغىدى، شۇنىڭ بىلەن كۆچمەن چارۋىچىلىق مەدەنىيىتى بىلەن تېرىقچىلىق مەدەنىيىتىدە يەنە بىر قېتىم مەدەنىيەت جەھەتتە توقۇنۇش ۋە قوشۇلۇش يۈز بەردى. بۇ بىر قېتىملىق جاھاننى لەرزىگە سالغان زور تارىخىي ئۆزگىرىشتە، جۇڭخۇئا مەدەنىيىتى ھەممىنى ئۆز ئىچىگە سىغدۇرالايدىغان ھاياتىي كۈچىنى نامايان قىلدى. سىياسىي، ھەربىي، مىللىي توقۇنۇش دائىم بىر خىل شەكىل جەھەتتىكى توقۇنۇش بولۇپ، مەدەنىيەتنىڭ چوڭقۇر بىرىكىشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. مەدەنىيەتنىڭ بىرىئىشىدە، جۇرجان، قىتانلار ھەمدە ئىچكىرى ئۆلكىلەرگە كۆچكەن باشقا ئاز سانلىق مىللەتلەر ئاخىرقى ھېسابتا خەنزۇلار بىلەن قوشۇلۇپ كەتتى، خەنزۇ مىللىتى يەنە بىر قېتىم يېڭى قاننىڭ تولۇقلىشىنى باشتىن كەچۈرۈپ، تېخىمۇ ھاياتىي كۈچكە ئىگە بولدى. سۇڭ، لياۋ، جىن، يۈەن سۇلالىلىرى مەزگىلىدىكى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ قوشۇلۇش ھەرىكىتى يەنە بىر قېتىم مەدەنىيەت ئېكولوگىيىلىك مۇھىتىنىڭ مەدەنىيەت ئالاھىدە خاراكتېرىنى ئۆزگەرتىشتىكى غايەت زور ھەل قىلغۇچ رولىنى نامايان قىلدى.
مانجۇلار سەددىچىن سېپىلىدىن ئۆتۈپ، پۈتۈن مەملىكەتكە بولغان ھۆكۈمرانلىقىنى تىكلىگەندىن كېيىن، جۇڭخۇئا مەدەنىيەت سىستېمىسى ئىچىدىكى ھەر مىللەت خەلقىنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش ۋە قوشۇلۇشى يەنە بىر قېتىم يۇقىرى بەللىگە كۆتۈرۈلدى. چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمرانلىرى مەدەنىيەت جەھەتتە ئارقىدا قالغان ئورۇندا تورسىمۇ، لېكىن ئۇلار غالىبلارنىڭ تارىخىي بوپىسىنى يۈدۈۋالماي، ئەكسىچە ئېگىلمەس ئىرادە بىلەن ئالغا ئىنتىلىدىغان روھتا خەنزۇلارنىڭ ئىلغار مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىپ ۋە ئۆزلەشتۈرۈپ، بىر خىل بۈيۈك ئىمپېراتورنىڭ جاسارىتى بىلەن مەدەنىيەت قۇرۇلۇشى ئېلىپ باردى. شۇنىڭ بىلەن، جۇڭخۇئا ئەدەنىيىتى چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە پارلاق نۇر چېچىپ يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرۈلگەن دەۋرگە قەدەم قويدى.
مانا بۇنىڭدىن جۇڭخۇئا مىللەتلىرى چوڭ ئائىلىسى ئىچىدىكى ئاز سانلىق مىللەت مەدەنىيىتىنىڭ 2000 يىلدىن ئىلگىرىلا خەنۇ مەدەنىيىتى بىلەن بىر-بىرىدىن ئايرىلالمايدىغان مۇناسىۋەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالالايمىز، ئۇنىڭ تارىخنىڭ ئۇزۇنلۇقى، مۇناسىۋىتىنىڭ زىچلىقى، ئارىلىشىشىنىڭ چوڭقۇرلۇقىنى باشقا ھېچقانداق مەدەنىيەت بىلەن سېلىشتۇرغىلى بولمايدۇ.
جۇڭخۇئا مىللەتلىرى شەكىللەنگەن نەچچە مىڭ يىللىق تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا، نېمە ئۈچۈن بىر-بىرىدىن ئايرىغىلى بولمايدىغان ئىجتىمائىي ئورتاق گەۋدە شەكىللىنەلەيدۇ؟ نېمە ئۈچۈن بۇ ئىجتىمائىي ئورتاق گەۋدىنىڭ ئىچكى قىسمىدا ئادەتتە بىر قىسىم ئۇششاق سۈركىلىشلەر بولسىمۇ، لېكىن بىردىنلا چوڭ دۈشمەن ئالدىدا، مىللەت ھايات-ماماتلىق خەۋپكە دۇچ كەلگەندە، جۇڭخۇئا مىللەتلىرى جاپا-مۇشەققەتلىك دەۋرلەرنى باشتىن كەچۈرسىمۇ، ئېگىلمەي-سۇنماي، غەيرەت-جاسارەت بىلەن ئۇلۇغ مىللەتنىڭ ئوبرازىنى ساقلاپ، بارا-بارا دۇنيادىكى ھەر قايسى دۆلەتلەرنىڭ ھۆرمىتىگە سازاۋەر بولدى؟ بۇنىڭدىكى مۇھىم سەۋەب شۇكى، جۇڭخۇئا مىللەتلىرى چوڭ ئائىلىسىدىكى ھەرقايسى قېرىنداش مىللەتلەرنىڭ ئىنتايىن زور ئۇيۇشۇش كۈچىنىڭ بولغانلىقىدىن بولدى.
بۇ خىل ئۇيۇشۇش كۈچىنىڭ شەكىللىنىشى ئۇزۇن مۇددەتلىك توختىماي ئۇچرىشىپ تۇرۇش، ھېسىيات-پىكىر ئالماشتۇرۇش، ھەر مىللەت مەدەنىيىتى ئاساسىدا جۇڭخۇئا مىللەتلىرىنىڭ ئورتاق مەدەنىيىتى، ئېتىكىسى ۋە ئەخلاق قارىشىنىڭ يۈكسەك دەرىجىدە شەكىللىنىشىدىن؛ ئۇزۇندىن بۇيان ئورتاق بىر ماكاندا ياشىغانلىقى، مىللەتلەر توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقانلىقى، ئىقتىسادىي تۇرمۇشتا بىر-بىرىگە باغلانغانلىقى، بىر-بىرىنىڭ ئارتۇقچىلىقىنى جارى قىلدۇرۇپ، كەمچىلىكلىرىنى تولۇقلىغانلىقى، ئورتاق پايدا-زىيان مۇناسىۋىتىنى ھاسىل قىلغانلىقىدىن؛ يېقىنقى 100 يىلدىن بېرى، جۇڭخۇئا مىللەتلىرى چەت ئەل كۈچلىرىنىڭ تاجاۋۇزچىلىقى ۋە زۇلۇمىغا ئۈزلۈكسىز ئۇچرىغاچقا، كۈچلۈك ئىتتىپاقلىشىپ قارشى تۇرۇش ۋە جاسارەت بىلەن تىرىشىپ ئىشلەشتەك ئورتاق تونۇش ھاسىل قىلغانلىقىدىن بولغان. بۇ خىل ئۇيۇشۇشچانلىق ھەرقايسى قېرىنداش مىللەت مەدەنىيەتلىرىنىڭ تېخىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ئالمىشىشى ۋە قوشۇلۇشى بىلەن تېخىمۇ كۈچىيىپ، بۇ خىل ئۇيۇشۇشچانلىقىنى بۇزماقچى بولغان ھەرقانداق سىرتقى كۈچلەرنىڭ ھەممىسى جۇڭخۇئا مىللەتلىرى ئورتاق قۇرغان پولات ئىستىھكام ئالدىدا قانلىرى دەريا بولۇپ ئاقىدۇ.
بۇ كىتاب مۇقەددىمە، بىرىنچى باب «پان تۈركىزمنىڭ پەيدا بولۇشى ۋە تەرەققىياتى»، ئىككىنچى باب «پان تۈركىزم ۋە ئۇنىڭ مەدەنىيەت قارىشى ئۈستىدە تەتقىقات»، ئۈچىنچى باب «پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشىنىڭ مەزمۇنى ۋە ماھىيىتى»، تۆتىنچى باب «پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشىغا تەنقىد»ۋە ئاخىرقى سۆز قاتارلىق ئالتە قىسىمدىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، ئۇلارنى ئايرىم-ئايرىم ھالدا چېن يەنچى، ۋاڭ شۇمېي، ۋاڭ مىڭيى، فەن جىپىڭ، شېن جۈنلى قاتارلىق يولداشلار يازدى. ئاخىرىدا چېن يەنچى ماقالىنى كۆرۈپ بېكىتىپ چىقتى. كىتابخانلارنىڭ يەنىمۇ بىر قەدەم ئىلگىرىلىگەن ھالدا تەتقىق قىلىشتا پايدىلىنىشى ئۈچۈن، كىتابىنىڭ ئاخىرىغا قوشۇمچە تۆت پارچە ماتېرىيال بېرىلدى.

                                                                            بىرىنچى باب

                                                         پان تۈركىزىمنىڭ پەيدا بولۇشى ۋە تەرەققىياتى

                                           ۋاڭ شۇمېي(شىنجاڭ خەلق نەشرياتىنىڭ كاندىدات ئالىي مۇھەرىرى)

پان تۈركىزىمنى تەتقىق قىلغاندا، ئالدى بىلەن«تۈرك» ھەمدە ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك ئۇقۇملارنى جەزمەن ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىش لازىم.
تۈرك كەسكىن قىلىپ ئېيتقاندا،6-ئەسىردىن8-ئەسرلەرگىچە ئاسىيانىڭ شىمالىي قىسمىدىكى يايلاقلاردا ياشىغان خەلقنى كۆرسىتىدۇ. تۈركلەر ئەڭ دەسلەپ جۇرجانلارنىڭ بېقىندىسى بولۇپ، 6-ئەسىرلەرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا تۇرا(تېلىي) قەبىلىسى بىلەن بىرلىشىپ جۇرجانلارنى يوقىتىپ، تۈرك قاغانلىقىنى قۇرغان، ئۇنىڭ تەسىر دائىرىسى ئەڭ كەڭ بولغاندا  شەرقتە لىياۋ شۇي ①گىچە، غەرىپتە كاسپىي دېڭىزغىچە، غەربىي جەنۇبتا ئامۇ دەرياسى ئارقىلىق پارس بىلەن قوشنا ئىدى. 6-ئەسىرنىڭ ئاخىرى تۇرۇكلەر شەرقىي تۈرك، غەربىي تۈرك دەپ ئىككى قىسىمغا بۆلۈندى، كېيىن تاڭ سۇلالىسى بىلەن تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇردى.تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرى شەرقىي، غەربىي تۈركلەر ھالاكەتكە يۈزلىنىپ، ئاخىرى تارىخ سەھنىسىدىن چېكىنىپ چىقتى.
____________________________
①لياۋشۈي-شەرقى شىمالدىكى لياۋخى دەرياسىنى كۆرسىتىدۇ-مۇھەرىردىن.
قەدىمكى خەلق بولغان تۈركلەر ئاللىبۇرۇن مەۋجۇت بولۇپ تۈرۇشتىن قالغان بولسىمۇ، لېكىن ئاسىيانىڭ شىمالىي قىسمىدىكى يايلاقلاردا ياشايدىغان ئوخشاش بولمۇغان قەۋىمدىكى كۆچمەن چارۋىچى مىللەتلەر ئاساسىي جەھەتتىن ئوخشۇشۇپ كېتىدىغان تىلدا سۆزلەشكەنلىكتىن، تۈركىي تىل بىلەن پۈتۈنلەي ئوخشىمايدىغان تىلدا سۆزلىشىدىغان جەنۇبتىكى پارسلار ۋە ئەرەبلەر ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى«تۈركلەر»((تۇركس دەپ ئاتاپ، بۇ «تۈركلەر»پائالىيەت ئېلىپ بارغان يەرنى«تۈركىستان (تۇركەستان) ياكى «تۇران» (تۇران)دەپ ئاتىدى.
«تۈركلەر» ئوت-سۇ قوغلىشىپ كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ھەمدە مۇقىم ئولتۇراق رايونى بولمىغانلىقتىن، «تۈركىستان»، «تۇران»دېگەنلەر خۇددى شانگىرى-لاغا ئوخشاش مۈجمەل تارىخىي جۇغراپىيىلىك ئۇقۇمدىنلا ئىبارەت ئىدى.
«تۈركلەر» زور تۈركۈمدە جەنۇبقا قاراپ كۆچۈپ ئولتۇراق تۇرمۇشقا قاراپ  يۈزلەنگىنىدە، تەخمىنەن8~9-ئەسىرلەردە ئەرەب يېرىم ئارىلىدا پەيدا بولغان ئىسلام دىنى شىمالغا قاراپ تارقىلىشقا باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە شىنجاڭنىڭ جەنۇبىدىكى ئاھالىلەر ئىلمىي ساھادىكىلەرنىڭ ئاتىشى بويىچە«تۈركىلىشىش» ۋە «ئىسلاملىشىش» جەريانىنى باشتىن كەچۈرۈشكە باشلىدى.
«تۈركلىشىش» كۆچۈپ كىرگەن، ماكانلاشقان «تۈركلەر»نىڭ شۇ جايدىكى ئاھالىلەر بىلەن نىكاھلىنىش، شالغۇتلىشىشى ھەمدە تۈرك تىلىنى شۇ جايدىكىلەرنىڭ ئومۇميۈزلۈك قوللىنىدىغان تىلىغا ئايلاندۇرۇشىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇيغۇر تىلى تىلشۇناسلىق ئىلمىي نۇقتىسىدىن تۈرك تىلىنىڭ بىر تارمىقىغا مەنسۇپ بولغانلىقتىن، 9-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچۈشىگە ئەگىشىپ،«تۈركلىشىش»تارىم ئويمانلىقىدا ئۇيغۇرلىشىشتا ئىپادىلەندى.
«ئىسلاملىشىش» ئىسلام دىنى بۇ ريونغا تارقىلىپ كىرگەندىن كېيىن، شۇ جايدىكى ئاھالىلەرنىڭ ئەسلىدىكى دىنىي ئېتىقادىدىن كېچىپ ئىسلام دىنىغا بەيئەت قىلانلىقىنى، شۇنىڭدىن ئېتىبارەن ئۆزىنىڭ مەدەنىيىتى، ئاڭ فورماتسىيىسى، تۇرمۇش ئۇسۇلىنى ئۆزگەرتكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يەردە، كۆچمەن چارۋىچى مىللەتلەر مۇقىم ئولتۇراقلاشقاندىلا، ئاندىن شۇ جايدىكى كىشىلەر بىلەن ئارىلىشىپ ئولتۇراقلاشقىلى، ئۆزئارا نىكاھلانغىلى، شالغۇتلاشقىلى بولىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن، «ئىسلاملىشىش» بىلەن «تۈركلىشىش» (ئۇيغۇرلىشىش» ئۆزئارا بىر-بىرىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان مىللىي بىرىكىشى جەريانىدۇر، لېكىن بۇ بىر نەچچە يۈز يىللىق ئۇزۇن تارىخىي جەرياندۇر.
ئۇزۇن يىللىق تارىخىي تەرەققىيات جەرياندا، «تۈركلەر» ياۋروپا، ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقى كىندىكىدە تۈرك، ئەزەربەيجان، تاتار، ئۆزبېك، قىرغىز، ئۇيغۇر قاتارلىق ئون نەچچە يېقىنقى زامان مەنىسىدىكى مىللەت شەكىللىنىپ، تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر دەپ ئاتالدى.
شۇنى ئېنىق تەكىتلەش كېرەككى، تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان ھەر قايسى مىللەتلەر بىلەن قەدىمكى تۈركىي خەلقلەر ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل ئۇقۇمغا ئىگە: ئالدىنقىسى تىل كاتېگورىيىسىگە مەنسۇپ، كېيىنكىسى تارىخ ئىلمىي كاتېگورىيىسىگە مەنسۇپ؛ ئالدىنقىسى كېيىنكىسىنىڭ بىۋاسىتە ئۇرۇق-ئەۋلادى ئەمەس، كېيىنكىسى ئالدىنقىسىنىڭ ئورتاق ئەجدادىمۇ ئەمەس. قەدىمكى خەلقنىڭ مەخسۇس نامى بولغان «تۈرك» بىلەن مۇشۇ نامنى قوللىنىپ كېلىۋاتقان «تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر» ئوتتۇرىسىدا ھېچقانداق قانداشلىق، تارخ، مەدەنىيەت جەھەتلەردە، جەزمەن ۋارىسلىق قىلىش مۇناسىۋىتى مەۋجۇت ئەمەس.
ۋەھالەنكى، 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرى، 20-ئەسىرنىڭ باشلىرى بىر خىل پىكىر ئېقىمى پەيدا بولۇپ، يۇقىرىقىلارنىڭ ھەممىسىنى بىر قازاندا قاينىتىپ، قارىسىغىلا تارىخى تۈمەن يىل، دائىرىسى تۈمەن چاقىرىم كېلىدىغان «تۈركىي مىللەتلەر»نى ئويدۇرۇپ چىقتى، مانا بۇ كىتابتا پان تۈركىزم ئۈستىدە توختىلىمىز.

                                                                               بىرىنچى بۆلۈم
ئارقا كۆرۈنۈش
پان تۈركىزمنىڭ شەكىللىنىشىدە تۆۋەندىكىدەك ئۈچ خىل ئارقا كۆرۈنۈش بار: (1) تۈركولوگىيە ئەمەلىيىتى؛ (2) ياۋروپانىڭ «مىللىي دۆلەت» نەزەرىيىسى ۋە «مىللىي پرىنسىپى»؛ (3) «پان» پىكىر ئېقىمىنىڭ باش كۆتۈرۈشى. تۆۋەندە بۇلار ئۈستىدە ئايرىم توختىلىمىز.
«تۈركلەر» ئاللىبۇرۇن ئۆزىنىڭ قەدىمكى يېزىقى ۋە تارىخىنى ئۇنتۇپ قالغان مەزگىلدە، ياۋروپا ئىلمىي تەتقىقاتىنىڭ تەرەققىياتى بۇ تېپىشماققا ئوخشاش تارىخ، مەدەنىيەتنى قېزىشقا باشلىدى، ئۇلارنىڭ ئەڭ دەسلەپ بايقىغىنى يايلاقتىكى 1000يىلدىن ئاۋۋالقى قەدىمكى تۈرك يېزىقىدىكى ئابىدىلەر ئىدى.
تىلشۇناسلىق تەتقىقاتىنىڭ چوڭقۇرلىشىشىغا ئەگىشىپ، مۇناسىۋەتلىك تارىخ، مەدەنىيەت تەتقىقاتلىرىمۇ كەڭ قانات يايدى، شۇنىڭ بىلەن بىر تۈرلۈك پەن_ «تۈركولوگىيە» (      ) شەكىللەندى. شۇنى ئېتىراپ قىلىش كېرەككى، بىر ئەسىردىن كۆپرەك ۋاقىتتىن بۇيان، بۇ ساھەگە مۇناسىۋەتلىك ئىلمىي تەتقىقاتلار غايەت زور مۇۋەپپەقىيەتلەرگە ئېرىشتى، كۆپلىگەن ئالىملارنىڭ تەتقىقات پوزىتسىيىسى كەسكىن ھەم سىياسىي خاراكتېرنى ئالمىغانىدى. لېكىن، «تۈركولوگىيە»نى مۇستەقىل بىر پەن تۈرى قىلىش، بۇ بىر مەسىلە.
«سوۋېت ئېنسىكلوپېدىيىسى»دە «تۈركولوگىيە»گە «تۈرك تىلىنى قوللىنىدىغان ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ تىلى، تارىخى، ئەدەبىياتى ۋە مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلىدىغان گومانىتار (ئىجتىمائىي) پەنلەرنىڭ ئومۇمىي ئاتىلىشى» دەپ تەبىر بەرگەن. گېرمانىيە ئالىمى جوفېر بولسا «ھەر قايسى تۈركىي مىللەتلەر ھەمدە ئۇلارنىڭ تىل ۋە مەدەنىيەت ئورتاقلىقى توغرىسىدىكى پەن» دەپ تەبىر بەرگەن. بۇ يەردىكى مەسىلە، بۇ ئىككى تەبىر ھېچقانداق تەھلىل يۈرگۈزمەيلا پارس ۋە ئەرەبلەرنىڭ كۆز قارىشىنى قوبۇل قىلىپ، ئۆلۈك ھالدا تۈركلەر بىلەن تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەردىن ئىبارەت ئوخشىمايدىغان ئىككى كاتېگورىيىدىكى ئۇقۇمنى بىر-بىرىگە چېتىپ، ئوتتۇرىدىن ئۇلارنىڭ تارىخىي، مەدەنىيەت «ئورتاقلىقى»نى ئىزدىمەكچى بولدى. بۇ ئىلمىيلىق ئەمەس.
ۋەھالەنكى، قەدىمكى خەلق بولغان تۈرك بىلەن قەدىمكى «تۈركلەر» ۋە ھازىرقى زامان تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر قاتارلىق ئاساسىي ئۇقۇمنى مالىماتاڭ قىلىپ، ئوخشىمىشغان تارىخ، مەدەنىيەتنى ئارىلاشتۇرۇپ سۆزلىگۈچىلەر، نىيىتى دۇرۇس ئەمەس كىشىلەردۇر. بۇنىڭ ئىچىدىكى رۇسىيە، گېرمانىيە، ھۇنگرىيە، تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەردىكى بىر قىسىم ئالىملارنىڭ ئىلمىي تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىش ئۇسۇلىدا ئېغىر يېتەرسىزلىك مەۋجۇت، يېن تىلشۇناسلىق تەتقىقاتىنىڭ ئورنىغا ئوغرىلىقچە تارىخشۇناسلىق تەتقىقاتىنى دەسسىتىپ، ھەددىدىن زىيادە پارس، ئەرەب يازما يادىكارلىقلىرىغ يۆلىنىۋېلىپ، خەنزۇچە تارىخىي ماتېرىياللارغا سەل قارىغانلىقتىن، تۈرك ئۇقۇمى دائىرىسىنىڭ ھەددىدىن زىيادە كېڭىيىپ كېتىشى ۋە مەزمۇنىنىڭ ئېنىق بولماسلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. «تۈركولوگىيە»نىڭ ئېنىق تەتقىقات ئوبيېكتى ۋە دائىرىسى كەمچىل بولۇپ، نەزەرىيە شۇكى، ئەمەلىيەت داۋامىدا مەقسەتلىك ياكى مەقسەتسىز ھالدا پان تۈركىزمنىڭ ئۇلغىيىشى ئۈچۈن ئىلمى جەھەتتە پەرداز ھازىرلاپ بەردى.
ياۋرو-ئاسىيا يايلاقلىرىدىكى ئەڭ دەسلەپكى دۆلەت شەكلى كۆپىنچە كۆچمەن چارۋىچى «ئەللەر» ئىدى. مەسىلەن، تۈرك قەدىمكى خەلق بولۇپ، تۈرك قاغانلىقى دۇنياغا مەشھۇر بولسىمۇ، لېكىن قاغانلىرىنىڭ كاللىسىدا دۆلەت ۋە خەلق دېگەن ئۇقۇم مەۋجۇت ئەمەس ئىدى. قاغان ئۇرۇشقا ئاتلانغاندا، ئۆزىگە قارازلىق شەھەر ۋە ئاھالىلەرنى بۇلاڭ-تالاڭ قىلىدىغانلىقىنى ۋە ئۆلتۈرۈۋېتىدىغانلىقىنى دائىم ئۇچۇرىتىمىز. ئوتتۇرا ئەسىردىكى دۆلەت شەكلى ئاساسەن فېئودال سۇلالە دۆلەتلىرى ئىدى، بولۇپمۇ ئىسلاملاشقاندىن كېيىن، مىللىي كۆز قاراش بىلەن دىن قارىشى ئارىلىشىپ كەتتى. مەسىلەن، ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدە دىن، مىللەت ۋە دۆلەت بىرلىشىپ كەتكەنىدى. 18~19-ئەسىردە، كاپىتالىزم غەربىي ياۋروپادا ئومۇميۈزلۈك غەلىبىگە ئېرىشىپ، ئەنگلىيە، فرانسىيە، گېرمانىيە، ئىتالىيە قاتارلىق يېقىنقى زامان مىللەتلىرىنى ئاساس قىلغن بورژۇئا دۆلەتلىرى بىرلىككە كەلگەن جەرياندا ماس قەدەم بىلەن شەكىللەندى. بۇ خىل دۆلەت بىلەن مىللەتنىڭ ئۆزئارا ئىچكى-تاشقى جەھەتتىن بىرلىشىشى مىللىي دۆلەتنىڭ شەكىللىنىشى، يېڭى بۇرژۇئازىيە مىللەت قارىشىنى شەكىللەندۈردى، يەنى «بىر مىللەت، بىر دۆلەت» قارىشى شەكىللىنىپ، بۇنىڭ ئاساسىغا «مىللىي دۆلەت» نەزەرىيىسى قۇرۇلدى. غەربىي ياۋروپادىكى مىللىي بىرلىك ھەرىكىتى خانلىق دۆلەتلىرى بىلەن تىل گۇرۇھى ( ئوخشاش بىر خىل تىل-يېزىق قوللىنىلىدىغان جەمئىيەت) ھەمدە جۇغراپىيىلىك ماكانى ئاساسىي جەھەتتىن ئورتاق بولغان ماكاندا يۈز بەردى. ئۇنىڭ ئىقتىسادىي ئاساسى «تاۋار ئىشلەپچىقىرىشىنى تامامەن غەلىبىگە ئېرىشتۈرۈش ئۈچۈن، بۇرژۇئازىيە سىنىپى دۆلەت ئىچىدىكى بازارنى جەزمەن قولغا كەلتۈرۈش، بىرخىل تىلدا سۆزلىشىدىغان كىشىلەر ئولتۇراقلاشقان زېمىننى دۆلەت شەكلىدە بىرلىككە كەلتۈرۈش، شۇنىڭ بىلەن بىرگە تىلنىڭ راۋاجلىنىشىغا توسقۇنلۇق قىلىدىغان ۋە بۇ خىل تىلنى يېزىق بىلەن مۇقىملاشتۇرۇشقا توسقۇنلۇق قىلىدىغان بارلىق توسالغۇلارنى سۈپۈرۈپ تاشلاش»①. بۇ شەك-سۈبھىسىز تارىخنىڭ تەرەققىياتىدۇر. لېكىن، 1848-يىلىدىن كېيىن، ئۇنىڭ ئادەتتىكى تەرەققىيات يۆلىنىشى قۇدرەت تېپىش ۋە ھەربىر مەدەنىيەت بىلەن ئىرقنى ئۆزئارا باغلىغان «مىللەت»نىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش ھوقۇقى بولۇشنى قوغلىشىش بولدى؛ ئۇنىڭ ئۇچىغا چىققان يۈزلىنىشى سىياسىي ھوقۇققا بولغان تەلۋىلەرچە چوقۇنۇش، ئىرقىي ئەۋزەللىك تەلىماتىغا بولغان قارىغۇلارچە ئەگىشىش ھەمدە مىللىي شان-شەرەپكە ئىنتىلىشتىن ئىبارەت. مۇبادا ئەينى زاماندىكى پان ئىتالىزمىنى ئادەتتىكى يۈزلىنىش دېسەك، ئۇنداقتا بىسمارك دەۋرىدىكى پان گېرمانىزم بولسا ئۇچىغا چىققان يۈزلىنىشتۇر.
ئەينى ۋاقىتتىكى ئوتتۇرا ياۋروپا بولسا مۇستەبىت ئىمپېرىيىنىڭ ھامىيلىقىدا ئىدى. ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ ھۆكۈمرانى گرېكلەر، بولغارلار، رومىنلار بىلەن تەخمىنەن يېرىم جەنۇبىي سلاۋيانلار ھەمدە ئاسىيادىكى بىر قىسىم ئەرەبلەر ئۈستىدىن ھۆكۈمرانلىق قىلاتتى؛ ئاۋستىرىيە ئىمپېرىيىسى بىلەن كېيىنكى ئاۋسترو-ھۇنگرىيە «ئىككى مەنبەلىك پادىشاھلىق دۆلەت»ئىچىدىكى مېمىسلار بىلەن ھۇنگرلار چېخىلار سىلوۋاكلار ھەمدە بىر قىسىم پولەكلەر، رۇمىنلار، ئۇكرائىنلار ۋە جەنۇبىي سلاۋيانلارغا ھۆكۈمرانلىق قىلاتتى؛ رۇسىيە ئىمپېرىيىسى بولسا ياۋرۇ-ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىنى توغرا كېسىپ ئۆتىدىغان رۇسىيە ھۆكۈمرانلىقىنى كۆپ مىللەتنىڭ«تۈرمىسى» ئىدى.
غەربىي ياۋروپادا «پان» ئىزمىنىڭ تەسىرى ۋە تۈرىتكىسى ئاستىدا، پان سىلاۋىزىم ئالدى بىلەن ئاۋسترىيە ئىمپېرىيىسىدىكى پراگا، زاگرېبتا باشلاندى. ئۇنىڭ دەسلەپكى غەرەزى«ئاۋىستىرىيدىدىكى،ئۇنىڭدىن قالسا تۇركىيدىكى بارلىق ئاجىز سىلاۋىيان مىللەتلىرى ئاۋسترىيدىكى نېمىسلار، ماجار(ماديار) لار، شۇنداقلا تۈركلەرگىمۇ قارشى تۇرۇش ئۈچۈن ئۇيۇشقان ئىتتىپاق بولۇشى مۇمكىن» 2. ئەمەلىيەتتە، ئۇلارنىڭ ئاقىۋىتى ئېنگېلىس كۆرسەتكەندەك:«شۇنىڭ بىلەن، سىلاۋىيانلارنىڭ تارىخ پېنىگە ھەۋەس قىلغۇچى بىر نەچچەيلەننىڭ كۇتۇپخانىلىرىدا بىمەنە، تارىخقا قارشى ھەرىكەت قوزغالدى»3.شۇنىڭ بىلەن، پان سىلاۋىزىم روسىينى مەزكۇر قىلغان ھەر مىللەت سىلاۋىيانلارنى قۇل قىلىشنى تەرغىب قىلىدىغان چوڭ روسىيلىك پىكىر ئېقىمى قىلىشنى تەرغىب قىلىدىغان چوڭ روسىيلىك پىكىر ئېقىمى بولۇپ تېز شەكىللەندى. ئۇنىڭ ئەڭ دەسلەپكى تەرغىباتچىسى مىخائىل پوگۇدىن: «رۇسىيە-قايسى بىر دۆلەت ئۇنىڭ بىلەن بەسلىشەلەيدۇ... رۇسىيىنىڭ60مىليون ئاھالىسى بار، ئۇنىڭ ئۈستىگە300مىليون سىلاۋيان ئوغۇل-قىزلىرىنى قوشقاندا... ئۇلارنىڭ تومۇرلىرىدا ئېقىۋاتقان قان بىلەن ئوخشاش، گەرچە سىلاۋسلايانلار جۇغراپىيە ۋە سىياسىي جەھەتلەردە ئايرىلىپ تۇرسىمۇ، لېكىن ئورتاق مەنبە ۋە تىل بىزنى روھىي جەھەتتە بىر پۈتۈن گەۋدە قىلىپ باغلاپ تۇرىدۇ» دەپ جار سالدى. پان سلاۋىزىم تۇنىغا ئورىنىۋالغان چوڭ رۇسچىلىك پەيدىنپەي ئۇرۇشپەرەس ئىرقچىلىك تۈسىنى ئالدى. خۇددى ئېنگېلىس كۆرسەتكەندەك:«پان سلاۋىزىمنىڭ بىرلىشىشى ھەرگىزمۇ ئارزۇ قىلغىنىدەك بولماستىن، روسىينىڭ قامچىسى ئاستىدا پەيدا بولغان»4.پان تۈركىزىممۇ دەل تۈركولوگىينىڭ ئەمەلىيىتى، ياۋروپانىڭ«مىللىي دۆلەت» نەزەرىيىسى ۋە«مىللىي پرىنسىپ» بىلەن«پان» پىكىر ئېقىمى(بولۇپمۇ پان سىلاۋىزىم) نىڭ باش كۆتۈرۈشىدەك مۇشۇنداق ئارقا كۆرۈنۈش ئاستىدا پەيدا بولغان.

                                                                                   ئىككىنچى بۆلۈم

باش كۆتۇرىشى :  رۇسىيىنىڭ « تاتارىستانى »
پان تۇركىزىم دۇنياغا كەلگەن بىر ئەسىردىن  كۆپرەك ۋاقىت ئىچىدە،مەيلى ئۇنى مەدىيلەيدىغان ياكى ئۇنىڭغا قارشى تۇرىدىغان ئادەم بولسۇن، جېلى كۆپ كىشىلەر ئۇنىڭغا قارىتا توغرا تونۇش ھاسىل قىلالمىدى. تا بۈگۈنمۇ بەزى كىشىلەر: «پان تۈركىزىم(تۈركىيىلىك) ياكى ئۇسمانىزىم19-ئەسىرنىڭ باشلىرى تۈركىيىدە بارلىققا كەلگەن باشقىچە بىر خىل ئەكسىيەتچىل ئىجتىمائىي پىكىر ئېقىمى بولۇپ، تۈركىيىدىكى پومېشچىك، بۇرژۇئازىيە گۇرۇھىنىڭ بىر تۈرلۈك شوۋىنىزم نەزەرىيىسى» دەپ قارايدۇ. بۇ يەردىكى خاتالىق شۇكى، بىرىنچىدىن، پان تۈركىزىم ئوسمانىزىم ئەمەس؛ ئىككىنچىدىن، پان تۈركىزىم ئالدى بىلەن تۈركىيىدە بارلىققا كەلگەنمۇ ئەمەس؛ ئۈچىنچىدىن، پان تۇركىزىمگە«تۈركىيە پومېشچىك، پومېشچىك، بۇرژۇئازىيە گۇرۇھى» دېگەن ماركىنى چاپلاش ئانچە مۇۋاپىق ئەمەس.
ئەمەلىيەتتە، پان تۈركىزم پان ئىسلامىزىم بىلەن دائىم ئارىلاشتۇرۇۋېلتىلدى، بەزىدە يەنە تۇرانىزىم، ئوغۇزىزم شەكلىدە ئوتتۇرىغا چىقىپ، ئوسمانىزىم، كامالىزىم، تۇركىزىم، ئاناتولىزىم بىلەن باغلاپ قويۇلدى. روسىينىڭ«تاتارىستانى» دىن تۈركىيىگىچە، ئوتتۇرا ئاسىيادىن شىنجاڭغا ئىلمىي تۈن بىلەن ئورالغان مەدەنىيەت پائالىيەتلىرى، قارا نىيەتلەرنىڭ  سىياسىي پائالىيەتلىرى، ھەتتا قوراللىق زوراۋانلىق ھەرىكەتكەتلىرىنىڭ ھەممىسى ئوخشىمىغان نۇقتىلاردىن ئۇنىڭ بايرىقىنى كۆتۈردى. خەلقئارالىق مۇناسىۋەتتە، ئۇ «تۈركىي مىللەتلەر» نىڭ مىللىي بىرلىكىنى تەرغىب قىلدى؛ تۈكىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر بار ھەر قايسى ئەللەردە ئۇ مىللىي بۆلگۇنچىلىك پائالىيىتى بىلەن شۇغۇللاندى. پان تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر»نىڭ مىللىي بىرلىكىنى تەرغىب قىلدى؛ تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر بار ھەرقايسى ئەللەردە ئۇ مىللىي بۆلگۈنچىلىك پائالىيىتى بىلەن شۇغۇللاندى. پان تۇركىزىمنى تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلغاندا، ئالدى بىلەن يەنىلا ئۇنىڭ باش كۆتۈرۈش مەنبەسىدىن باشلاشقا توغرا كېلىدۇ.
پان سلاۋىزىم تەھدىتنىڭ ئىنكاسى بولغان پان تۈركىزىم«چوڭ تۇران» ئىدىيىسىدىن باشلاندى. «چوڭ تۇران» پان تۇركىزىمنىڭ كەلگۈسى غايىسى-«تۈركلەر» ئېلى دەپ قارالدى. بۇ خىل ئۇتوپىيە ئىدىيىسى«تۈركلەر» گە نىسپىتەن ئەلۋەتتە ناھايىتى چوڭ ئىلھام بولماي قالمىدى. ھونگرىيلىك شەرقشۇناس ۋامبېرى1868-يىلى «ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئومۇمىي ئەھۋالى» دېگەن كىتابنى يېزىپ، بۇنىڭ ئىچىدىكى بىر بابتا تۇرانلارنى بايان قىلىپ، بارلىق تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ ھەممىسى ئورتاق بىر ئۇرۇقتىن كېلىپ چىققان، دەپ كېسىپ قارىغانىدى.
«تۇران» نى ئۆزىنىڭ غايىسى قىلغان پان تۈركىزىم ئەينى ۋاقىتتىكى ھونگىرىيدە كەڭ تارقالغانىدى، لېكىن ئۇنىڭ ھەقىقىي بىر ئىدىيىۋى ھەرىكەتكە ئايلىنىشى ئالدى بىلەن رۇسىيە ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدىكى«تاتارىستان»دا بولدى.
تاتارلارنىڭ رۇسىيە ھۆكۈمرانلىقىغا ئۇچرىغان ۋاقتى ئەڭ ئۇزۇن بولغاچقا، قىرىم تاتارلىرىنىڭ روسىيگە قارىشى تۇرۇش روھى ئەڭ كۈچلۈك بولدى. 18-ئەسردىن باشلاپ، تاتارلار ئىچىدە پائالىيىتى ئاكتىپ سودا كاپىتالىزم گۇرۇھى پەيدا بولۇشقا باشلاندى ھەمدە رۇسىيە سودا كاپىتالىزم گۇرۇھى پەيدا بولۇشقا باشلىدى ھەمدە رۇسىيە سودا سودا كاپىتالىزم بىلەن بولغان رىقابىتىنى باشلىۋەتتى. پان سىلاۋىزىم تونىغا ئۇرۇنۇۋالغان چوڭ رۇسچىلىكنىڭ بېسىمىغا قارىتا، پان تۈركىزىم دەل بۇ ئوتتۇرا تەبىقە سىنىپىنى مۇۋاپىق ئىدىيىۋى قورال بىلەن تەمىنلىدى.
ئۇلاردىن باشقا، تاتار زىيالىلىرنىڭ دانالىرى ئەڭ ئاۋۋال تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان ھەر مىللەت گۇرۇھى جۇغراپىيىلىك جەھەتتە بىر-بىرى بىلەن تۇتىشىپ تۇرمىغانلىقتىن، باشقا ئامىللارنى ئىزدەش ۋە تەربىيىلەپ يىتىلدۇرۇش ئارقىلىق، ئۇلارنى يېقىنلاشتۇرۇش ۋە بىرلەشتۈرۈش لازىملىقىنى تونۇپ يەتتى. ئۇلارنىڭ ئالدى بىلەن تاللىغىنى تىل ئامىلى ئىدى، چۈنكى ھەر مىللەت گۇرۇھى ئىشلىتىلىدىغان ئېغىز تىلى گەرچە بىردەك بولسىمۇ، لېكىن يەنىلا يېقىن ئىدى، زىيالىيلار«قەدىمكى تۈركىي تىل»ئارقىلىق ئالاقىلىشىشنى ئىشقا ئاشۇرالايدىغان بولسىمۇ، ئەمما قىيىنچىلىق تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ مەدىنىيىتي ئارقىدا قالغان، ساۋاتى تۆۋەن بولۇشتەك تەرەپلەرگە مەركەزلەشكەنلىكىدە ئىدى. شۇنىڭ بىلەن، يېقىنلىشىش، بىرلىشىشنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن، بىر خىل ئورتاق تىلنى يارىتىش، تەبىئىي ھالدا ئەينى ۋاقىتتىكى مۇھىم ۋەزىپە بولۇپ قالغانىدى.
قىرىملىق تاتار گاسپىرىنسگىي (1851~1914-يىللىرى) دەسلەپكى پان تۈركىزىمنىڭ ۋەكىللىك شەخسلىرىدىن ئىدى. ئۇنىڭ ئاساسلىق پائالىيەتلىرى مائارىپ، تىل ئىسلىھاتى ۋە گېزىت-ژۇرنال تەشۋىقاتىغا مەركەزلەشكەنىدى.چاررۇسىيە دائىلىرى ۋە مۇتەئەسىسىپ مۇسۇلمان موللىلرى بىلەن بىۋاسىتە  قارشىلىشىشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن، ئۇ ئۆزىنىڭ پان تۈركىزملىق ھېسسىياتىنى ناھايىتى ئېھتىياتچانلىق بىلەن ئىپادىلىدى، ئاساسەن دائىم تەكرارلايدىغان«تىل، ئىدىيە، ھەرىكەتلەردە بىرلىشەيلى» (ئۈچتە بىرلىشىش)دېگەن شۇئارىدا ئىپادىلەندى،  گېزىت نەشر قىلىپ، ئۆزى ئىجاد قىلغان ئوسمانلى تىلى بىلەن تاتار تىلى ئوتتۇرىسىدىكى بىر خىل «ئورتاق تىل»نى ئاكتىپ بازارغا سالدى، ئەينى چاغدىكى تاتار ئىسلام دىنىدىكى «جەدىد»نىڭ مەنىسى «يېڭىلىق، يېڭىچە ئوقۇتۇش ئۇسۇلى»بولۇپ، ياۋروپا ئۇسلۇبىدا ئىسلام مەكتەپلىرىنى ئىسلاھ قىلىشنى تەشەببۇس قىلدى، ئۇنىڭ پان تۈركىزمى دەل «جەدىد»ھەرىكىتىدە پان ئىسلامىزم بىلەن ئالاقىلىشىش ۋاسىتىسىنى تاپتى.
1905-يىلىدىن كېيىن، ئۇنىڭ ھەرىكىتىدە سىياسىيلىشىشقا قاراپ يۈزلەنگەنلىكى ئاشكارىلاندى. ئۇ رۇسىيىنىڭ «مۇسۇلمانلار ئىتتىپاقى»، «مۇسۇلمان مەدەنىيىتىنى ئىلگىرى سۈرۈپ تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۇيۇشمىسى»نى تەشكىللىدى، ئۇنىڭ ئاشكارا ئاساسىي مەقسىتى رۇسىيىدىكى پۈتكۈل مۇسۇلمانلارنى ئورتاق تىل بايرىقى ئاستىدا ئىتتىپاقلاشتۇرۇپ، ئىنتايىن ئېھتىياتچانلىق بىلەن پان ئىسلامىزم ئارقىلىق پان تۈركىزمنى يوشۇرماقچى ئىدى.
پان تۈركىزمنى مەدەنىيەتتىن سىياسىيغا ئۆزگەرتىشنى تەشەببۇس قىلغۇچى گاسپرىنسكىينىڭ تۇغقىنى يۈسۈپ  ئاقشۇرا (1876~1935-يىللىرى)ئىدى. ئۇ 1905~1908-يىللىرى رۇسىيە پان تۈركىزم سىياسىي ھەرىكىتىگە ئاكتىپ قاتنىشىپ، بارلىق تۈركىي گۇرۇھلارنى مىللىي ئىتتىپاق قىلىپ بىرلەشتۈرۈشنى ئاشكارا تەشەببۇس قىلدى. پروفېسسور ئەخمەد زېكى ۋەلىد تۇغان (1890~1970-يىللىرى) بۇ جەھەتتە تېخىمۇ يىراقلىشىپ كەتتى، ئۇ ئىلگىرى 1916-يىلىدىكى «دۇما»دا ئاكتىپ پائالىيەت ئېلىپ بارغان، ئۆكتەبىر ئىنقىلابى مەزگىلىدە «تۈركىستان مىللىي كومىتېتى»نى تەشكىللەپ، باش شتابى بۇخارادا تەسىس قىلدى، ئۇنىڭ بۇنداق قىلىشىنىڭ مەقسىتى ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا-بۇخارا، خىۋە، پەرغانە، يەتتىسۇ رايونى قاتارلىق جايلاردا بىر قىسىم دۆلەتلەرنى قۇرۇش، ئۇنىڭدىن كېيىن ئۇلارنى بىرلەشتۈرۈپ، ئۇلۇغۋار پان تۈركىزم پىلانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئىدى.
ئۆكتەبىر ئىنقىلابىنىڭ ئالدى-كەينىدە، گاسپىرىنسكىي، ئاقشۇرا، تۇغان قاتارلىق پان تۈركىزمچىلار ئارقا-ئارقىدىن تۈركىيىگە قېچىپ بېرىپ، پان تۈركىزم ئىشلىرى بىلەن داۋاملىق شۇغۇللاندى ھەمدە تۈركىيىدىكى پان تۈركىزم ھەرىكىتىنى زور كۈچ بىلەن ئىلگىرى سۈردى. ئەمەلىيەتتە خۇددى سوۋېت قىزىل پروفېسسورلار ئىنستىتۇتىدىكى گابىدۇلىن بىلەن ئارشارۇنى كۆرسەتكەندەك؛ «پان تۈركىزم رۇسىيىدە ۋۇجۇدقا كەلگەن ھاسىلات، ئۇ تۈركىيىدىكى ئىستانبۇلدا ئۆزىنى قوللىغۇچى ۋە ئېتىقاد قىلغۇچىلارنىلا تېپىۋالدى.»

                                                                               ئۈچىنچى بۆلۈم

تۈركىيە: «تۈركلەر»نى قايتىدىن بايقىدى

رۇسىيىدە تاتار پان تۈركىزمچىلار چېپىپ يۈرۈپ شوئار توۋلاۋاتقان مەزگىلدە، تۈركىيە يەنىلا سۇلتان ھەم خەلىپە ئابدۇلھەمىد Ⅱتەرغىب قىلىۋاتقان پان ئىسلامىزمغا چوڭقۇر چۆككەنىدى، دانا زىيالىيلار «تۈرك»سۆزى مەلۇم بىرخىل ھاقارەت مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ دەپ قاراپ، «ئوسمانىزم» شەكلىدىكى مىللەتچىلىكنى تاللىۋالدى. ياۋروپادىكى «تۈركولوگىيە»نىڭ تەسىرى ئاستىدا، تۈركىيە «تۈرك»لەرنىڭ ئۆتمۈشتىكى تارىخىنى، تىلىنىڭ موللىقىنى ۋە ئەدەبىياتىنىڭ رەڭدارلىقىنى بايقىدى. ھەربىي ئىنستىتۇتنىڭ گېنېرالى سۇلايمان پاشا بۇ «قايتا بايقاش»نىڭ تارىخىنى «دۇنيا تارىخى»دېگەن كىتابىغا كىرگۈزدى. شائىر ئەمىن يۈر دادىل (1869~1944-يىللىرى): «ئەي، تۈرك قوۋملىرى! ئەي، تۆمۈر بىلەن ئوتتىن تۆرەلگەنلەر! ئەي، تۈمەنمىڭ ئەلنىڭ ياراتقۇچىلىرى! ئەي، تۈمەنمىڭ تاجۇتەختنىڭ ئىگىلىرى!»دەپ خىتاب قىلغانىدى. يازغۇچى خالىدە ئەدىب تىلى بىلەن: «باشقا مىللەتلەرنىڭ چېچىلىپ كېتىشى بىلەن بىزمۇ غۇلاپ چۈشەرمىزمىكىن دەپ ئەندىشە قىلماڭلار، دۇنيادا خەلقى بار. ئۈزلۈكسىز كۆپىيىۋاتقان بۇ تۈرك قوۋمىنىڭ روھى كۆتۈرەڭگۈ، ئۇلار مەڭگۈ ياشناپ، كۆپىيىپ كېتىۋېرىدۇ»دەپ جار سالدى.
مۇبادا گاسپرىنسكىينى رۇسىيە تاتار پان تۈركىزمچىلىرىنىڭ پىرى دېسەك، ئۇنداقتا زىيا كۆك ئالپ (1876~1924-يىللىرى)نى تۈركىيە پان تۈركىزمىنىڭ ئاساسچىسى دېيىشكەن بولىدۇ. ئۇنىڭ پان تۈركىزمگە ئاساس سالغان ئىجادىيىتى «تۈركىزم ئاساسلىرى»ئىدى، بۇ ئەسەر پان تۈركىزمنى سېستىملاشتۇرغان، ماددىيلاشتۇرغان تۇنجى نادىر ئەسەر دەپ قارالدى. زىيا كۆك ئالپنىڭ قارىشىچە، تۈركلەرنىڭ بىرلا خىل يېزىقى ۋە مەدەنىيىتى بار ئىكەن. ئۇ تۇراننىڭ چوڭ، ئوتتۇرا، كىچىك لايىھىلىرىنى ئوتتۇرىغ قويدى، ئۇنىڭ بۇ نەزەرىيىۋى بايانى مەلۇم چوڭقۇرلۇققا يېتىپ، ئىلگىرىكى ئۇچىغا چىققان پان تۈركىزم كەيپىياتى سەل پەسكويغا چۈشتى، ئۇنىڭ «پان تۈركىزمى»دە، ئەمەلىيەتتە پان تۈركىمدىن چېكىنىپ تۈركىزمگە يۈزلىنىش ئالامىتى بار ئىدى.
ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە، ھەرخىل پىكىر ئېقىمىدىكىلەر بەس-بەستە خېرىدار ئىزدەۋاتقان بازاردا، پان تۈركىزم پەقەتلا ئانچە-مۇنچە تىلغا ئېلىنىپ قويىدىغان بىر قانچە پىكىر ئېقىملىرىنىڭ بىر ئىدى. تۈركىيە مىللەتپەرۋەر پارتىيىسى-ياش تۈركلەر پارتىيىسى سۇلتان ئابدۇلھەمىدⅡ زور كۈچ بىلەن يۆلەۋاتقان پان ئىسلامىزمنىڭ تەسىرىگە ئۇچراشنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن، ئالدى بىلەن ئوسمانىزمنى تاللىدى.
1908-يىلى ياش تۈركلەر پارتىيىسى ھاكىمىيەتنى قولىغا ئالغاندىن كېيىن، ئەمەلىيەتتە ئۈچ خىل سىياسەتنى تەڭ يولغا قويدى: ئوسمانىزم يەنىلا دۆلەت ئىچىدىكى سىياسەتنىڭ ئاساسىي روھى بولدى؛ تۈركىزم رۇسىيە تاتارلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى بىر تەرەپ قىلىدىغان ئاساس قىلىندى؛ پان ئىسلامىزم ئىمپېرىيە تەۋەلىكىدىكى ئەرەبلەر بىلەن شىمالىي ئافرىقا، ئوتتۇرا شەرقتىكى باشقا مۇسۇلمانلار مۇناسىۋىتىنىڭ ئاساسى بولۇپمۇ بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى پارتلىغاندىن كېيىن، گېرمانىيە بىلەن ئىتتىپاق تۈزۈپ، بۇ يۈزلىنىشنى تېخىمۇ تېزلەتتى.
ياش تۈركلەر پارتىيىسىدىكى ئۈچ شەخسنىڭ بىر بولغان جامال پاشا ( 1872~ 1922- يىللىرى ):«ئۆزۈمنى ئالسام،مەن بىر ئوسمانلىلىق، لېكىن ھېچقاچان ئۆزۈمنىڭ بىر تۈرك ئىكەنلىكىمنى ئۇنتۇپ قالغىنىم يوق، ئۇنىڭ ئۈستىگە ھېچقاندق نەرسە مېنىڭ بۇ ئېتىقادىمنى تەۋرىتەلمەيدۇ، يەنى تۈرك ئىرقى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ ئۇل تېشى» دېگەنىدى. ئۈچ مەشھۇر شەخسىنىڭ يەنە بىرى بولغان ئەنۋەر پاشا (1881~1922-يىللىرى)مۇ تۈركىيىدىن جۇڭگوغىچە بولغان، سەمەرقەندنى مەركەز قىلغان بۈيۈك تۈرك دۆلىتى قۇرۇشنى خىيال قىلاتتى. 1921-يىلى، ئەنۋەر پاشا بۇ خام خىيالنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش مەقسىتىدە، ئوتتۇرا ئاسىياغا كىرىپ باسمىچى باندىتلارنىڭ سوۋېتتىكى توپىلىڭىغا بىۋاسىتە قوماندانلىق قىلىپ، ئۇرۇشتا ئوق تېگىپ ئۆلدى.

                                                                                           تۆتىنچى بۆلۈم

تەرەققىياتى: ھەر قېتىمقى مەغلۇبىيىتىنىڭ خاتىرىسى
رۇسىيە ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كېيىن، پان تۈركىزم تەرەققىي قىلىۋەردى، پان تۈركىزمچىلار ئىككى قارىمۇقارشى لاگېرغا بۆلۈندى.
بىرى، ئاق ئۇرۇسلار تەرەپتە  تۇرغان باسمىچى توپىلاڭچىلار. باسمىچىلارنىڭ ئىجتىمائىي ئاساسى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئەكسىيەتچىل فېئودال بايلار بولۇپ، پان تۈركىزم، پان ئىسلامىزم ئۇلارنىڭ سوۋېت ھاكىمىيىتىگە قارشى تۇرۇشتىكى ئىككى بايرىقى ئىدى. باسمىچى باندىتلار ئوتتۇرا ئاسىيادا بىر مەھەل زورلۇق-زومبۇلۇق ئىشلىتىپ، خورىكى ئۆسۈپ قالغانىدى، لېكىن ئۇزۇنغا بارمايلا تەلتۆكۈس سۈپۈرۈلدى ۋە باستۇرۇلدى.
يەنە بىرى سوۋېت ھاكىمىيىتى ئىچىگە كىرىۋالغانلار. ئۇنىڭ ۋەكىلى ئەينى چاغدا تېرىسىگە پاتماي قالغان، مىللەتلەر ئىشلىرى كومىسسارىياتىنىڭ ھەيئىتى، رۇسىيە كوممۇنىستىك پارتىيىسىنىڭ ئەزاسى سۇلتان غالىيېف ئىدى. سۇلتان غالىيېف گۇرۇھىدىكىلەر ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كېيىنكى دەسلەپكى يىللاردا «سەپداشلار»سۈپىتىدە ئىنقىلابقا قاتناشتى، لېكىن ئۇلار «بىزگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، بەدەل تۆلەشكە تېگشىلىكى ياۋروپا ئىنقىلابى بىلەن جاھانگىرلارنى ئاغدۇرۇش، سوۋېت ھاكىمىيىتى ۋاقتىنچە مەۋجۇت بولۇپلا تۇرالايدۇ»دەپ قارايتتى. ئۇلارنىڭ نىشانى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ شەقىي رايونىدا «تۇران دۆلىتى»نى شەكىللەندۈرۈشنى ئىلگىرى سۈرۈپ، ۋولگا-ئۇرال ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا رايوننى ئۆز ئىچىگە ئالغان بۈيۈك تۈرك دۆلىتىنى قۇرۇش ئىدى.
ھەقىقەتەن سوۋېت كومپارتىيىسى سۇلتان غالىيېف ۋەقەسىنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە پۈتكۈل قىرىق تاتارلىرىنى سۈرگۈن قىلىش ئۇسۇلىدا، ئىككى خىل ئوخشىمىغان خاراكتېردىكى زىددىيەتنى بىر-بىرىگە ئارىلاشتۇرۇۋېتىپ، ئورنىنى تولدۇرغىلى بولمايدىغان زىياننى كەلتۈرۈپ چىقاردى. لېكىن، پان تۈركىزم بۇنداق ئېغىر زەربىگە ئۇچرىغانلىقتىن، سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىنمۇ تەشكىللىك پائالىيەتلىرىنى ئۇيۇستۇرالمىدى.
پان تۈركىزممۇ ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنى ئەسلىگە كەلتۈرەلمىدى. تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ مىللەت پروگراممىسى خۇددى زۇڭتۇڭ كامال ئېلان قىلغاندەك: «ئىسلام ئىتتىپاقى ۋە تۇرانىزممۇ بىزنىڭ پرىنسىپىمىز ۋە مۇقەررەر سىياسىتىمىز بولالمايدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن، يېڭى تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ سىياسىتى مۇستەقىللىقتا چىڭ تۇرۇش بولۇپ، تۈركىيە مىللىتىنىڭ چېگرىسى ئىچىدە ئۆزىنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقى ئۈستىگە قويۇلغان» كامالىزم ئىدى. تۈركىيە ھۆكۈمەت دائىرىلىرى ئادەتتە سىياسىي خاراكتېرلىك پان تۈركىزمنى، بولۇپمۇ بۇنىڭ ئىچىدىكى مىللىي بىرلىكچىلىك ئامىلىنى قوللىمايتتى.
بۇ ۋاقىتتا، بىرىنچى ئەۋلاد پان تۈركىزمچىلارنىڭ تايانچ خادىملىرى بىرىنىڭ كەينىدىن بىرى ئۆلۈشكە باشلىدى، بەزىلىرى بايرىقىنى ئۆزگەرتىپ كامالىزمغا يېقىنلاشتى. مەسىلەن، خالىدە ئەدىب، ئەمىن يۇردادىل ئۆزىنىڭ شېئىرلىرىگە ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈپ، «تۇران» دېگەن سۆزنىڭ ئورنىغا «ۋەتەن» دېگەن سۆزنى ئىشلەتتى. لېكىن، پان تۈركىزم يەنىلا مەدەنىيەت ساھەسىدە چوڭقۇر يىلتىز تارتقانلىقتىن، پۇرسەت بولسىلا ئۆزىنى كۆرسەتتى. 30-يىللاردا گېرمانىيە فاشىستلىرى غەربىي ياۋروپادا زوراۋانلىق تۈرگۈزۈۋاتقاندا، يېڭى بىر ئەۋلاد تۈركىيە پان تۈركىزمچىلىرى جانلىنىشقا باشلىدى، ئۇنىڭ ۋەكىللىك شەخسلىرى ھۈسەين نەھال ئەزىز (1905~1975-يىللىرى)، ناجاد سانجار (1910~1976-يىللىرى)، ئوغۇز دىرخان (1920~؟) ئورخان سەيىف ئورخۇن (1890~1972-يىللىرى) قاتارلىقلار ئىدى. ئۇلارنىڭ ھەرقايسىسىنىڭ يېرىم مەخپىي كىچىك تەشكىلاتلىرى بولۇپ، گېزىت-ژۇرنال نەشر قىلاتتى. بۇنىڭ ئىچىدە پەقەت ئورخۇنلا گاسپرىنسكىينىڭ «تىل، ئىدىيە، ھەرىكەتلەردە بىرلىشەيلى» دېگەن بىر قەدەر مۆتىدىل بولغان شوئارىنى قايتا تەكىتلەپ چىقتى، قالغانلىرىنىڭ ھەممىسىدە سوۋېتقا قارشى، كوممۇنىستىك پارتىيىگە قارشى ئۇچۇق-ئاشكارا ئۇچىغا چىققان ئىرقچىلىق خاھىشى بار ئىدى. دىرخان «كۆك بۆرە» ژۇرنىلىنى چىقىرىش بىلەن «كۆك بۆرىچىلەر»تەرىپىدىن بۆرە ئەۋلادى دەپ تەرىپلەندى. ئۇ «تۈرك ئىرقى ھەممىدىن ئۈستۈن»، «تۈرك ئىرقى باشقا ئىرقتىن ئەلا» دېگەن شوئارنى توۋلىدى، ئەزىز بولسا گىتلېرنى دوراپ: «مۇھىمى، تۈركلەرنىڭ ئىتتىپاقى، لېكىن مىللەت مەسىلىسى بولسا مۇھىم قانداشلىق مەسىلىسىدۇر» دەپ خىتاب قىلدى.
گېرمانىيە فاشستلىرى سوۋېت ئىتتىپاقىغا ھۇجۇم قوزغىغاندا، بۇ بىر تۈركۈم ئىرقچىلار تۈركىيە ھۆكۈمىتىگە بېسىم ئىشلىتىپ، تۈكىيىنى ئانتانتا ئىتتىپاقىغا قاتنىشىپ، سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئۇرۇش ئېلان قىلىشقا ئالدىراتتى، 1944-يىلى 5-ئايدا، يەنە كوچا نامايىشى ئۆتكۈزدى. تۈركىيە ھۆكۈمىتى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ كۈچلۈكلۈكىدىن قورققانلىقتىن، بۇ بىر تۈركۈم ئۇرۇشخۇمار پان تۈركىزم ئىرقچىلىرىغا ھەرىكەت قوللىنىشقا مەجبۇر بولۇپ، ئۇلارنى سوتقا تارتتى. بۇ تۈركىزمچىلار تەپ تارتماستىن سوتتىن پايدىلىنىپ، ئۆزىنىڭ ئىدىيىلىرىنى كەڭ تەشۋىق قىلدى ۋە ئۆز تەسىرىنى كېڭەيتتى. لېكىن كېيىنكى سۆز-ھەرىكەتلىرىدە سەل ئۆزىنى يىغىشتۇرۇۋالدى.
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن، بولۇپمۇ سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى مەزگىلىدە، تۈركىيىدىكى پان تۈركىزم ھەرىكىتى پان تۈركىزم نۇقتىسىدىن كوممۇنىستىك پارتىيىگە قارشى تۇرۇش، سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى تۇرۇش، جۇڭگوغا قارشى تۇرۇشقا مەركەزلەشتى. 1950-يىلى، ئەزىز پان تۈركىزمچىلارغا قايتىدىن يېڭى تەبىر بېرىپ: «ھەر بىر تۈرك ئۆزىنىڭ تۈرك ئىرقىنىڭ يۈكسەك ئەۋزەللىكىگە ئىگە ئىكەنلىكىگە ئىشىنىشى، مىللىتىنىڭ تارىخىغا ھۆرمەت قىلىشى، تۈرك كوللېكتىپى يولىدا قۇربان بېرىشكە تەييارلىق كۆرۈشى كېرەك» دەپ كۆرسەتتى. لېكىن، تۈركىيە ھۆكۈمەت دائىرىلىرى ئىزچىل ئىككىلىنىپ ھەر ۋاقىت ھەربىي ئىدارە قىلىپ تۇرغانلىقتىن، بۇ ئۇچىغا چىققان سىياسىي خاراكتېردىكى پان تۈركىزمنىڭ پائالىيەت دائىرىسى تارىيىپ، مەدەنىيەت ساھەسىدىلا گاھ پەيدا بولۇپ، گاھ غايىب بولۇپ تۇردى. 1965-يىلى، باشقۇرۇش بوشاشقان مەزگىللەردە، پان تۈركىزم مۇتەئەسسىپ جۇمھۇرىيەتچى دېھقان ۋە مىللەتپەرۋەرلەر پارتىيىسىنى كونترول قىلىۋېلىپ، كېيىن ئۇنىڭ نامىنى مىللەتپەرۋەر ھەرىكەت پارتىيىسىگە ئۆزگەرتىپ، تۈركىيىنىڭ ئاساسىي سىياسىي ئېقىمىدا ئوچۇق-ئاشكارا قەد كۆتۈرۈش غەرەزىدە بولغان بولسىمۇ، لېكىن پائالىيەت مەيدانى يەنىلا چەكلىنىپ قالدى. 1969-يىلى، دۆلەت پارلامېنتىدىكى 450 ئورۇننىڭ ئاران بىرىنى ئىگىلەپ، ئۇلار ئۇچىغا چىققان ئوڭ قانات، ھېچقانداق ئاممىۋى ئاساسى يوق دەپ قارالدى. 1980-يىلى، ھەربىي باشقۇرۇش تۈزۈمى ئورنىتىلىپ، بارلىق سىياسىي پارتىيىلەر ۋە سىياسىي تەشكىلاتلار ئەمەلدىن قالدۇرۇلغاندىن كېيىن، پان تۈركىزم يەنە مەدەنىيەت ساھەسىگە يوشۇرۇنۇشقا مەجبۇر بولدى. ئومۇمەن ئېيتقاندا، ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كېيىنكى يېرىم ئەسىردىن كۆپرەك ۋاقىتتىن بۇيان، پان تۈركىزم سوۋېت ئىتتىپاقىدا تەلتۆكۈس سۈپۈرۈپ تاشلاندى، تۈركىيىدە بولسا سىياسىي ساھەگە ئۈزلۈكسىز ئۇرۇنۇپ باققان بولسىمۇ، لېكىن ھەر قېتىملىق مەغلۇبىيىتىنىڭ خاتىرسىلا قېلىپ، ئومۇمەن مەدەنىيەت ساھەسىدە تەرەققىي قىلدى.

                                                                               بەشىنچى بۆلۈم

ئاتالمىش «ئېزىلىۋاتقان تۈرك»

مەيلى مەدەنىيەت پان تۈركىزمى بولسۇن ياكى سىياسىي پان تۈركىزم بولسۇن، ھەر ئىككىلىسىنىڭ ئورتاق خۇمارى «تۈركىي ئىرق»نىڭ سانىنى ستاتىستىكا قىلىش بولۇپ، ياۋروپا، ئاسىيادىكى ھەرقايسى دۆلەتلەرگە چېچىلغان «تۈرك قانداشلىقى»بولغان نوپۇسنىڭ ستاتىستىكا سانى ئوخشىمىغان ھالدا 57 مىليون، 65 مىليون، 82مىليون 840مىڭ، 99 مىليون 200 مىڭدىن 100 مىليونغىچە، ھەتتا 150 مىليونغىچە بولغان. تۈركىيىدىكى پان تۈركىزمچىلار دائىم ھاياجىنىنى باسالماي، «چېگرا سىرتىدىكى تۈركلەر»نىڭ قىيىن ئەھۋالىغا كۆڭۈل بۆلۈپ، «ئېزىلىۋاتقان تۈرك» ياكى «قۇل قىلىنىۋاتقان تۈرك»نى مەنىۋى جەھەتتىن قوللاپ، «تۈركلەردىن باشقا ھېچقانداق كىشى تۈركلەرنى ياخشى كۆرمەيدۇ» دەپ جار سالدى. سوۋېت ئىتتىپاقى، جۇڭگونىڭ سوتسىيالىزم تۈزۈمى ئاستىدىكى «تۈركلەر»نىڭ تەقدىرى ئۇلارنىڭ كۆز تىكىدىغان نۇقتىسىغا ئايلاندى. بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، «ئېزىۋاتقان تۈرك» نىڭ ئوتتۇرىغا قۇيۇلۇشى، ئالدى بىلەن سوتسىيالىستىلىك تۈزۈمگە بولغان ئۆچمەنلىكى كومۇنىسلىك پارتىيىگە قارشى تۇرۇش ھېسسىياتىدا ئىپادىلەندى، ئۇنىڭدىن قالسا بۇلغارىيە، يۇگوسلاۋىيە، رۇمىنىيە، ئىران، سۈرىيە، ئىراق، لىۋان، مىسىر، سىپىروس، گېرىتسىيە، ئافانىستان، ھەتتا فىنلاندىيە، ياپونىيىدىكى «تۈرىكلەر» نىڭ تەغدىرىمۇ ئۇلارنىڭ نەزەر دائىرىسىدە بولدى. بۇ پان تۈركىزىمنىڭ بارلىق مۇناسىۋەتلىك ياۋرۇ-ئاسىيا دۆلەتلىرىدە قۇتۇراتقۇلۇق قىلىپ ئايرىلمىچىلىق كەيپىياتى تۇرغۇزۇۋاتقانلىقىنى تۇلۇق ئىپادىلەپ بەردى.
نۆۋەتتە ئىگىلىگەن ماتېرىياللارغا قارىغاندا،1914-يىلىلا تۈركىيىلىك ئەھمەد كامال مەكتەپ قۇرۇش نامىدا شىنجاڭدىكى ئاتۇشقا يوشۇرۇنچە كىرىپ پان تۈركىزىمنى تەرغىب قىلغان. بۇنىڭدىن ئىلگىرى، روسىينىڭ پان تۈركىزىم ئاساسچىسى گاسپرىنىسكىينىڭ «تەرجىمىلەر» گېزىتى شىنجاڭغا تار قىلىپ كىرگەن. 1933-يىلى قەشقەردە كۆرۈلگەن «شەرقىي تۈرىكىستان ئىسلام جۇمھىرىيتى» دەك كومېدىيە، پان تۈركىزىم بىلەن پان ئىسلامىزمنىڭ شىنجاڭنىڭ سىياسىي سەھنىسىدىكى تۇنجى قېتىملىق بىرلەشمە سىياسىي مانېۋىرى ئىدى. شىنجاڭدىكى ئەڭ كونا پان ئىسلامىزمچى مەسئۇد ئىلگىرى يىللاردا تۈركىيىنىڭ ئىستانبۇل شەھىرىگە بېرىپ ئوقۇغان بولۇپ، شۇ يەردە پان ئىسلامىزىمنى قوبۇل قىلغان، 40-يىللاردا جياڭ جيېشىنىڭ قوينىغا ئۆزىنى ئۆزىنى ئېتىپ، بىر مەھەل تېرىسىگە پاتماي، شىنجاڭ ئۆلكىلىك ھۆكۇمەتنىڭ رەئىسى بۇلىۋالغانىدى . ئۇنىڭ ئىككى ئەگەشكۈچىسى بولغان مۇھەممەت ئىمىن بىلەن ئەيسامۇ گومىنداڭنىڭ شىنجاڭ ئۆلكىلىك ھۆكۈمىتىدە مۇھىم ۋەزىپىلەردە بولغانىدى. شىنجاڭ تىنچ يول بىلەن ئازاد قىلىنغاندىن كېيىن، ئۇلار تۈركىيىگە  قېچىپ بېرىۋېلىپ، «ئېزىلىۋاتقان  تۈرىكلەر» نىڭ ۋەكىلى سۈپىتىدە تا ئۆلگۈچە كوممۇنىستىك پارتىيىگە، جۇڭگوغا قارشى مىللىي بۆلگۈنچىلىك ھەرىكىتى بىلەن شۇغۇللاندى. ھازىر ئەيسانىڭ ئوغلى ئەركىن تۈرىكىيدە دادىسىنىڭ ئىزىنى باستى.
تۈرىكىينىڭ پان تۈركىزىم كىتاب- ژورنالىرىدا  دائىم «شەرقىي تۈرىكىستان مۇستەقىل ھۆكۈمىتى» نى قۇرۇش تەلەپلىرى بېسىلىپ تۇردى ھەمدە تۈركىيە ھۆكۇمىتىنى چېگرا سىرتىدىكى «زۇلۇمغا ئۇچراۋاتقان تۈرىكلەر» گە سوغۇق مۇئامىلىدە بولدى ۋە سەل قارىدى، دەپ ئەيىبلىدى.
سوۋېت ھۆكۈمىتى ئەزەلدىن چېگرا  ئىچىدىكى پان تۈركىزىم، پان ئىسلامىزىمنى قەتئىي مەنئى قىلىش، باستۇرۇش مەيدانىنى قوللانغان بولسىمۇ، لېكىن بۇ ئۇنىڭ بۇ ئىككى ئىزمىدىن  پايدىلىنىپ، شىنجاڭنىڭ ئىشلىرىغا ئارىلىشىشىغا ۋاسىتە بولدى. 1944- يىلى، سوۋېت ئىتتىپاقى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى چوڭ ئاخۇنۇم ئېلىجان تۆرىنى ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ مۇھىم رەھبەرلىك ئورنىغا ئورۇنلاشتۇرۇپ، ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ ئالدىنقى مەزگىلىدە بىر مەھەل «شەرقىي تۈرىكىستان مۇستەقىللىقى» بىلەن شۇغۇللاندى. 60~80- يىللاردا، جۇڭگو – سوۋېت ئىتتىپاقى ئالما -ئاتا، تاشكەنىت رادىئو ئىستانسىلىرىدىن پايدىلىنىپ، ھەر كۈنى ئۇيغۇر تىلى، قازاق تىلىدا «شەرقىي تۈرىكىستان ئويغۇرئېلىدۇر» دەپ شىنجاڭغا مەركەزلىك تەشۋىقات ھۇجۇمى قورغىدى، بۇ 20 يىلغا سوزۇلغان، كىشىنى قايمۇقتۇرىدىغان تەشۋىقاتلار ئىچىدىكى ئەڭ ئاساسلىق تېما ئىدى.
«ئېزىلىۋاتقان تۈرك» نىڭ ئوتتۇرىغا قۇيۇلۇشى پان تۈركىزىمنىڭ سىياسىيلىشىشىقا قاراپ مەركەزلەشكەنلىكنىڭ ئىپادىسى، شۇنداقلا بىر قىسىم دۆلەتلەرنىڭ باشقا دۆلەتنىڭ ئىچكى ئىشلىرىغا ئارىلىشىشىتا ھەمىشە كۆتۈرۈپ چىقىدىغان قورالى.

                                                                                          ئالتىنچى بۆلۈم

ھازىرقى ھالىتى ۋە يۈزلىنىشى
نۆۋەتتە، پان تۇركىزىمنىڭ سىياسىي، مەدەنىيەت مەركىزى يەنىلا تۈركىيىدە. ئەسەبىيلەرچە پان تۈركىزىم مەدىنىيتىنى تەشۋىق قىلىدىغان تۈركىيە گېزىت-ژۇرناللىرىدىن ئاساسلىقى «تۈرك ۋەتىنى»، «تۈرك ئىتتىپاقى»، «تۈرك مەدىنىيتى»، «تۈرك ئەدەبىياتى»، «بىزنىڭ مۇقەددەس جايىمىز»، «تۈرىكىستان ئاۋازى»، «شىمالىي كاۋكاز»، «مۇھاكىمە مۇنبىرى»، «غايە»، «مىللىي مائارىپ»، «مىللىي مەدەنىيەت» قاتارلىق ئون ئىككى خىلى بار بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئۇ يەردە سەرگەردان بولۇپ يۈرگەن شىنجاڭلىق مىللىي بۆلگۇنچىلىكلەر چىقارغان «شەرقىي تۈرىكىستان ئاۋازى» مۇ بار. يېقىنقى يىللاردىن بېرى، پان تۈركىزىمچىلار يەنە ئىنتېرنېت تورى ئارقىلىقمۇ ئىدىيىلەرنى كەڭ تارقىلىشقا باشلىدى. بىر قىسىم ئىلمىي تونغا ئورىنىۋالغان تارىخ- مەدەنىيەت ئەسەرلىرى، مەسىلەن، «بۈيۈك تۈرك دۇنياسى» ھەمدە يۈز تومىغا يېقىن چوڭ ھەجىمدىكى «تۈركىي مىللەتلەرنىڭ مەدىنىيتى ۋە تارىخى» مەجمۇئەسى- «مۇقەددەس جاي مەجمۇئەسى» تۈركىيىدە زور مىقداردا نەشر قىلىندى. ئۇلار يەنە« تۈرىكىستان تارىخى ۋە خەلقئارا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى» دىن پايدىلىنىپ، پان تۈركىزىم ئىدىيىسىنى تەرغىب قىلدى.
سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىنكى ئەڭ دەسلەپكى مەزگىللدە، پان تۈركىزىم ئىدىيىسىنى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى يېڭىلا مۇستەقىل بولغان بىر قىسىم دۆلەتلەردىكى ھۆكۈمەت تەرەپنىڭ رىغبەتلەندۈرۈشىگە ئېرىشتى. 1991-يىلى9-ئايدا، ئۆزبېكىستان كوممۇنىستىك پارتىيىسى سوۋېت ئىتتىپاقىدىن ئايرىلىپ چىققان ھەمدە نامىنى ئۆزگەرتىپ خەلق دېموكراتىك پارتىيىسى بولۇپ قۇرۇلغانلىق چوڭ يىغىنىدا، ئۆزبېكىستان زۇڭتىڭى كەرىمۇف«جەدىد»ھەرىكىتى، پان تۈرىكىزىم، پاسمىچى قاتارلىق ھەر قايسى مىللەتلەرگە ئومۇميۈزلۈك ھەمدە ئوبيېكتىپ تەھلىل يۈرگۈزۈش لازىم، دەپ ئوتتۇرىغا قويغانىدى. 1992-يىلى، قازىقىستان زۇڭتۇڭى نەزەربايېف ئوچۇق-ئاشكار ھالدا ئوتتۇرىغا قويغان «تۈرك ئىتتىپاقى» تەسەۋۋۇرى دۇنيادا غۇلىغۇلا قوزغىدى. ئەزەربەيجان زۇڭتىڭى ئالىيېف قىلچە يوشۇرماي يوگۇسلاۋىيىدىن جۇڭگوغىچە «تۈركىستان» نىڭ «ئۈچ بىرلىكى» (تىل، ئىدىيە، ھەرىكەت بىرلىكى) نى ئەمەلگە ئاشۇرىمەن، دەپ پو ئاتتى. بۇ ئالاھىدە ئەسكەرتىپ: «تۈركلەشتۇرۇش، زامانىۋىلاشتۇرۇش ۋە ئىسلاملاشتۇرۇشتەك بۇ شوئارنى مەنىسى ئاللىبۇرۇن ئەزەربەيجان قاتارلىق«تۈركىي تىللىق دۆلەتلەر»دەپ قارالغان بەش دۆلەتنىڭ مۇستەقىل بولۇشىغا ئەگىشىپ، بىر مەھەل جىمىپ قالغان پان تۈركىزىم جانلىشىغا باشلانغانلىقتىن، مەھەل جىمىپ قالغان پان تۈركىزم جانلىشىشقا باشلانغانلىقتىن، تۈركىيە ھۆكۈمەت تەرەپ پوزىتسىيسىدىمۇ سەل-پەل ئۆزگىرىش بولدى. بۇنىڭدىن ئىلگىرى، تۈركىيە «دۆلەت ئاتىسى» مۇستافا كامال ئوتتۇرىسىغا قويغان «تۈركىزىم» نى، يەنى تۈركىيە ھازىرقى زامان مىللىتىنىڭ كامالىزىمىنى بەرپا قىلىپ، تۇتامى يوق پان تۈركىزمگە نىسبەتەن ئېھتىياتچانلىق بىلەن چەكلەش سىياسىتىنى يولغا قويغانىدى. لېكىن، مۇستافا كامالنىڭ «تۈركىزىم» ئى بىلەن پان تۈركىزىمنىڭ پەرقى پان تۈركىزىمدىكى «پان» نىڭ قانچىلىك دەرىجىدە ئىكەنلىكىدىنلا ئىبارەت. شۇنىڭ ئۈچۈن، كېيىن سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ زور بىر قىسىم جايلىرىدا «پان» باش كۆتۇرگەندە، ئەينى ۋاقىتتىكى تۈركىيە ئۆزەل ھۆكۈمىتى ئۆزىنى تۇتىۋالالمىغان ھالدا ئىلگىرىكى پان تۈركىزم  چۈشىنى كۆرۇشكە باشلىدى.
1992-يىلى، تۈركىيە ھۆكۈمىتى ساھىبخانا بولۇپ، ئەنقەرەدە تۈركىيە، قازاقىستان، ئۆزبېكىستان، تۈركىمەنىستان، قىرغىزىستان، ئەزەربەيجان ئالتە دۆلەت زۇڭتۇڭى قاتناشقان تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان دۆلەتلەرنىڭ تۇنجى باشلىقلار يىغىنىنى چاقىردى. پان تۈركىزمنىڭ ساداسى چېكىدىن ئاشقان چوقان-سۆرەنى ئىچىدە، تېخىمۇ غالجىرلاشقان «تۇرانىزم»مۇ قايتىدىن ئوتتۇرىغا چىقتى. تۈركىيىنىڭ «يېڭى مۇھاكىمە مۇنبىرى»ژۇرنىلى ھەتتا «تۇرانىزم»توغرىسىدا بىر پارچە پروگرامما خاراكتېرلىك ماقالە ئېلان قىلىپ، «تۇران بارلىق تۈركىي مىللەتلەرنىڭ ئۆتمۈشى، شۇنداقلا كەلگۈسى ۋەتىنى»دەپ ئۇچۇقتىن-ئوچۇق جار سالدى ھەمدە ئۆزەل زۇڭتۇڭنىڭ خېلى بۇرۇنلا «بوسنىيىدىن جۇڭگو دېڭىزىغىچە»بولغان «يېڭى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنى قۇرۇپ چىقىش پىلانى»غا كۈچ چىقارغۇسى بار ئىدى، دېدى. ئەزەربەيجان ھۆكۈمىتىنىڭ بىر مۇھىم ئەربابى ئەسىرىدە تۈركىيە پان تۈركىزمنىڭ ئاساسچىسى زىيا كۆك ئالپنىڭ شېئىرىدىن نەقىل ئېلىپ: «رۇسىيە زاۋاللىققا يۈزلىنىش ئالدىدا تۇرماقتا، تۈرك ئۆسۈپ-يېتىلىپ تۇرانغا ئايلانماقتا»، ئادرىئاتىك دېڭىزىدىن جۇڭگوغىچە بولغان «تۇران ئىتتىپاقى» قۇرۇشىمىز كېرەك، دەپ جار سالدى.
1994-يىلى، تۈركىيە ھۆكۈمىتى يەنە ساھىبخانا دۆلەت بولۇپ، ئىستانبۇلدا ئىككىنچى نۆۋەتلىك «تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان دۆلەتلەر»باشلىقلار يىغىنىنى چاقىردى. يىغىندا، ئۆزبېكىستان زۇڭتۇڭى كەرىموف مۇخبىرلارغا: «بىز _ تۈرك مىللىتى، بىزنىڭ ئورتاقلىقىمىز بىزگە كۈچ ئاتا قىلىدۇ»دېدى. قىرغىزىستان زۇڭتۇڭى ئاقايېف: «ئۇلۇغ، ئورتاق تۈرك تىلى مەدەنىيىتىنىڭ گۈللىنىشى دۆلەت تۈزۈلمىسىنىڭ ئاساسى بولۇشى كېرەك»دېدى. بۇلارنىڭ ھېچقايسىسىدا پان تۈركىزمنىڭ ھىدى يوق دېيىشكە بولمايدۇ.
لېكىن، مۇستەقىللىقنىڭ شادلىقىدىن ئۆزىنى بېسىۋالغان ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى دۆلەت ۋە مىللەتنىڭ مەنپەئەتى ئۈستىدە ئويلىنىپ، پان تۈركىزمگە پەيدىنپەي قىزىقميدىغان بولۇپ قالدى. زۇڭتۇڭ نەزەربايېف يىغىندا: «بۇ يەردە ھېچقانداق پان تۈكىزم، پان ئىسلامىزم يوق»دەپ رەسمىي ئېلان قىلدى. 1996-يىلى، ئۇ يېڭىدىن يازغان «21-ئەسىر بوسۇغىسىدا»دېگەن كىتابىدا: «تۈركىيە زۇڭتۇڭى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەرقايسى ئەللەرنىڭ ئالاقىسىدە بايقال كۆلىدىن كاسپى دېڭىزىغىچە ۋە دون دەرياسىغىچىلىك بولغان قۇدرەتلىك تۈرك دۆلەتلىرى ئىتتىپاقى قۇرۇشقا ئاشكارا تەلپۈنىدىغان (غايە)بار، لېكىن بۇ يېڭىدىن مۇستەقىل بولغان قازاقىستان تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنمايدۇ، چۈنكى (بۇ ئەمدىلا قولغا كەلتۈرگەن مۇستەقىللىقنى قولدىن بېرىپ، قوشنا ئەللەر بىلەن بولغان ئەنئەنىۋى مۇناسىۋەتنى ئۈزۈپ تاشلاپ، بۇ (خوجايىن)نىڭ ئورنىغا يەنە بىر (خوجايىن) ئالماشتۇرۇپ، ئۇنىڭ بوينىمىزغا مېنىۋېلىشىدىن دېرەك بېرىدۇ»دەپ قارىدى. ئەمەلىيەتتە، ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ئىچىدە ئۆزبېكىستان ئەڭ ئاۋۋال سىياسىي پان تۈكىزمگە قارشى چىققانىدى. ئۆزبېكىستان زۇڭتۇڭى ئەڭ ئاۋۋال «چوڭ تۇران ئىدىيىسى»گە قارشى تۇرۇپ، بىر قىسىم خەلئارالىق سورۇنلاردا ئۇنىڭ رەسمىي ھۆكۈمەت تەرەپ ۋەكىلى پەقەتلا «ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت تەرەپلەردە بىرلىشىشىنى يولغا قويۇش، لېكىن ھەرقانداق ‹سىياسىي بىرلىشىش›نى ئوتتۇرىغا قويغان تەلەپلەرنى رەت قىلىش»نى تەكىتلىدى. سېسىق نامى پۈر كەتكەن خەلقئارالىق پان تۈركىزمچى، گېرمانىيەتەۋەلىكىدىكى ئۆزبېك باي مىرزا ھايت 1992-يىلى «ئايرىلغىنىغا 52 يىل بولغان ۋەتىنى»گە قايتىپ تۇغقان يوقلىشىغا رۇخسەت قىلىنغاندىن كېيىن، ھەممىلا يەردە پان تۈركىزم ئىدىيىسىنى تەرغىب قىلدى. نەتىجىدە، ئالدى بىلەن زۇڭتۇڭ كۆرۈشۈشنى رەت قىلدى، كېيىن ناھايىتى تېزلا «بەلگىلىك مۇددەت ئىچىدە چېگىردىن چىقىپ كېتىش بۇيرۇقى چۈشۈرۈلدى». شۇنىڭ بىلەن، بۇ پان تۈركىزمچى تۈركىيىدە «دۆلىتى» ئۈستىدىن ئۇزۇن شىكايەت ماقالىسى ئېلان قىلىپ، بۈگۈنكى ئۆزبېكىستان «چىرىكلەشكەن كونا كوممۇنىزمنىڭ مۇستەقىل بايرىقى بىلەن يېڭى كوممۇنىزم ئەندىزىسى ئاستىدا» ياشاۋاتىدۇ، دەپ ئەيىبلىدى.
1997-يىلى، زۇڭتۇڭ كەرىموف «21-ئەسىرگە يېقىنلاشقان ئۆزبېكىستان» دېگەن كىتابنى يېزىپ: «تارىختا بىز تۈركىي تىللىق چوڭ ئائىلىگە مەنسۇپ ئىدۇق، لېكىن بىزنىڭ خەلقىمىز قەتئىي نىيەتتە ‹بۈيۈك تۇران›دەك بۇ خىل شوۋىنىزم ئىدىيىسىنى چۆرۈپ تاشلىۋەتتى. بىزگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، تۇراندىن ئىبارەت بۇ رايون تۈركىي تىلدىكى ھەر مىللەت خەلق ئاممىسىنىڭ مەدەنىيەت ئورتاق گەۋدىسىدىن ھالقىغان سىمۋول ئەمەس» دەپ تەكىتلىدى. يەنە: «ئۆزبېكىستاننىڭ ‹تۈركىستان-بىزنىڭ ئورتاق ئائىلىمىز› دىن ئىبارەت بۇ ھەرىكەت دائىرىسىدە يولغا قويغان سىياسىتى، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەر قايسى دۆلەتلەرنىڭ مەنپەئەتى بىلەن مىللىي مەنپەئەتكە پۈتۈنلەي ئۇيغۇن كېلىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ‹تۈركىستان› قەدىمدىن تارتىپ تۈركلەرنىلا ئۆز ئىچىگە ئالغان ئەمەس، بەلكى مەزكۇر رايوندىكى بارلىق مىللەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان»دەپ جاكارلىدى.
ئەمەلىيەتتە، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەر قايسى ئەللەر قىسقىنىغا ئارىسالدىلىقنى باشتىن كەچۈرگەندىن كېيىن، ئۆزىدىكى تەرەققىيات يولىنى ئىزدەشكە باشلاپ، ئۆزلىرىنىڭ مىللىي دۆلەت قۇرۇلۇشىنى ئەستايىدىللىق بىلەن ئويلاشقا كىرىشتى. پان تۈركىزمنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدىلا سوۋېت رۇسىيىسىدىن ئايرىلىشتەك سىياسىي مەزمۇنى بار بولۇپ، سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىنكى مەزگىلدە بۇ خىل مەزمۇننىڭ ئەھمىيىتى قالمىغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇنى ئۆز مەيلىچە تەرەققىي قىلىشقا قويۇپ بەرسە، بۇ يېڭىدىن مۇستەقىل بولغان دۆلەتلەرنىڭ ھايات-ماماتىغا تەھدىت بولاتتى. بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى سىياسىيونلار ئۇنىڭ ئاشۇ ئابستراكت مەدەنىيەت قاتلىمىدا توختاپ قېلىشنى ئارزۇ قىلىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن، پان تۈركىزم ئىدىيىسى يەنىلا بىر قىسىم ئالىملارنىڭ داۋاملىق تۈردە ئىلمىي سالونلاردا مۇزاكىرىلىشىدىغان سۆھبەت تېمىسى بولۇپ قېلىۋېرىشى مۇمكىن، ئۇنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى سىياسىي تەسىرى بىلەن چاقىرىق كۈچى ھۆكۈمەت تەرەپنىڭ مەلۇم جەھەتتىن چەكلىشىگە ئۇچرايدۇ.
پان تۈكىزم تۈركىيىدە ناھايىتى چوڭقۇر يىلتىز تارتقان. زۇڭتۇڭ ئۆزەل 1992-يىلىدىكى تۇنجى نۆۋەتلىك «تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان دۆلەت باشلىقلىرى يىغىنى»دا تۈركلەرنىڭ ئورتاق تارىخى، تىلى ۋە مەدەنىيەت روھىغا ئاساسەن، «تۈركىي تىللىق دۆلەت»نى ئەمەلگە ئاشۇرۇش پىلانىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، تۈركىيە بىلەن بىر گەۋدىلەشتۈرۈش غەرەزىدە بولدى. ئۇنىڭ پىلانى قارشىلىقق ئۇچرىغاندىن كېيىن، زۇڭتۇڭ دەمرەل 1994-يىلى ئىككىنچى نۆۋەتلىك «تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان دۆلەت باشلىقلىرى يىغىنى»دا «ئۇلار (ئاسىيالىقلار) بىزنىڭ قېرىندىشىمىز، بىزنىڭ ئورتاق تىل، دىن، تارىخ ۋە مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشىمىز بار»دەپ توختىماي تەشۋىقات ۋە چۈشەندۈرۈش ئېلىپ باردى. لېكىن، مائارىپ ۋە مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش ئارقىلىق «تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان دۆلەتلەر» ئوتتۇرىسىدا «مەدەنىيەت كۆۋرۈكى»سېلىشنى ئاساسلىق تەكىتلەپ، قارا دېڭىز (پارسچە پوسپور دەپ ئاتىلىدۇ _ ت.) بوغۇزىدىن جۇڭگوغا سوزۇلىدىغان «تۈركىي تىللىق دۆلەتلەر ئىتتىپاقى» خام خىيالىنى تىلغا ئالمىدى. تۈركىيە گېزىت ساھەسىدىكىلەر مۇشۇ مۇناسىۋەت بىلەن: «بۇ تۈركىي تىللىق دۆلەتلەر ئىتتىپاقى پىلانىنىڭ خاتا ھەم ئەكس تەسىر پەيدا قىلىدىغانلىقى ئىسپاتلاندى. تۈركلەر ئۆزىنىڭ بۇ جەھەتتىكى مادارىنىڭ چەكلىك ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتى» دەپ ئوبزور ئېلان قىلىشتى.
قارىغاندا، پان تۈركىزمنىڭ تۈركىيىگە نىسبەتەن ئەزەلدىن سىياسىي پايدىلىنىش قىممىتى بار بولغاچقا، نۆۋەتتىكى مەدەنىيەت ساھەسىگە چېكىنىپ كىرىۋېلىشى پەقەت قۇربەت ۋە شەرت-شارائىت مەسىلىسىلا بولۇپ قالدى. بىراق دۇنيا ۋەزىيىتىدە شۇنداقلا داۋالغۇش بولىدىكەن، ئۇ ھامان سىياسىي ساھەگە قاراپ ھەرىكەت قىلىدۇ. بۇ بىر قانۇنىيەتكە ئايلىنىپ قالدى. بۇنىڭدىن كېيىن، چېگرا سىرتىدىكى پان تۈركىزمنىڭ دۆلىتىمىزگە سىڭىپ كىرىشى ئاساسەن تۈركىيىدىن كېلىدۇ، لېكىن ئوتتۇرا ئاسىيانىمۇ پۈتۈنلەي قايرىپ قويۇشقا بولمايدۇ. بۇ ئىزمنىڭ ئۇ يەرلەردە، بولۇپمۇ «بىلىم سەردارلىرى»قاتلىمىدا ناھايىتى چوڭقۇر تارىخىي تەسىرى بار، لېكىن بۇ دۆلەتلەرنىڭ سىياسىي ساھەدىكى زاتلىرى گەرچە سىياسىي پان تۈركىزمگە قارشى تۇرسىمۇ، ئەمما مەدەنىيەت پان تۈركىزملىق كۆر قارىشى، ھېسسىياتى ۋە تەسەۋۋۇرىنى ھەر دائىم ياد ئېتىپ تۇردى. يۇقىرىدا ئېيتىپ ئۆتكىنىمىزدەك، «بۈيۈك تۇران» دىن ئەڭ بېشى ئاغىرىيدىغان زۇڭتۇڭ كەرىموفمۇ: «تۇراندىن ئىبارەت رايون تۈركىي تىللىق ھەر مىللەت خەلق ئاممىسى مەدەنىيەت ئورتاق گەۋدىسىنىڭ سىمۋولى»غا ئىخلاس قىلىدۇ.
يىغىنچاقلاپ ئېيتقاندا، پان تۈركىزمنىڭ ھازىرغىچىلىك بولغان بىر ئەسىردىن كۆپرەك تارىخى، ئومۇمىي جەھەتتىن تۆت تارىخىي باسقۇچنى بېشىدىن كەچۈردى:
1.    19-ئەسىرنىڭ كېئىنكى يېرىمىدا، پان سلاۋىزمنىڭ ئىنكاسى بولغان رۇسىيە تاتارىستانىنىڭ «تىل، ئىدىيە، ھەرىكەتتىكى» (ئۈچ بىرلىك) ھەرىكىتى.
2.    19-سىرنىڭ ئالمىشىش ھارپىسىدا، ئوسمانلى سەرخىللىرىنىڭ «قايتىدىن بايقىغان» تۈركلەرنىڭ تارىخى، مەدەنىيىتى.
3.    ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن بۇيان، تۈركىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىن شىنجاڭغىچە كوممۇنىستىك پارتىيىگە قارشى تۇرۇشنى ئاساسىي ئېقىم قىلغان سىياسىي، مەدەنىيەت پائالىيەتلىرى.
4.    سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىن، تۈركىيىنى مەركەز قىلغان سىياسىي پان تۈركىزمنىڭ باش كۆتۈرۈشى ۋە مەدەنىيەت پان تۈركىزمىنىڭ تەرەققىياتى.
ئىشەنچلىك ئېيىشقا بولىدۇكى، بۇ ئىزم تەرەققىي قىلىپ ئۈچىنچى باسقۇچقا يەتكەندىن كېيىن، ئۇچىغا چىققان ئوڭ قانات ئەكسىيەتچىل ئىدىيىۋى دولقۇنغا ئايلىنىپلا قالماي، يەنە نۇرغۇن دۆلەتلەرنىڭ بىخەتەرلىكى، مۇقىملىقى، ھايات-ماماتىغا تەھدىت بولدى. ھېچقانداق بىرەر ئىشەنگۈدەك ئاكتىپ مەزمۇنى بولمىدى.
ئىزاھلار:
①    لېنىن: «مىللەتلەرنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلىشى توغرىسىدا» (1914-يىل 2~5-ئاي)، «لېنىن تاللانما ئەسەرلىرى»، 2-توم، خەلق نەشرىياتى 1995-يىلى 3-نەشرى، 370-بەت.
②    ئېنگېلس: «ھۇنگرىيىنىڭ كۈرىشى»، «ماركس-ئېگېلس ئەسەرلىرى»، 6-توم، (خەلق نەشرىياتى 1-نەشرى، تۆۋەندىكىمۇ ئوخشاش)، 200-بەت.
③    ئېنگېلس: «گېرمانىيىدكى ئىنقىلاب ۋە ئەكسىلئىنقىلاب-9»، «ماركس-ئېنگېلس ئەسەرلىرى»، 9-توم، 56-بەت.
④    ئېنگېلس: «ھۇنگرىيىنىڭ كۈرىشى»، «ماركس-ئېنگېلس ئەسەرلىرى»، 6-توم، 201-بەت.
⑤    «پان ئىسلامىزم، پان تۈركىزم تەتقىقاتى»، 137-، 169-بەتلەر، شىنجاڭ ئىچكى ماتېرىياللارنى بېسىش ۋاكالەت نومۇرى 1978~1994-يىل.
⑥    چېن جىجۇ: «سوۋېت كومپارتىيىسىنىڭ پارچىلىنىشى ۋە ئۆزبېكىستان كومپارتىيىسىنىڭ بۆلۈنۈشى»، «ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقاتى»، 1991-يىل 4-سان.
⑦    20-يىللاردا، سوۋېت كومپارتىيىسىنىڭ سۇلتان غالىيېفلارنى باسمىچى باندىت دەپ قاراپ، سوت ئاچمايلا مەخپىي ئۇجۇقتۇرۇۋېتىشىدە جەزمەن مەسىلە بار، ھەتتا غەرب ئەللىرىمۇ سۇلتان غالىيېف ئىلگىرى «مۇسۇلمانلارنىڭ كوممۇنىزمى ۋە تاتارىستاندىن ئوتتۇرا ئاسىياغىچە بولغان بۈيۈك تۈرك دۆلىتى پىلانىنى لايىھىلەشكە كۈچ چىقارغان ۋە قۇرماقچى بولغان دەپ قارايدۇ.» (گاۋېن خامبىلى: «ئوتتۇرا ئاسىيا تېزىسلىرى»، سودا باسمىخانىسى 1994-يىل نەشرى، 267-بەتكە قاراڭ).
⑧    ليۇ بىڭ: ««دۆلەت ھالقىغان مىللەتچىلىك-جۇڭگو بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيا مۇناسىۋىتىنىڭ ئاساسلىق توسالغۇسى»، «ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقاتى»، 1993-يىللىق سانى.
⑨    قازاقىستان «ئومۇمىي كۆرۈنۈش» گېزىتى، 1994-يىلى 10-ئاينىڭ 22-كۈنى.
⑩    قازاقىستان «ئومۇمىي كۆرۈنۈش» گېزىتى، 1994-يىلى 10-ئاينىڭ 22-كۈنى.
⑪    (11) نەزەر بايېف: «21-ئەسىر بوسۇغىسىدا»، «ئېقىم مەسىلىلىرى»نەشرىياتى 1997-يىل نەشرى، 151-بەت.
⑫    (12) ليۇبىڭ: «دۆلەت ھالقىغان مىللەتچىلىك _ جۇڭگو بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيا مۇناسىۋىتىنىڭ ئاساسلىق توسالغۇسى»، «ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقاتى»، 1993-يىللىق سانى.
⑬    (13) كەرىموف: «21-ئەسىرگە يۈزلەنگەن ئۆزبېكىستان»، خەلقئارا مەدەنىيەت نەشرىياتى 1997-يىل نەشرى، 63-، 112-بەت.
⑭    (14) فەن جىپىڭ: «‹بىر گەۋدىلىشىش› ۋە ‹ئىزم›»، «ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقاتى»، 1994-يىل 3-، 4-سان.

                                         داۋامى  بار
⑮   

ئىككىنچى باب
⑯    پان تۈركىزم ۋە ئۇنىڭ مەدەنىيەت قارىشى ئۈستىدە                  تەتقىقات          

ۋاڭ مىڭيې  (شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقات ئورنىنىڭ كانىدىدات تەتقىقاتچىسى)

بىرىنچى بۆلۈم
ماركسىزمنىڭ «پان» ئىدىيىۋى ئېقىمىغا بولغان تەنقىدى
1.    ئېنگېلس، ستالىننىڭ تەنقىدى
«پان» ئىدىيىۋى ئېقىمى كاپىتالىزم بارلىققا كەلگەندىن كېيىن پەيدا بولغان. ئومۇملاشتۇرۇپ ئېيتقاندا، بارلىق «پان» ئىدىيىۋى ئېقىملىرىنىڭ ھەممىسى مىللەتچىلىك ھەرىكىتىدۇر. بۇ مىللەتچىئىك ھەرىكەتلىرىنىڭ ھەممىسى ئادەتتە مەدەنىيەت مىللەتچىلىكى ھەرىكىتىدىن باشلانغان بولۇپ، كېيىن سىياسىي ساھەگە كېڭىيىپ، ئۆز مىللىتىنىڭ سىياسىي بىرلىكىنى ئىشقا ئاشۇرۇشنى ئاخىرقى نىشان قىلغان. ياۋروپادا يېقىنقى زاماندا بارلىققا كەلگەن پان گېرمانىزم ۋە پان سلاۋىزممۇ مۇشۇ  يولنى بويلاپ تەرەققىي قىلغان. ئومۇمەن ئېيتقاندا، «پان» ئىدىيىۋى ئېقىمىنىڭ تۈرتكىسى ئاستىدىكى بارلىق ھەرىكەتلەرنىڭ ھەممىسى مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلاشقان. ماركسىزمنىڭ كلاسسىك ئاپتورلىرى «پان» ئىدىيىۋى ئېقىمىنىڭ تۈرتكىسى ئاستىدا ئېلىپ بېرىلغان ھەرىكەتلەرنى ئۆتكۈر تەنقىد قىلغان بولۇپ، بۇ نۇقتا ئېنگېلسنىڭ پان سلاۋىزمنى تەنقىد قىلىشىدا ئەڭ روشەن ئىپادىلىنىدۇ.
بىرىنچى، ئېنگېلس بۇ ھەرىكەت تارىخ ئېقىمى بىلەن قارىمۇ-قارشى دەپ قارىغان. ئۇ مۇنداق دەپ كۆرسەتكەنىدى: «پان سلاۋىزم بىر تۈرلۈك مىللىي مۇستەقىللىقنىلا قولغا كەلتۈرۈش ھەرىكىتى ئەمەس، ئۇ بىر تۈرلۈك مىڭ يىلدىن بېرى تارىخ تەرىپىدىن يارىتىلغان ھەممە نەرسىلەرنى يوققا چىقىرىدىغان ھەرىكەت؛ پەقەت تۈركىيە، ھۇنگىرىيە ۋە يېرىم گېرمانىيىنى ياۋروپا خەرىتىسىدىن ئۆچۈرۈپ تاشلاشنى ئۆزىنىڭ مەقسىتى قىلغان، بۇ مەقسەتكە يەتكەندىن كېيىن، ياۋروپانى بويسۇندۇرۇش ئارقىلىقلار، ئۆزىنىڭ كەلگۈسىگە كاپالەتلىك قىلىدىغان ھەرىكەت.»①
ئىككىنچى، ئېنگېلس پان سلاۋىزمچىلارنىڭ ھەر قايسى سىلاۋىيان مىللەتلىئىنى ئازاد قىلىش ۋە بىرلىككە كەلتۈرۈش تەلىئىنى ئەكسىيەتچىل دەپ قارىغان. ئۇ يەنە مۇنداق دەپ كۆرسەتكەنىدى: «پان سلاۋىزمنىڭ ئەسىدىنلا مەۋجۇت بولمىغان سلاۋيان مىللەتلىرىنى ساختا نىقاب قىلىپ تۇرۇپ، دۇنياغا خوجا بولۇشنى قولغا كەلتۈرۈشتەك ئالدامچىلىق پىلانى بىزگە ۋە رۇسىيە خەلقىگە نىسبەتەن ئەڭ ئەشەددىي دۈشمەندۇر.»②
ستالىن ئېنگېلسنىڭ تارىخ قارىشى بىلەن پان تۈركىزمنى كەسكىن تەنقىد قىلغان. ئۇنىڭ قارىشىچە، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى تۈركىي تىللىق كومپارتىيە ئەزالىرىنىڭ خاتالىقى ئاساسلىقى ئىككى تەرەپتە ئىپادىلىنىدۇ:
(1)    ئۇلار مىللىي مەنپەئەتنى سىنىپىي مەنپەئەتنىڭ ئورنىغا دەسسىتىپ، «مىللىي ئالاھىدىلىكنىڭ پارتىيە خىزمىتىدىكى ئەھمىيىتىنى دائىم كۆككە كۆتۈرۈپ، ئەمگەكچىلەرنىڭ سىنىپىي مەنپەئىتى بىلەن ھېسابلاشمايدۇ ياكى مەلۇم بىر مىللەت ئەمگەكچىسىنىڭ مەنپەئىتى بىلەن شۇ مىللەتنىڭ ‹ئومۇمىي›مەنپەئىتىنى ئاددىي ھالدا ئارىلاشتۇرۇۋېتىدۇ... بۇ خىل ئەھۋالمۇ ئۇلارنى كوممۇنىزمدىن يىراقلاشتۇرۇپ، بۇرژۇئازىيىنىڭ دېموكراتىك مىللەتچىلىكىگە مايىل قىلىپ قويىدۇ. بۇ خىل مىللەتچىلىك بەزىدە چوڭ ئىسلامىزم ۋە چوڭ تۈركىزم شەكىللىرىگە ئىگە بولغان بولىدۇ (شەقتە).»③
(2)    يەرلىك مىللەتچىلىك مىللىي مەسىلىنى ئىشچىلار ھاكىمىيىتىنى مۇستەھكەملەش مەسىلىسىنىڭ ئۈستىگە قويۇپ، ئۆز مىللىتىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى سىنىپىي زىددىيەتنى يوققا چىقىرىپ، بۇرژۇئازىيىنىڭ مىللىي دۆلىتىنى قۇرۇشقا ئۇرۇنىدۇ. بۇنىڭ ماھىيىتى «ئۆز ئالدىغا بۆلۈنۈپ چىقىشقا ھەمدە مىللىتىنىڭ تار دائىرىدىكى بېكىنمىچىلىكىنى ئىشقا ئاشۇرۇشقا ئۇرۇنۇش، ئۆز مىللىتىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى سىنىپىي زىددىيەتنى يوققا چىقىرىشقا ئۇرۇنۇشتىن ئىبارەت... يەرلىك مىللەتچىلىك خاھىشى ئۆتمۈشتىكى ئېزىلگەن مىللەتلەر ئىچىدىكى ھالاكەتكە يۈزلەنگەن سىنىپلارنىڭ پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسىغا بولغان نارازىلىقىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ، ئۇلارنىڭ مۇستەقىل ئۆزىنىڭ بۇرژۇئازىيە مىللىي دۆلىتىنى قۇرۇپ چىقىش ھەمدە ئۆزىنىڭ سىنىپىي ھۆكۈمرانلىقىنى تىكلەش غەرىزىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ.»④
2.    سوۋېت ئىتتىپاقى ئالىمىلرىنىڭ تەنقىدى
پان تۈركىزم ۋە پان ئىسلامىزمنىڭ ئېغىز-بۇرۇن يالىشىشىنىڭ سوۋېت ھاكىمىيىتىگە كەلتۈرۈپ چىقارغان بىۋاسىتە تەھدىتى، ئەينى ۋاقىتتىكى سوۋېت ئىتتىپاقى سىياسىيسىدىكى رېئاللىق ئىدى. شۇ سەۋەبتىن، ستالىن پان تۈركىزم بىلەن پان ئىسلامىزمنى ئۆزئارا بىرلەشتۈرگەن ھالدا كەسكىن تەنقىد قىلغان ھەمدە مەركەزلىك ھالدا سىياسىي  قاتلامدىكىلەرگە زەربە بېرىپ، توسالغۇلارنى ئوڭۇشلۇق بىر تەرەپ قىلغان. ستالىننىڭ بۇ توغرىدىكى ئاساسىي كۆز قاراشلىرى ۋە ئۇسۇلى تەبىئىيلا سوۋېت ئىتتىپاقى ئالىملىرىنىڭ يۇقىرىدا بايان قىلىنغان مەسىلىنى تەھلىل قىئىشى ۋە تەتقىق قىلىشىدىكى قىبلىنامىسى بولۇپ قالغان.
ئا. ئارشارۇنى (1896~1985-يىللىرى) ۋە خ گابىدۇلىن (1897~1940-يىللىرى) يازغان «رۇسىيىدىكى پان ئىسلامىزم ۋە پان تۈركىزم ھەققىدە قىسقىچە بايان» دېگەن ئەسەر بۇ ھەقتىكى تەتقىقاتنىڭ ۋەكىللىك ئەسىرى ھېسابلىنىدۇ. بۇ ئىككىلا ئاپتور قىزىل پروفېسسورلار ئىنستىتۇتىنى پۈتتۈرگەن ۋە مەزكۇر ئىنستىتۇتتا ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان بولۇپ، ئەسەرلىرى ئىنتايىن كۆپ ئىدى، ئۇنىڭ ئىچىدە گابىدۇلىن يەنە رۇسىيە فېدېراتسىيە سوۋېتى خەلق كومىسسارىيىتىنىڭ ھەيئىتى، پۈتۈن رۇسىيە مەركىزىي ئىجرائىيە كومىتېتى ھەيئەت رىياسىتىنىڭ كاندىدات ھەيئىتى قاتارلىق مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئۆتىگەن. پۈتۈن كىتاب بەش بابقا بۆلۈنگەن: (1) رۇسىيىدىكى پان ئىسلامىزم؛ (2) دۆلەت پارلامېنتىدىكى مۇسۇلمان مەزھەپلەرنىڭ پائالىيىتى؛ (3) فېۋرال ئىنقىلابى ۋە ئۆكتەبىر ئىنقىلابى؛ (4) سۇلتان غالىيېف مەزھىپى؛ (5) تۈرك ئىدىيە سىستېمىسىنىڭ كرىزىسى. بۇ رۇسىيە ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلدىكى پان تۈركىزم، پان ئىسلامىزمنى سىستېمىلىق تەتقىق قىلغان مەخسۇس ئەسەر ئىدى.
بۇ ئاپتورلارنىڭ قارىشىچە، كونا رۇسىيىدە پان تۈركىزم روشەن سىنىپىي خاراكتېرگە ئىگە بولغان. ئۆزىنىڭ سىنىپىي مەنپەئىتىنى ئىشقا ئاشۇرۇش، مۇسۇلمان ئەگەكچىلىرىنى ئېكسپىلاتاتسىيە قىلىش ھوقۇقىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن، ئۇلار رۇسىيىدىكى بۇرژۇئازىيە، چار پادىشاھ ۋە ئەكسىيەتچىل مۇسۇلمان دىنىي يۇقىرى قاتلام كىشىلىرى بىلەن ئۆزئارا تىل بىرىكتۈرگەن، لېكىن سوتسىيالىزم شارائىتىدا، ئۇلار مۇقەررەر ھالدا بۇرژۇئازىيە ۋە جاھانگىرلارنىڭ سوۋېت ھاكىمىيىتىگە قارشى تۇرۇشتىكى قولچۇمىقىغا ئايلىنىدۇ. شۇڭا، «ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن ئىلگىرى پرولېتارىيات دىكتاتورسى بىلەن دۈشمەنلىشىدىغان ھەرخىل تۈرك-تاتار ئەكسىلئىنقىلابىي كۈچلىرىنىڭ بىرلەشمىسى مەيدانغا كېلىپلا قالماي، بەلكى يەنە رۇسىيە بىلەن مىللىي ئەكسىلئىنقىلاب ئوتتۇرىسىدىمۇ پرولېتارىيات دىكتاتورىسى بىلەن كۈرەش قىلىدىغان ئىتتىپاق قۇرۇلغان.»⑤
ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كېيىن مەيدانغا كەلگەن سۇلتان غاليېف مەزھىپى ئۈستىدە توختالغاندا، بۇ ئاپتورلار مۇنداق دەپ قارايدۇ: ئۇلار تەرغىب قىلغان پان تۇرانىزم بىلەن پان تۈركىزم ئۆزئارا يىلتىزداش بولۇپ، مەقسىتى ئاتالمىش تۈركلەر ۋە مۇسۇلمانلارنى ئاساس قىلغان ئۇلۇغ تۇران دۆلىتىنى قۇرۇپ چىقىش، ئۇنىڭ ماھىيىتى «بارلىق پۇرسەتلەردىن پايدىلىنىپ، ئۆزلىرىنىڭ تۈرك-تاتار ھەر مىللەت ئەمگەكچى ئاممىسىنى ئېكسپىلاتاتسىيە قىلىدىغان مۇستەقىل ئورنىنى قولغا كەلتۈرۈشتىن ئىبارەت.»⑥ شۇ سەۋەبتىن، پان تۇرانىزم سوۋېت ھاكىمىيىتىگە، ئىنقىلابقا قارشى تۇرىدىغان بۇرژۇئا مىللەتچىلىكىدۇر، ئۇلار ئېغىزىدا پرولېتارىيات دىكتاتۇرسىنى ھىمايە قىلسىمۇ، ئەمما بۇ پەقەتلا ئۇلارنىڭ بىر تۈرلۈك تاكتىكىسى. ئۇلارنىڭ ئەقىدىسى «مىللەت ۋە قەبىلە ئايرىمىچىلىقى بولمىغان ئىسلام دۇنياسىلا يىمىرىلمەس بىرلىكتۇر»⑦ دېگەندىن ئىبارەت. بۇ پان ئىسلامىزم بىلەن پان تۈركىزمنىڭ ئالىقاچان بىرلىشىپ كەتكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. غالىيېف مەزھىپى پۈتۈنلەي پان ئىسلامىزمنىڭ ئىدىيە سىستېمىسىنى قوبۇل قىلغان.
3.    ئېلىمىز ئالىملىرىنىڭ تەنقىدى
80~90-يىللارنىڭ باشلىرىدا، خەلقئارا ۋەزىيەتنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ، بىر مەھەل جىمىققان پان تۈركىزم يەنە باش كۆتۈرۈپ چىقتى. تۈركىيە، ئوتتۇرا ئاسىيا، شۇنداقلا ئېلىمىزنىڭ شىنجاڭ رايونىدىكى پان تۈركىزمچىلار ھەممىلا جايدا داۋراڭ سېلىپ يۈردى. ئۇلارنىڭ داۋراڭلىرىدىن تۈركلەرنى بىرلىككە كەلتۈرۈش ئۈمىدىنى، ئىگىلىك ھوقۇقلۇق دۆلەتنى پارچىلاش غېزىنى، كومپارتىيىگە، سوتسىيالىزمغا قارشى تۇرۇش ساداسىنى بىلگىلى بولىدۇ. ئېلىمىزنىڭ ئالىملىرى قەھرلىك ئەلپازدىكى پان تۈركىزم ئىدىيىۋى ئېقىمى ۋە بۆلگۈنچى كۈچلەرگە ناھايىتى ئۈنۈملۈك قايتۇرما زەربە بەردى. ئۇنىڭ ئىچىدە ليۇ بىڭ قاتارلىقلار يېقىنقى يىللاردا يازغان «مەدەنىيەت پان تۈركىزمى تەتقىقاتى» دېگەن ئەسەر مەدەنىيەت پان تۈركىزمىنى چوڭقۇر تەتقىق قىلغان بولۇپ، بۇ جەھەتتىكى تەتقىقاتنىڭ يېڭى سەۋىيىگە يەتكەنلىكىنى ئىپادىلىدى.
لىيۇ بىڭنىڭ قارىشىچە، مەدەنىيەت پان تۈركىزمى مەدەنىيەت بايرىقىنى كۆتۈرۈۋېلىپ، ئەمەلىيەتتە مەيلى كېيىن ياكى بۇرۇن بولسۇن، سىياسىي پان تۈركىزمگە تەرەققىي قىلىدۇ، سىياسىي پان تۈركىزم مەدەنىيەت پان تۈركىزمى تەرەققىياتىنىڭ مۇقەررەر نەتىجىسى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، مەدەنىيەت پان تۈركىزمنىڭ ماكانى ۋە قايتا باش كۆتۈرۈپ چىقىدىغان بازىسى. شۇ سەۋەبتىن ئۇ ئېنىق ھالدا مۇنداق دەپ كۆرسەتتى: «مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا، مەدەنىيەت خاراكتېردىكى ‹پان تۈركىزم› ئىدىيىۋى ئېقىمىنى يوقىتىش سىياسىي خاراكتېردىكى ‹پان تۈركىزم› ئىدىيىۋى ئېقىمىنى يوقىتىشقا قارىغاندا تېخىمۇ قىيىن. بۇنىڭ سەۋەبى شۇكى، مەدەنىيەت خاراكتېرىدىكى ‹پان تۈركىزم› ئىدىيىۋى ئېقىمى ھەمىشە ئىرقچىلىق نەزەرىيىسىنى ئاساس قىلىپ، مەدەنىيەت بايرىقىنى كۆتۈرۈۋېلىپ، كۆپلىگەن مىللەتلەر ۋە كەڭ رايونلارنى ئۆز دائىرىسىگە چېتىۋالىدۇ، يەنە دائىم مىللىي ئاڭ، ھېسسىيات ۋە مىللىي مەدەنىيەت، تىل، شۇنداقلا تارىخ بىلەن چىرمىشىپ كېتىدۇ. بەزىدە پەرقلەندۈرگىلىمۇ بولمايدۇ.»
مەدەنىيەت پان تۈركىزمى ئىدىيىۋى ئېقىمى مۇستەھكەملىككە ئىگە بولۇپلا قالماي، بەلكى يەنە ئەكسىيەتچىللىككە ئىگە. ليۇبىڭنىڭ قارىشىچە، ئۇنىڭ ئەكسىيەتچىللىكى ئاساسەن تۆۋەندىكى بىر قانچە جەھەتتە ئىپادىلىندىكەن:
(1)    چۈشەنچىسى مۇرەككەپ، بىمەنە، ئىنتايىن قالايمىقان. (2) تارىخنى ئويدۇرۇپ چىقىرىدۇ، بۇرمىلاپ ئۆزگەرتىۋېتىدۇ ۋە خالىغانچە ئىزاھلايدۇ. (3) «زوراۋانلىق سىياسىتى»نى تەشۋىق قىلىپ، قوراللىق بويسۇندۇرۇشنى كۆككە كۆتۈرۈپ، «غازات»نى تەرغىب قىلىپ، بۆلگۈنچىلىكنى قۇترىتىدۇ. (4) «تۈركلەر»نىڭ «تارىخ-مەدەنىيەت ئورتاقلىقى»نى تەرغىب قىلىپ، ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ «تارىخىيلىقى، سىنىپىيلىكىنى ئىنكار قىلىپ، مىللىي مەدەنىيەتنىڭ شەكىللىنىشى جەريانىدا ئىپادىلەنگەن بەلگىلىك ئىجتىمائىي خاراكتېرى، سىنىپى خاراكتېرى ۋە ئىدېئولوگىيە خاراكتېرىنى ئېتىراپ قىلمايدۇ». (5) «تۈركىستان»دىن ئىبارەت جۇغراپىيىلىك ئورنىنى ئېنىق بەلگىلىگىلى بولمايدىغان بۇ ئۇقۇمنى خالىغانچە ئىزاھلايدۇ.
ليۇبىڭنىڭ قارىشىچە، نۇرغۇنلىغان تۈركىي تىللىق مىللەتلەر ئوتتۇرىسىدا مەلۇم كونكرېت مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكى جەھەتتە ئورتاقلىق ئىپادىلەنسىمۇ، ئەمما بۇ خىل «ئورتاقلىق تارىخنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، ئۇ ئۆزگەرمەيدىغان نەرسە ئەمەس. تارىخىي شارائىتنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ، ئوخشاش بولمىغان يېڭى مۇھىت ئىچىدە تۇرۇۋاتقان ئەسلىدىكى مىللەتلەرنىڭ مەلۇم كونا مەدەنىيەت ئورتاقلىقى پەيدىنپەي ئازىيىپ ۋە ئاجىزلىشىپ، ئوخشاش بىر يېڭى مۇھىت ئىچىدە تۇرۇۋاتقان ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيىتى تەدرىجىي يېڭى ئورتاقلىق ۋە خاسلىقنىڭ بىرلىكىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.»⑧ مەدەنىيەت پان تۈركىزمچىلىرى ھەر قايسى مىللەتلەر مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتى، ئۆزگىرىشى ھەمدە پەرقىنى سۇسلاشتۇرۇپ، «ئورتاقلىقنى» تەكىتلەپ ۋە مۇبالىغە قىلىپ، زامان، ماكان، سىنىپ، ئىدېئولوگىيىدىن ھالقىغان ئاتالمىش «ئورتاق مەدەنىيەت»نى تەرغىب قىلىدۇ، بۇ تارىخ ۋە رېئاللىق بىلەن ماس كەلمەيدۇ. شۇڭا، ھازىر ئادەتتىكى مەنىدە قوللىنىلىۋاتقان «تۈركىي تىل» ئۇقۇمى پەقەتلا تىللارنى تۈرگە ئايرىش ئىلمىنىڭ تەتقىقات ئۇسۇلىغا مەنسۇپ ئۇقۇم بولۇپ، «ئۇ ھەرقانداق بىر تۈركىي تىللىق مىللەتنىڭ كونكرېت تىلىنىڭ ئىپادىسى ئەمەس، بارلىق تۈركىي تىللىق مىللەتلەر تىلىنىڭ بىرلىككە كەلگەن قېلىپلاشقان شەكلىمۇ ئەمەس.»⑨ بىرلىككە كەلگەن «تۈركىي تىل» بولمىغانىكەن، ئۇنداق «بىرلىككە كەلگەن تۈركىي مەدەنىيەت» تەلىماتىنىڭ پۇت تىرەپ تۇرۇشىمۇ ناھايىتى تەس.
ئىككىنچى بۆلۈم
غەرب ئالىملىرىنىڭ تەتقىقاتى
ئوخشاش بولمىغان دۆلەتلەردىكى تۈركولوگلارنىڭ تەتقىقات يۆنىلىشى ۋە تەتقىقات مەقسىتى ئوخشاش بولمىغانلىقتىن، «تۈركولوگىيە»گە بىرلىككە كەلگەن ئورتاق تەبىر بېرىش ناھايىتى قىيىن. «تۈركولوگىيە» تەرەققىياتىنىڭ تارىخى ۋە ھازىرقى ھالىتىگە ئاساسەن، ئۇنى چوڭ جەھەتتىن تۆۋەندىكى بىر قانچە تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ:
1. تىل تۈركولوگىيىسى ياكى تۈركىي تىلشۇناسلىقى. بۇ «تۈركولوگىيە»تەتقىقاتىدا ھەر قايسى دۆلەتلەر ۋە رايونلاردىكى ئالىملارنىڭ ئورتاقلىقى ئەڭ كۆپ بىر تەرەپ ھەم ئالىملار ئەڭ قىزىقىدىغان ۋە ئەڭ كەڭ تەتقىق قىلىنغان بىر ساھە. تۈركىي تىلشۇناسلىقى قەدىمكى تۈرك تىلى، تۈركىي تىللىق ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ تىلى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت، تۈركىي تىللىق ھەرقايسى مىللەتلەر تىلىنىڭ تەرەققىيات ئۆزگىرىشى، تۈركىي تىل ۋە ئۇنىڭغا يېقىن ھەر قايسى مىللەتلەر  تىلىنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى تەتقىق قىلىش قاتارلىق مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. خېلى كۆپ ئالىملار ساپ ئىلمىي قىزىقىش بىلەن تۈركىي تىللارنى تەتقىق قىلغان، بىر قىسىملارنىڭ تەتقىقاتى ناھايىتى زور نەتىجىلەرگە ئېرىشكەن بولسىمۇ، ئەپسۇسكى، ئۇلارنىڭ تەتقىقات نەتىجىلىرى كۆپ ھاللاردا پان تۈركىزم تەرىپىدىن پايدىلىنىپ كېتىلدى.
1.    تارىخ تۈركولوگىيىسى ياكى تۈركىي تارىخشۇناسلىقى. تىل تۈركولوگىيىسى بىلەن روشەن سېلىشتۇرما ھاسىل قىلىدىغىنى شۇكى، تۈرك تارىخى تەتقىقاتىدا ئىختىلاپلار ناھايىتى زور، بۇنىڭ ئاساسىي سەۋەبى تەتقىقاتچىلار مەقسىتىنىڭ ئوخشاش بولماسلىقىدا. توغرا قاراشتىكى ئالىملارنىڭ ئۈزلۈكسىز ئىنتىلىشى ۋە تىرىشچانلىقى، تۈرك تارىخى تەتقىقاتىدا زور تۆھپە يارىتىپ، نۇرغۇن تارىخىي مەسىلىلەرنى ھەل قىلدى. ئەمما، يەنە بىر تۈرلۈك تەتقىقاتچىلارنىڭ مەقسىتى ئىلمىي تەتقىقاتتا ئەمەس، ئۇلارنىڭ تۈرك تارىخنى تەتقىق قىلىشتىكى مەقسىتى ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي تەشەببۇسىنى ئىدىيىۋى قورال بىلەن تەمىنلەشتىن ئىبارەت. كۆپتۈرۈش، زورلاش، پەرەز قىلىش، ئويدۇرۇپ چىقىرىش، سەۋەب كۆرسىتىش، قارىسىغا ھۆكۈم چىقىرىش، بۇرمىلاش، تۆھمەت قىلىش ئۇلارنىڭ تارىخنى تەتقىق قىلىشتىكى ئاساسىي ۋاسىتىسى بولدى. ئۇلارنىڭ قەلىمى ئاستىدا، ھېچقانداق چېتىشلىقى يوق مىللەتلەر «تۈركلەر»نىڭ ئەجدادى بولۇپ قالغان، باشقا مىللەتلەرنىڭ دۆلىتى «تۈركلەر»نىڭ دۆلىتى بولۇپ قالغان، «تۈركلەر»نىڭ تارىخى 6000يىل، ھەتتا 10مىڭ يىلدىن ئېشىپ كەتكەن، ۋەھاكازالار.
2.     ئۆرپ-ئادەت تۈركولوگىيىسى ياكى تۈركىي ئۆرپ-ئادەت ئىلمى. ئۆرپ-ئادەت تۈركولوگىيىسىنىڭ ئاساسلىق تەتقىقات مەزمۇنى ھەرقايسى تارىخىي دەۋرلەر ۋە ھەرقايسى دۆلەتلەردىكى تۈركىي تىللىق مىللەتلەر ئۆرپ-ئادىتىنىڭ تەرەققىيات ئۆزگىرىشى ۋە ئۇنىڭغا يېقىن باشقا مىللەتلەرنىڭ ئۆرپ-ئادىتى ئوتتۇرىسىدىكى ئۆزئارا سىڭىشىشتىن ئىبارەت. بۇ يەردە دېيىلىۋاتقان ئۆرپ-ئادەت ئاساسلىقى كىيىم-كېچەك، يېمەك-ئىچمەك، تۇرالغۇ، يۈرۈش-تۇرۇش، كۆڭۈل ئېچىش قاتارلىقلار بىلەن ئالاقىدار بولغان پائالىيەتلەرنى كۆرسىتىدۇ. بەزىلەر تۈرلۈك چارە-تەدبىرلەر بىلەن ھەرخىل ئوخشاش بولمىغان مىللىي ئۆرپ-ئادەتلەر ئىچىدىن ئورتاقلىق ئىزدەپ ھەمدە تېخىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ئۇنى كۆپتۈرۈپ، ئۇلارنىڭ نۇرغۇنلىغان پەرقلىرىنى كۆرۈپ تۇرۇپ كۆرمەسلىككە سالىدۇ ھەم ئۆزلىرىنىڭ مۇشۇ خىل مەيدانى بىلەن پان تۈركىزمنى يېتەكلەپ ماڭىدۇ.
3.    ئارخېئولوگىيىلىك تۈركولوگىيە ياكى تۈركىي ئارخېئولوگىيە. بۇ ساھەنىڭ ئاساسلىق مەزمۇنى ئارخېئولوگىيىلىك ئۇسۇللارنى قوللىنىپ، تۈركلەرنىڭ تارىخى، مەدەنىيىتى، تىلى، قاتارلىقلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان مەسىلىلەرنى تەتقىق قىلىشىتىن ئىبارەت. تۈركىي ئارخېئولوگىيىدە ئىلمىي ھەم ھەقىقەتنى ئەمەلىيەتتىن ئىزدەيدىغان ئالىملارمۇ ئاز ئەمەس، ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە يەر ئاستىدىن پان تۈركىزىمنى ئاساس بىلەن تەمىنلەيدىغان قورال ئىزدەيدىغان ئامىللارمۇ بار. 1970- يىلى 6-ئايدىن9-ئايغىچە، «قازاق ئەدەبىياتى» ژۇرنىلى ئالما- ئاتادىن«ئالتۇن كىيىملىك ئادەم» نىڭ جەسىتى تېپىلغانلىقى ھەققىدە ئىككى قېتىم خەۋەر ئېلان قىلىپ، بۇ«ئالتۇن كىيىملىك ئادەم» مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 5~4- ئەسىرلەردىكى «تۈرك شاھزادىسى » دەپ قارىدى . بۇ خەۋەر ئېلان قىلىنىش بىلەنلا، تۈركىيىدىكى پان تۈرىزىمچىلار ئىنتايىن روھلىنىپ، بۇ توغرىلىق ئارقا- ئارقىدىن ماقالە ئېلان قىلىپ، بۇ بايقاشنىڭ « 25 -  ئەسىر ئىلگىرىلا تۈرىكلەرنىڭ مەدەنىي جەمئىيەتكە قەدەم قويغانلىقىنى ئىسپاتلاشتا ئىنتايىن مۇھىملىقى»نى تەكىتلىدى. خەلقئارادىكى پان تۈركىزىمچىلارمۇ بۇنىڭغا قىزغىن ئىنكاس قايتۇردى. ئەمما بىر نەچچە يىلدىن كېيىن، ئارىئېئىئولوگىيە ۋە ئانتىروپولوگىيە تەتقىقاتىدا بۇ «ئالتۇن كىيىملىك ئادەم» نىڭ ساكلارغا مەنسۇپ ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىغاندىن كېيىن ⑩. پان تۇركىزىمچىلارنىڭ خۇشاللىقى يوققا چىقتى. بۇ ئەكۋال ئۇلارنىڭ پۈتۈن زېمىنىنى ئىشقا سېلىپ، «تۈرك مەدىنىيتىنى مەدىھلەش» كە باش قاتۇرىدىغانلىقىنى ئىپادىلەپ بەردى.
غەرىپتە پان تۈركىزىم تەتقىقاتىغا ئائىت ئەسەرلەر ناھايىتى كۆپ بۇنىڭ ئىچىدە ئىسرائىلىيە ئالىمى ياكوب. م. لاندور بىلەن پارىژ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ پەخرىي باشلىقى ئالېكساندېر بېنسىننىڭ تەتقىقاتى بىر قەدەر ۋەكىللىك خارەكتېرگە ئىگە.
لاندورنىڭ «تۈركىيىنىڭ پان تۈركىزىمى- مىللىي بىرلىكچىلىك تەتقىقاتى» دېگەن ئەسىرى 1981-يىلى لوندوندا نەشر قىلىنغان. پۈتۈن كىتاب يەتتە قىسىمغا بۆلۈنگەن: (1)كىرىش سۆز؛ (2)چېگرا سىرتىدىكى تۈركلەر؛ (3)ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى مەزگىلىدىكى پان تۈركىزىم: كېلىپ چىقىشى ۋە گۈللىنىش باسقۇچى؛ (4)تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى مەزگىلىدىكى پان تۈركىزىم: يوشۇرۇنۇپ يېتىش باسقۇچى؛ (5)تۈركىيە جۇمھىرىيىتى مەزگىلىدىكى پان تۈركىزم: قايتىدىن گۈللىنىش باسقۇچى؛ (6)تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى مەزگىلىدىكى پان تۈركىزىم: يېڭىۋاشتىن جانلىنىش باسقۇچى؛ (7) ئاخىرقى سۆز: پان تۈركىزىم بىرخىل مىللىي بىرلىكچىلىك ھادىسىي . ئەگەر ئالدىدا بايان قىلغان ئارشىرونى قاتارلىقلارنىڭ سوۋېت روسىيدىكى پان تۈركىزىمنى سىستېمىلىق تەتقىت قىلغان دېسەك ، ئۇ ھالدا لاندورنىڭ بۇ ئەسىرى تۈركىيە پان تۈركىزىمنى سىستېمىلىق تەتقىت قىلغان بولۇپ، ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى پان تۈركىزىم بىلەن ھەر خىل «پان» ئىدىيىۋى ئېقىملىرىنى سېلىشتۇرغان ھەمدە ئۇنى غەربىي ئاسىيا، ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئىبارەت بۇ كەڭ رايوندىكى مىللىي بىرلىكچىلىك كاتېگورىيىسى ئىچىدە تەتقىق قىلغان. بۇ ئەسەرنىڭ مەزمۇنى مول، ماتېرىياللىرى تەپسىلىي ھەم ئېنىق، ئىلمىي قىممىتى خېلى يۇقىرى.
بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا ، ئالېكساندېر بېنسىن ئۆزىنىڭ «پان تۈركىزم ۋە پان ئىسلامىزمنىڭ بۈگۈنى ۋە ئۆتمۈشى» دېگەن ئەسەرىدە، سوۋېت ئىتتىپاقىغا روشەن قارشى مەيداندا تۇرغان. ئۇنىڭ قارىشىقىچە، مەيلى چاررۇسىيە دەۋرىدە ياكى سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدە بولسۇن، پان تۈركىزىم رۇسىيىگە قارىشى بىر خىل مىللەتچىلىك ھەرىكىتى سۈپىتىدە بارلىققا كەلگەن. سوۋېت ئىتتىپاقىدا پان تۈركىزىمىگە زەربە بېرىلگەندىن كېيىن، پان تۈركىزم بىر خىل سىياسىي نەزەرىيە ۋە سىياسىي ھەرىكەت بولماي، بىر تۈرلۈك ئىنتىلىش بولۇپلا قالغان. ئەمما، مەدەنىيەتنىڭ راۋاجلىنىشىغا ئەگىشىپ، پان تۈركىزم بولۇپمۇ مەدەنىيەت پان تۈركىزىمى تېخىمۇ كۆپ كىشىلەرنىڭ قىزىقىشىنى قوزغىغان. شۇ سەۋەبتىن، پان تۈركىزىمنىڭ تەھدىتى سوۋېت ئىتتىپاقىغا باشتىن- ئاخىر مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان. سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى غەزىپنىڭ كۆپ ساندىكى سوۋېت ئىتتىپاقى مەسىلىلىرى مۇتەخەسىسلەرىگە ئوخشاش، لېكساندېر بېنسىنمۇ سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى بۆلگۈنچى كۈچلەرنىڭ تەرەققىيات ئىستىقبالىنى تەتقىق قىلىشنى ئاساسىي نىشان قىلغان. بۇ نۇتۇقتىن قارىغاندا، بۇ تۇردىكى تەتقىقات مەقسەتلىك ياكى مەقسەتسىز ھالدا غەرىپنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى تۇرۇش ئىستراتېگىيسىگە ماسلاشقان بولۇپ، ئۇنىڭ سىياسىي ئىدېئولوگىيىسى روشەن رەڭۋازلىققا ئىگە.
ئۈچىنچى بۆلۈم
پان تۈركىزىمچىلارنىڭ « پان » نەزەرىيىسى
پان تۈركىزىمنىڭ «پان» نەزەرىيىسى ئىنتايىن مۇرەككەپ، بۇ بۆلۈمدە ئىككى كىشىنىڭ ئاساسىي كۆز قارىشى نۇقتىلىق تونۇشتۇرۇلىدۇ: بىرى ، پان تۇركىزم نەزەرىيىچىسى زىيا كۆك ئالپ؛ يەنە بىرى، شىنجاڭدىكى كونا مىللىي بۆلگۈنچى مۇھەممەت ئىمىن ( 1901~ 1965- يىللىرى ).
1.    زىيا كۆك ئالپنىڭ «تۈركىزىم ئاساسلىرى»
كۆك ئالپنىڭ «تۈكىزم ئاساسلىرى» دېگەن ئەسىرى مەدەنىيەت پان تۈركىزىمگە دائىر ۋەكىل خاراكتېرلىك ئەسەر بولۇپ، ئۇنىڭ نەزەرىيە رامكىسى مەدەنىيەت ۋە مىللەت قارىشى، تۈركىزم ۋە مىللەتچىلىكتىن تەشكىل تاپقان.
1.    مەدەنىيەت ۋە مىللەت قارىشى. زىيا كۆك ئالپ مىللەت ئەمەلىيەتتە بىر مەدەنىيەت كاتېگورىيىسى دەپ قارايدۇ. ئۇ مەدەنىيەت تەبىئىي شەكىللەنگەن، مەدەنىيەتلىك بولسا ئىجاد قىلىش، ھەتتا دوراشنىڭ مەھسۇلى ؛ مەدەنىيەت بولسا مىللەتكىلا خاس، مەدەنىيەتلىك بولسا خەلقئارالىق بولىدۇ؛ تۈرك مەدىنىيتى ھۆكۈمرانلىق قىلىنغۇچى سىنىپ ئىچىدە بىۋاسىتە شەكىللەنگەن بولۇپ، شۇ مىللەتنىڭ گۆش- قېنى بىلەن يۇغۇرۇلۇپ كەتكەن ھېسسىياتقا تالىق نەرسە، ئەمما مەدەنىيەتلىك بولسا ئوسمانلى ھۆكۈمرانلىرى پارس، ئەرەب، تۈرك، غەرب مەدەنىيەتلىرىنىڭ تەركىبىنى قوبۇل قىلىپ ياساپ چىققان ئەقلىي خاراكتېرلىك نەرسە، ئىككىسىنىڭ ئۆز ئارا قۇشۇلىشى ئىنتايىن تەس دەيدۇ. ئۇ يەنە مەدەنىيەت بولسا تۈركلەرنىڭ يىلتىزى، تۈركىزمنىڭ  ۋەزىپىسى خەلق ئارىسىدىلا ساقلىنىۋاتقان تۈرك مەدىنىيتىنى ئىزدەشتىن ئىبارەت، دەپ قارايدۇ.
2.    تۈركىزم . ئۆزىنىڭ مىللىي مەدىنىيتىنى قېزىش دەل «تۈرك مىللەتلىرىنى ئەۋج ئالدۇرۇشتۇر»، بۇمۇ زىيا كۆك ئالىپنىڭ تۈركىزمگە بەرگەن بىر تەبىرى. ئۇنىڭ تۈركىزمى «تۈركىزم»، «ئوغۇزىزم»، «تۇرانىزم» دىن ئىبارەت ئۈچ قاتلامدىن تەشكىل تاپقان. «تۈرىكىزم» تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىدىكى «تۈركلەر» نىڭ مىللىي دۆلەت قۇرۇش جەريانىنى ئورۇنداپ بولغانلىقنى كۆرسىتىدۇ؛ ئۇغۇزلار ئەزەربەيجان، ئىران، خارەزمدىكى تۈركمەنلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان بولۇپ، ئۇلار ئاساسىي جەھەتتىن تۈركىيىدىكى «تۈركلەر» بىلەن ئوخشاش مەدەنىيەتكە ئىگە، يۇقىرىدىكى ئۈچ رايون بىلەن تۈرك مەدىنىيتى يېقىنلىشىپ كەتسىمۇ، ئەمما ئوخشىشىپ كەتمەيدۇ. بۇلارنىڭ ھەممىسى بىرلىشىپ «بۈيۈك تۈركىستان» ياكى «تۇران» بولىدۇ. كۆك ئالپىنىڭ قارىشىغا ئاساسلانغاندا، «تۈركىزم» ئاللىقاچان رېئاللىققا ئايلاندۇ؛ «تۇرانىزم» بولسا يىراق كەلگۈسىدە رېئاللىققائايلىنىشى مۇمكىن.
3.    مىللەتچىلىك. زىيا كۆك ئالپنىڭ مىللەتچىلىكنىڭ ئىككى تەرىپى بار، بىر ئاممىغا يۈزلىنىش، يەنە بىرى مىللىي ئاڭنى كۈچەيتىش، ئىككىسى بىر- بىرىنى ئىلگىرى سۆرۈش ۋە بىر-بىرىنى تولۇقلاش رولىنى ئوينايدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، سەرخىللارنىڭ مەدىنىيلىكىنى ئىگىلىشى، خەلقنىڭ مەدەنىيەتكە ئىگە بولۇشى، ئاممىنىڭ يۈزلىنىش دەل مەدەنىيەتكە يۈزلىنىشتۇر، مەدەنىيەتكە يۈزلىنىش بولسا «تۈركىي مىللەتلەر» گە يۈزلىنىشتۇر، «تۈركىي مىللەتلەر» گە يۈزلىنىشنىڭ ماھىيىتى سەرخىل شەخسلەرنىڭ خەلق ئاممىسىنى باشقۇرۇشتۇر، خەلق ئاممىسىنى باشقۇرۇش ئۇسۇلى دەل ئىسلام دۇنياسىدىكى مىللىي ئاڭنى ئۈزلۈكسىز ئويغىتىدۇ ۋە كۈچەيتىدۇ. زىيا كۆك ئالپىنىڭ قارىشىچە، مىللىي ئاڭ پەقەت بارلىق ئىلگىرىلەشلەرنىڭ بىردىنبىر مەنبەسى بولۇپلا قالماي، يەنە مىللىي مۇستەقىللىقنىڭ مەنبەسى ۋە ئۇلى ئىكەن. بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بۇلىدىكى، مىللەتچىلىكنى تۇتۇپ تۇرىدىغىنى تۈرك مەدەنىيىتى، مىللەتچىلىكنىڭ مەقسىتى  بولسا «تۈركىي مىللەتلەر» نىڭ تۈرك مەدىنىيتى ئاساسىدىكى مۇستەقىللىقتۇر.
2.مۇھەممەت ئىمىننىڭ «شەرقىي تۈركىستان تارىخى»
«شەرقىي تۈركىستان تارىخى» ئەكسىيەتچىل تارىخ قارىشىنىڭ يېتەكچىلىكىدە يېزىلغان، بۆلگۈنچىلىكنى تەرغىب قىلىدىغان ئەسەر بولۇپ، ئۇنىڭ ئاساسىي كۆز قاراشلىرى تۆۋەندىكىچە:
1.    تۈركلەرنى ھەممىنىڭ ئۈستىگە قويۇپ، بۆلگۈنچىلىك كەيپىياتىنى قۇترىتىدۇ. بۇ كىتابنىڭ «كىرىش سۆز» قىسمىدا ئۇمۇنداق دەپ قارايدۇ: «تۈركىستاندىكى تۈركلەر پۈتۈن دۇنيادىكى ئەڭ قەدىمىي، يۈكسەك مەدەنىيەتكە ئىگە، ئەڭ نوپۇزلۇق ئۇزۇندا تۇرىدىغان، ئىنسانىيەت جەمئىيىتىگە ئەڭ زور تۆھپە قوشقان بىر مىللەتتۇرل.»ئەمما، «ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى، تۈركىستاندىكى خەلقلەر ئۆز ئەجدادلىرىنىڭ بېھساب شانلىق تارىخىنى، شانۇ شەۋكەتلىك، تىللاردا داستان قىلىشقا ئەرزىيدىغان، دۇنيانى لەرزىگە سالغان ئىش ئىزلىرىنى، شۇنداقلا ئۆتمۈشتىكى ئۆز دۆلىتىنىڭ ئۇلۇغلۇقىنى چۈشىنىشكە قادىر بولمىدى. مەلۇم كىشىلەرنىڭ يازغانلىرىغا يەڭگىللىك بىلەن ئىشىنىپ كېتىپ، تۈركىستاننىڭ تارىختا بىر مۇستەقىل دۆلەت ئىكەنلىكىدىن گۇمانلاندى». بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بۇلىدىكى، مۇھەممەت ئىمىننىڭ «شەرقىي تۈركىستان تارىخى» نىڭ مەقسىتى ئىلمىي تەرەققىيات بولماستىن، بەلكى جۇڭگونى پاچىلاشتۇر.
2.    ئىرقچىلىق ۋە پان تۈركىزىمنى تەرغىب قىلىدۇ. بىرىنچى، مۇھەممەت ئىمىن ئاتالمىش «شەرقىي تۈركىستان» نىڭ تارىخىنى بېزەپ ۋە كۆپتۇرۇپ، بۇ زېمىن «قەدىمدىن بۇيان ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركلەرنىڭ ماكانى ... تۈركلەرنىڭ يۇرتى ۋە زېمىنى ھەمدە ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ بۆشۈكى» دەپ قارايدۇ. يەنە تارىخنى پاكىت تېپىش ئۈچۈن، ئۇ «مىسىرنىڭ ئېروگلىف يېزىقىنى خاتىرىلەرنى دەلىللەشلەر ئارقىلىق، مىسىر تارىخىنى مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى ۋاقىتلارغىچە سۈرۈشكە بولىدىغانلىقى ئىسپاتلاندى. مىسىرنىڭ شۇ خاتىرىلىردە يەنە تۈركلەرنىڭ تارىختىن ئىلگىرىكى مەزگىلى بايان قىلىنغان بولۇپ، بۇنى مىسىر بىلەن سېلىشتۇرغاندا، ئۇلارنىڭكىدىن 5000يىل ئىلگىرى» دەيدۇ. دېمەك بۇ مىسىرنىڭ6000 يىللىق مەدەنىيەت تارىخى بار، تۈركلەرنىڭ تارىخى بولسا11 مىڭ يىل دېگەنلىك بولۇپ، بۇنداق بولغاندا، «تۈركىستاندىكى تۈركلەر» دۇنيادىكى «ئەڭ قەدىمىي» مىللەت بولغان بولىدۇ.
3. مۇھەممەت ئىمىن قەدىمكى تۈركلەرنىڭ زېمىنىنى خالىغانچە كېڭەيتىپ، «تۈرك ۋەتەننىڭ چېگىرسى غەربتە بايقال، شىمالدا ئاتاس، شەرقىي ياپون دېڭىزى، جەنۇبتا يېشىل ئۆڭۈر (خۇئاڭخې دەرياسى) ھەمدە قارا قۇمغۇچە تۇتىشىدۇ. يۇقىرىدىكى كەڭ رايونلار توركلەرنىڭ زېمىنى بولۇپ، تارىخىي خاتىرىلەردە، تۈركلەرنىڭ ئىلگىرى باشقا مىللەتلەرنىڭ بۇ جايلاردا ياشىغانلىقىنى ئۇچراتقىلى بولمايدۇ. يېقىنقى دەۋرلەردىكى خاتىرىلەردە، تۈرك ۋەتىنىنىڭ ئاسىيادا ئىكەنلىكىنى، غەربتە شىمالىي دېڭىز، قىزىل دېڭىز، قارا دېڭىز، شۇنداقلا ياۋروپا بىلەن، شىمالدا شىمالىي مۇز ئوكيان، شەرقتە تىنچ ئوكيان، جەنۇبتا، ھىندى ئوكيان بىلەن چىگرىلىنىدىغانلىقى ئېيتىلغان» دەيدۇ. بۇنداق بولغاندا، ئافرىقا، جەنۇبىي ۋە شىمالىي ئامېرىكا  قىتئەلىرى، شۇنداقلا ئىنسانلارنىڭ ياشىشىغا ماس كەلمەيدىغان ئىككى قۇتۇپتىكى مۇزلۇق جايلاردىن باشقا بارلىق چوڭ قۇرۇقلۇقنىڭ ھەممىسى تۈركلەر دۇنياسى بولغان بولىدۇ.
4.تارىخنى ئويدۇرۇپ چىقىرىپ، مۇستەقىللىقنى تەرغىب قىلىدۇ. مۇھەممەت ئىمىن جۇڭگو تارىخىدىكى بارلىق ئاز سانلىق مىللەتلەر ھاكىيمىتى «مۇستەقىل دۆلەت» دەپ قارايدۇ، بىرلىككە كېلىشتەك تارىخىي پاكىتنى ئۆزگەرتىشكە ئامالسىز قالغان چېغىدا، بۇنى «جۇڭگونىڭ تاجاۋۇز قىلغانلىقى» نىڭ نەتىجىسى دەيدۇ. ئۇ جۇڭگودا ياشىغان بارلىق ئاز سانلىق مىللەتلەر، بولۇپمۇ يەرلىك ھاكىمىيەتلەرنى قۇرغان، مەركىزىي ھۆكۈمەت بىلەن قارشىلاشقان مىللەتلەرنىڭ ھەممىسىنى دېگۈدەك تۈرك مىللىتى دائىرىسىگە كىرگۈزۈپ، ئۇلارنى «تۈركلەر» دەپ ئاتايدۇ، دۆلەتنىڭ بىرلىكىنى ھىمايە قىلغان ھەم بىرلىككە كېلىش ئۈچۈن تۆھپە قوشقانلارنى بولسا بىردەك «ئاسىي» دەپ تۆھمەت قىلىدۇ. بۇنىڭدىن ئۇنىڭ بۆلگۈنچىلىككە ئىنتىلىش پسىخىكىسىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.
«شەرقىي تۈركىستان تارىخى» چەت ئەلدە نەشر قىلىنغان بولسىمۇ، ئەمما شىنجاڭدىكى مىللىي بۆلگۈنچىلىك ئىدىيىۋى ئېقىمنىڭ كېڭىيىشىگە خېلى زور تەسىر كۆرسەتتى ئىلگىرىكى يىللاردا شىنجاڭدا نەشر قىلىنغان «ھونلارنىڭ قىسقىچە تارىخى»، «ئۇيغۇرلار»، «قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى» قاتارلىق ئۈچ كىتابمۇ «شەرقىي تۈركىستان تارىخى» دىن خېلى زور ھەجىمدە بىۋاسىتە پايدىلانغان بولۇپ، ئەمەلىيەتتە «شەرقىي تۈركىستان تارىخى» نىڭ ھازىرقى كۆچۈرۈلمىسىدۇر.
ئىزاھلار:
① «ماركىس- ئېنگېلس ئەسەرلىرى»، 11-توم، 218 - 219 - بەتلەر.
② «ماركىس- ئېنگېلس ئەسەرلىرى»  35-توم، 263-بەت.
③ «ستالىن ئەسەرلىرى»  5-توم، خەلق نەشرىياتى 1-نەشر، 23-بەت.
④ «ستالىن ئەسەرلىرى» 12-توم، خەلق نەشرىياتى 1-نەشر، 23-بەت.
⑤⑥⑦ «رۇسىيىدىكى پان ئىسلامىزم ۋە پان تۈركىزم ھەققىدە قىسقىچە بايان»، چېن جىجۇ، لى چىلەر تەرخىمە قىلغان، «‹ئىككى پان› تەتقىقاتى مەجمۇئەسى»، 2-توپلام، شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى 1992-يىل نەشر.
⑧⑨⑩ «پان ئىسلامىزم ، پان تۈركىزم تەتقىقاتى»، 257-بەت، شىنجاڭ ئىچكى ماتېرىياللارنى بېسىش ئىجازەت نومۇرى 1798.
ئۈچىنچى باب
پان تۈركىزىملىق مەدەنىيەت قارىشىنىڭ مەزمۇنى ۋە ماھىيىتى
فەن جىپىڭ (شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقات ئورنىنىڭ تەتقىقاتچىسى)
مەۋجۇدىيەت ئاڭنى بەلگىلەيدۇ. مۇئەييەن مەدەنىيەت، يەنى ئىدېئولوگىيە قورماتسىيىسى بولغان مەدەنىيەت مەيلى ھەققىقىي ياكى بۇرمىلانغان بولسۇن، ھەممىسى مۇئەييەن جەمئىيەتنىڭ سىياسىي ۋە ئىقساتنىڭ ئىنكاسى. 19-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن بۇيان، پان تۈركىزىملىق مەدەنىيەت ئاسىيا-بارلىققا كەلگەن،  ئۇنىڭ مەدەنىيەت قاتلىمى، يەنى پان تۈركىزىملىق  مەدەنىيەت قارىشى تېگى- تەكتىدىن ئالغاندا ، مۇشۇ زامان، ماكان دائىرىسىدىكى سىياسىي ۋە ئىقساتنىڭ  ئىنكاسى، لېكىن بۇ خىل ئىنكاس بۇرمىلانغان، يۈزەكى بولىدۇ. چۈنكى، پان تۈركىزم پەيدا ئىنكاس بۇرمىلانغان، يۈزەكى بولىدۇ. چۈنكى، پان تۈركىزم پەيدا بولغان مەزگىلدە غەربىي ياۋروپادىكى مىللىي بىرلىكچىلىك ھەرىكىتى ئىككى ئەسىردەك تارىخقا ئىگە بولۇپ، تاجاۋۇزچىلىق خاراكتېردىكى مۇستەمچىلىك كېمەيمىچىلىك باسقۇچىغا تەرەققىي قىلىشقا باشلىدى. پان گېرمانىزم ئۇنىڭ بىر ئىپادىسى، پان سىلاۋىزىممۇ ئۇنىڭ يەنە بىر ئىپادىسى، پان تۈركىزم  بولسا شەرقنىڭ پان سىلاۋىزىمغا بولغان ئىنكاسى.
لېكىن، رۇسىيىدىكى «تاتارىستان»دا، ئوتتۇرا ئاسىيا ياكى كېيىنكى مەزگىلدىكى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدە بولسۇن، غەربىي ياۋروپادىكىدەك مىللىي بىرلىكچىلىنىڭ سىياسىي ۋە ئىقسادىي ئاساسى مەۋجۇت بولمىغانىدى. يۇقىرىدا ئېيتىلغاندەك، پان تۈركىزىم ئومۇمەن تۆت تارىخىي باسقۇچنى باشتىن كەچۈرگەن، يەنى 19- ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىكى پان سىلاۋىزىمنىڭ ئىنكاسى بولغان رۇسىيە «تاتارىستانى» دىكى «تىل، ئىدىيە، ھەرىكەت» (ئۈچ بىرلىك) ھەرىكىتى؛ ئالدىنقى ئەسىر ئالمىشىش دەۋردىكى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ «دانالىرى» «يېڭىدىن بايقىغان» پان تۈركىزىمنىڭ تارىخى، مەدىنىيتى؛ ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن بۇيانقى تۈركىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىن شىنجاڭغىچە بولغان كومپارتىيىگە قارشى تۇرۇشنى ئاساسىي ئېقىم قىلغان سىياسىي ۋە مەدەنىيەت ھەرىكىتى؛ سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىن، تۈركىيىنى مەركەز قىلغان سىياسىي پان تۈركىزىمنىڭ تېز كۆتۈرۈلۈشى ۋە مەدەنىيەت پان تۈركىزىمنىڭ تەرەققىياتى. ئۈچىنچى، تۆتىنچى باسقۇچنى ئېلىپ ئېيتساق، ئوخشىمىغان دۆلەت، ئوخشىمىغان رايون، ئوخشىمىغان مەزگىلدە ھەر قايسىسىنىڭ ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكى بولىدۇ. ئوخشاش بىر دۆلەت ۋە رايوننىڭ ئوخشاش بىر مەزگىلىدىمۇ، پان تۈركىزىمچىلارنىڭ مەيدانى ۋە قارىشىدا پەرق بولغاچقا، تەشۋىقات ۋە قۇترىتىش مەزمۇنلىرىمۇ ئاساسەن ئوخشىشىپ كەتمەيدۇ، شۇڭا ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭدا بىرلىككە كەلگەن ۋە ئەتراپلىق مەدەنىيەت قارىشى بولمايدۇ. بىز پان تۈركىزىمچىلارنىڭ مىللەت قارىشى، دىن قارىشى، تارىخ قارىشى، قاتارلىق بىر نەچچە تەرەپتىن ئاساسلىق ۋەكىللىك ئىدىيىسى ۋە سۆزلىرىنى سېلىشتۇرۇپ، مەدەنىيەت قارىشىدىكى ماھىيىتىنى يىغىنچاقلاپ تەھلىل قىلىش ئاساسىدا مۇھاكىمە قىلىمىز.
بىرىنچى بۆلۈم
مىللەت قارىشى : تىل ئامىلى ۋە ئىرقچىلىق تۈسى
پان تۈركىزم مىللەتچىلىك كاتېگورىيىسىگە مەنسۇپ بولغاچقا، «مىللەت» ۋە «تۈركىي مىللەت» نى قانداق تونۇش ھەمدە ئۇنى تونۇشنىڭ ئەھمىيىتى پان تۈركىزىملىق مەدەنىيەت قارىشىنى تەھلىل قىلىشتا ناھىيىتىمۇ مۇھىم.
پان تۈركىزىمچىنىڭ ئەڭ مۇھىم نەزەرىيىچىسى زىيا كۆك ئالپ يۇقىرىدا ئېيتىلغان مەدەنىيەت قارىشىنى بىر قەدەر سىستېمىلىق «بايان قىلغان».
بىرىنچى، ئۇ مىللەتنى باغلاپ تۇرىدىغان ئەڭ مۇھىم ئامىل مائارىپ ۋە مەدەنىيەت، يەنى ئوي- پىكىر ۋە ھېسسىيات، كونكرېتلاشتۇرۇپ ئېيتقاندا ئانا تىل، دەپ قارىغان.ئۇ تۈركىيە دېقانلىرنىڭ «مىللەت-ئۇنىڭ تىلى مېنىڭ تىلىمدۇر» دېگەن سۆزىنى ئالاھىدە نەقىل كەلتۈرگەن. ئۇ يەنە ئىرق، قانداشلىق، جۇغراپىلىك مۇھىت، سىياسىي ۋە ئىرادىنىڭ بىرلىشىش گۇرۇھى ئەمەس، دەپ قارىغان.
ئىككىنچى، ئۇ «تۈرك» بىر مىللەتنىڭ نامى، بىر تۈركنىڭ بىرلا خىل تىلى ۋە مەدەنىيىتى بولىدۇ، دەپ قارىغان. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئۇ يەنە تۈركىيە مىللەتلىرى ئۈچۈن ئۇلۇغ تۆھپىلەرنى قوشقانلار، ئۆزلىرىنى «مەن تۈرك»دەپ ئاتىغانلارنىڭ تۈركلەر ئىكەنلىكىنى ئېتىراپ قىلىش («ئىككى»نى ئېتىراپ قىلىش)كېرەك، دەپ تەكىتلىگەن.
ئۈچىنچى، ئۇ يۇقىرىدا ئېيتىلغان مىللەت ئېڭىنى كۈچەيتىشنىڭ ناھايىتى چوڭ ئەھمىيىتى بار، چۈنكى «بىر مىللەت بىر خىل مىللەت ئېڭىغا ئېرىشكەن ھامان، ئۇنىڭ ئۇزۇن مەزگىل قوللۇق ئورۇندا رازى بولۇپ تۇرۇشى مۇمكىن ئەمەس، قاچانلا بولمىسۇن مۇستەقىللىققا ئېرىشىپ، ئوخشاش خاراكتېرنى ئالغان، بىرلەشكەن، مۇستەقىللىق بولغان سىياسىي بىر گەۋدە بولۇپ شەكىللىنىدۇ»دەپ قارىغان.
دېمەك، زىيا كۆك ئالپنىڭ مىللەتكە بەرگەن تەبىرنىڭ يادروسى تىل، مىللەت قارىشىنىڭ ئەجەللىك يېرى بۆلگۈنچىلىك ۋە مۇستەقىللىق ئىدى. ئۇنىڭ ئەمەلگە ئاشۇرماقچى بولغان نىشانى پان تۈركىزم، يەنى تۈركىزم؛ ئوتتۇرا مەزگىللىك نىشانى ئوغۇزىزم، بۇ ئەمەلىيەتتە پان تۈركىزم ئىدى؛ كەلگۈسى نىشانى بۈيۈك تۇرانىزم، يەنى دەرىجىدىن تاشقىرى پان تۈركىزم «بەش» ئەمەس ۋە «ئىككى»نى ئېتىراپ قىلىش يۇقىرىدا ئېيتىلغان نىشاننى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنىڭ تەدبىرى ۋە ئۇسۇلى. ئۇ كۆڭۈل قويۇپ پىلانلىغان بۇ نەزەرىيە سىستېمىسى قارىماققا ناھايىتى تەپىستەك كۆرۈنسىمۇ، تىل ئامىلى ۋە مۇستەقىللىق ئېڭىدا غەرب مىللەت نەزەرىيىسىنىڭ چوڭقۇر ئىزناسى كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ، لېكىن ئۇنى نەزەرىيە جەھەتتە توغرا دېگىلى بولمايدۇ.
چۈنكى، تىل ئامىلىغا نىسبەتەن ئالىملار چوڭقۇر مۇلاھىزە يۈرگۈزگەن: «... ياۋروپادا مىللەتچىلىك كەڭ ئەۋج ئالغان چاغدا، تىل ھەر قانداق بىر ئۆلچەمدىنمۇ بەكرەك تەۋسىيە قىلىنغان، تىل ئىنسانلار پەيدا قىلغان ھادىسە بولۇپ، جۇغراپىيىلىك ئامىلىغا ئوخشىمايدۇ. تىل ئىنسانلارنى ئوخشىمىغان بىر قانچە گۇرۇھلارغا ئايرىغان بولۇپ، ئۇ تارىخقا ئوخشاش داۋاملىشىشچانلىققا ئىگە بولمايدۇ ھەمدە نۇرغۇن ۋەقەلەر ۋە شەخسلەرنى ئىپادىلەپ بېرەلەيدۇ. بۇنىڭدىن سىرت، تىل زامانىۋىلىشىش بىلەن تېخىمۇ زىچ بىرلەشكەن. زامانىۋىلىشىش ئۆزئارا تايىنىپ ياشاشتىن دېرەك بېرىدۇ، ھازىرقى زامان جەمئىيىتىدە بولسا، كىشىلەر ئارىسىدىكى تىل ۋە يېزىق ئالاقىسى بۇرۇنقى ھەرقانداق ۋاقىتتىنمۇ كۆپ. شۇنداق بولسىمۇ، تىل مىللەتنىڭ مۇۋاپىق بىر ئۆلچىمى ئەمەس، دېيىشكە بىر نەچچە ئاساسىمىز بار. تىل مۇقىم ئۆزگەرمەس نەرسە ئەمەس، سىياسىي شەكىلدىكى تىل بىلەن تىل شەكىللەندۈرگەن سىياسىي ئوخشاش كۆپ بولىدۇ. مەسىلەن، ياۋروپادىكى تىلغا ئاساسەن تېررىتورىيىنى ئايرىش 10~15-ئەسىردىكى خانىدانلىقلارنىڭ چېگرىسىنى ناھايىتى زور دەرىجىدە ئەكس ئەتتۈرۈپ بەرگەن. دۇنيانىڭ باشقا نۇرغۇن جايلىرىدا، تىل رايونى ھازىرقى زامان مىللەتلىرىنىڭ مۇۋاپىق ئارقا كۆرۈنۈشى بولۇش سۈپىتى بىلەن، كۆرۈنۈشتە ھەم بەك كىچىك (ئېكۋاتور ئافرىقىسى)، ھەم بەك چوڭ (لاتىن ئامېرىكىسى، ئەرەب ئوتتۇرا شەرقى). ئەگەر دۇنيا تىل رايون تەۋەسى بىلەن 60-يىللاردىكى سىياسىي چېگرىنى سېلىشتۇرغاندا، ئىككىسىنىڭ ئاساسەن بىرىككەن جايىدا 20 نەچچە دۆلەتنىڭلا بولىدىغانىقى ھەمدە ئۇلارنىڭ ئاساسەن ياۋروپادا ئىكەنلىكى بايقىلىدۇ.»
ئەمەلىيەتتە، ئەڭ ئەجەللىك يېرى شۇكى، تىل ئامىلىنى ئېزىپ چۈشەندۈرۈش مەدەنىيەت سەۋىيىسى ئانچە يۇقىرى بولمىغان ئادەتتىكى خەلقلەرگە نىسبەتەن ناھايىتى ئابستراكت ۋە قىيىن بولىدۇ. «ئاممىغا قانداق يۈزلىنىش» پان تۈركىزمچىلارنىڭ بېشىنى قاتتۇرىدىغان مەسىلە، شۇڭا قۇتراتقۇلۇق خاراكتېرىدىكى ئىرقچىلىق ئۇلارنىڭ مۇقەررەر تاللىشى بولۇپ قالغان.
زىيا كۆك ئالپ ئېھتىياتچانلىق بىلەن ئىرقچىلىقتىن قېچىپ، مىللەت ئىرق ۋە قېرىنداشلىق ئەمەس، دەپ جار سالغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭدا مىللەت ۋە ئىرق ئەلاچىلىق كۆز قارشى ئەزەلدىن بار ئىدى. مەسىلەن، ئۇ ئىختىيارسىز ھالدا: «بىزگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، تۈرك مەدەنىيىتى مەيدانغا كېلىپ بولغان ۋە مەيدانغا كەلمەكچى بولغان مەدەنىيەتلەر ئىچىدىكى كەمدىن-كەم ئۇچرايدىغان ئەڭ گۈزەل مەدەنىيەت» دەپ جاكارلىغان. زىيا كۆك ئالپ ئاگاھلاندۇرۇش بەرگەن بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ يولداشلىرى ئىرقچىلىقنى تەرغىب قىلىشقا بىر-بىرىدىن قىزىققان. ئەمىن يۇردادىل «تۈرك ئىرق»لىرىنى مەدھىيىلىگەن، ئاقشۇرا «تۈرك ئىرق»لىرىنىڭ مەنپەئىتىنى بىرىنچى ئورۇنغا قويغان، ئەزىز «تۈركلەر ئىتتىپاقلىشىشىنىڭ تۈگۈنى قانداشلىق مەسىلىسى» دەپ مۇراجىئەت قىلغان، دىرخان «تۈرك ئىرقلىرى ھەممىدىن ئۈستۈن، باشقا ئىرقلاردىن ئەلا» دەپ جار سالغان، ۋەھاكازالار. ئۇلار ھەتتا گىتلېرچە قىياپەتتە «قانداشلىق _ تۈرك ئىرقلىرىنىڭ ئەڭ ياخشى ياكى بىردىنبىر رىشتىسى، بۇ ئىرق ئۇلۇغ ھەم پارلاق، باشقا ھەرقانداق ئىرقلاردىن ئەلا، شۇڭا تۈرك قان سىستېمىسىنىڭ باشقا قان سىستېمىسىغا ئارىلىشىپ كېتىشى ئەڭ چوڭ خەتەرلىك ئىش» دەپ جېنىنىڭ بارىچە جار سېلىپ دەلىللىگەن.
بۇلارنى يىغىنچاقلىغاندا، پان تۈركىزملىق مىللەت قارىشىدا چېكىدىن ئاشقان تىل ئامىلى ناھايىتى مۇھىم ئورۇننى ئىگىلەيدۇ، لېكىن بۇ خىل قاراش چوڭقۇر ھەم سىرلىق، ئادەم چۈشەنمەيدۇ، شۇڭا ئاز دېگەندە بىر قىسىم پان تۈركىزمچىلار قويۇق ئىرقچىلىق تۈسى بىلەن ئادەتتىكى خەلقنى قۇتراتماقتا، قايمۇقتۇرماقتا. ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن، قولىدىن كېلىدىغانلىكى ۋاسىتىلەرنى قوللانغا، ئۇلارنىڭ نىيىتى يامان، مىللەت قارىشى ئەكسىيەتچىل.
ئىككىنچى بۆلۈم
دىن قارىشى: پان ئىسلامىزم بىلەن ماھىيەت جەھەتتە پەرقى يوق
پان تۈركىزىم رۇسىيە «تاتارىستانى» دا ئەڭ دەسلەپ مەيدانغا كەلگەندە، چارۇسىنىڭ مۇستەبىت تۈرىمى بىلەن كونىلىقنى ياقىلايدىغان ئەكسىيەتچىل ئىسلام دىنى ساھەسىدىكىلەر ئۇلارنىڭ ئالدىكى ئاساسلىق ئىككى توسالغۇ ئىدى.
مۇستەبىت تۈرۈمگە قارشى ئۇرۇشتا ، پان تۈركىزىمنىڭ ئىپادىسى ناھايىتى ئاجىز بولغان، بولۇپمۇ 1914-يىلى بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى پارتىلغاندا، قازاندىكى پان تۈركىزىمچىلار مۇسۇمانلىق سالاھىيىتى بىلەن نامايىش ئۆتكۈزۈپ، رۇسىيە دۆلەت شېئىرنى ئۈنلۈك توۋلاپ، چار پادىشاھنىڭ سالامەتلىكىنى تىلەپ، «مىسلىسىز ۋەتەننى سۆيۈش قىزغىنلىقىنى ئىپادىلىگەن.»
كونىلىقنى ياقلاشتا، ئەكسىيەتچىلىككە قاراپ يۈزلىنىۋاتقان ئىسلام دىنى ساھەسىدىكىلەر بىلەن ئېلىشقان چاغدا گاسپرىنسكىي پان تۈركىزىمنىڭ «ئۈچ بىرلىك» ھەرىكىتىنى يولغا قۇيۇپ، پان ئىسلامىزىم بىلەن ئىتتىپاق تۈزگەن، «جەدىد ھەرىكىتى» دە بىرلىشىش ئالاقىسىنى تاپقان. ئۇ 1914-يىلى : «ئەسلىدە، ۋولگا دەرياسى بۇيىدىكى تاتارلار، قىرىم تاتارلىرى، قىرغىزلار، كاۋكازلىقلار ۋە تۈركىستانلىقلار ھەمدە سۈننىي مەزھىپى ۋە شىئە مەزھىپىدىكىلەرنىڭ ھەممىسى بىر مۇسۇمانلار، ئاكا-ئۇكا قېرىنداشلار، ئۇلار ئورتاق بىر ئىمتىيازغا ئىگە. گەرچە  ئۇلارنىڭ  تۇرمۇشى ھەرخىل، ئىلگىرى ئۆز ئارا دۈشمەنلىشىپ، ئۆز ئارا قىرغىن قىلىشقان  بولسىمۇ، لېكىن ئۇلار يەنىلا جان- جىگەر قېرىنداشلار، شۇڭا ئۆز ئارا چۈشىنىشنى ، ئىناق ئۆتۈشنى ئۈمىد قىلىمەن» دەپ يازغان.
ئەمەلىيەتتە، بۇ پان تۈركىزىمچىلار دىنىي  ئەسەبىي ئۇنسۇرلار بىلەن ئەستايىدىل ئېلىشىشتىن بۇرۇن، ئۆزلىرىنىڭ تۈپ مەيداندىن ئاللىبۇرۇن ۋاز كەچكەنىدى. «جەدىد ھەرىكىتى» نىڭ بايرىقى ئاستىدا، پان تۈرك ھەرىكىتى تاتارلارنىڭ «دانا زىياليىلىرى» ئىچىدە پەيدىنپەي تەرەققىي قىلىپ، پان ئىسلامىسزىم بىلەن زىچ بىرلىشىپ، تاكى ئاخىرغىچە ئوچۇق- ئاشكارا ئايرىلىپ باقمىغان. پەقەت بەزى چاغلاردا ئۇنىڭ بىلەن تاسادىپىي تىركەشكەن بولسىمۇ، كۆپ ھاللاردا پان ئىسلامىزىمنىڭ تونى ئارقىلىق، پان تۈركىزىمنىڭ ھەقىقىي قىياپىتىنى ئېھتىياتچانلىق بىلەن ياپقان.
تۈركىيىلىك پان تۈركىزم  نەزىريىچىسى  زىيا كۆك ئالپ ئىسلام دىنىنىڭ رولىغا ناھايىتى ئەھمىيەت بېرىپ، تۈركىيە دېقانلىرىنىڭ «مىللەت-ئۇنىڭ تىلى مېنىڭ تىلىمدۇر» دېگەن سۆزىنى تىلغا ئېلىش بىلەن بىرگە، يەنە «ئۇنىڭ دىنى مېنىڭ دىنىمدۇر» دېگەننى تەكىتلىگەن. لېكىن، ئۇ پان ئىسلامىزىمنىڭ «مىللەت مۇسۇمانلارنىڭ يىغىندىسى بىر پۈتۈن گەۋدە دېيىشكىلا بولىدۇ، ئورتاق تىل ۋە مەدەنىيەتكە ئىگە مىللەت پۈتۈنلەي باشقىچە بىر ئىش» دېگەن ئوخشىمىغان پىكىردە بولغان. ئۇ ھەتتا: «سىياسىي تەجرىبە بىزگە شۇنى ئېيتىپ بەردىكى، پان ئىسلامىزىم ئەمەلىيەتتە مۇسۇمانلارنىڭ ئالغا ئىلگىرىلىشىگە ھەمدە ئۇلارنىڭ مۇستەققىللىققا  ئېرىشىگىمۇ توسالغۇ بولۇپ كەلمەكتە» دەپ قارىغان. لېكىن، ئۇ «بىر مىللەت خۇددى بىر ئادەم ئىككى خىل دىنغا ئېتىقاد قىلىشقا بولمىغىنىدەك، يا شەرقتە، يا غەرىپتە بولىدۇ»، «تۈركىسىزىمچىلار تۈرۈك ۋە مۇسۇلمانلىق خىسلىتىنى ساقلاپ قېلىشنى ئالدىنقى شەرت قىلغان ئاساستا، پۈتۈنلەي، قىلچىمۇ ئىككىلەنمەستىن غەرب مەدەنىيىتىگە قەدەم قۇيۇشنى ئۈمىد قىلىدۇ» دېگەننى ھەدەپ تەكىتلىگەن.
ئۆكتەبىر ئىنقىلابىنىڭ «ھەمسەپىرى» بولغان سۇلتان غالىيېف مەزھىپى: «مىللەت مەسىلىلىرىدە، بىزنىڭ قارىشىمىز ماركسىزملىق قاراش بىلەن بىردەك ماسلىشىدۇ، چۈنكى ئىسلام دىنى قارىشىدىن قارىغاندا، مىللەتچىلىك پۈتۈنلەي مەۋجۇت ئەمەس. ئىسلام دىنىنىڭ دىنىي ئەقىدىلىرىگە ئاساسلانغاندا، مىللەت بىلەن دىن  ئوخشاش. ئىسلام دىنىنىڭ دىنىي ئەقىدىلىرى ئالدىدا، پەقەت بىردىنبىر ئىسلام دىنىنىڭ بايرىقى ئاستىدا ئىتتىپاقلاشقان ۋە بىرلىككە كەلگەن بولىدۇ» دەپ قارىغان.
ئەلۋەتتە، ئۇلارنىڭ ماركسىزملىق دىن قارىشىغا بولغان تۈنۇشى پۈتۈنلەي خاتا، ئەمەلىيەتتە ئۇلار ئومۇمەن ئىسلام مەزھەپلىرىنىڭ دىن قارىشىدا چىڭ تۇرىدۇ، سىياسىي مايىللىقى ناھايىتى روشەن ئىدى.مەسىلەن، ئۇلار: «بىز تاتارلار ئۈچۈن ئېيتقاندا، مىللىتىمىزنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش مەسىلىسى، كېڭەيتىپرەك ئېيتقاندا، پۈتۈن ئىسلام دۇنياسىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش مەسىلىسى ھەمدە بارلىق ئېزىلگۈچى مىللەت ۋە دۆلەتلەرنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش مەسىلىسى ھەممىدىن مۇھىم مەسىلە» ئېيتقان .
شىنجاڭدىكى مىللىي بۆلگۈنچىلەردە، خۇددى ئۇلار تىپىك شوئارىدا: «مىللىتىمىز تۈرك، دىنىمىز ئىسلام» دەپ ئېيتىقىندەك، پان تۈركىزىم بىلەن پان ئىسلامىزىمنىڭ  بىر گەۋدىلىنىشى مەۋجۇت. ئۇلار: «ئەگەر بىز ئىسلام دىنىغا ئىشەنمىسەك، ئاسسمىلياتسىيىلىشىپ كېتىمىز ۋە يوقىلىپ كېتىمىز» دەپ كىشىلەرنى قايمۇقتۇرۇپ قۇتراتقان .
پان تۈركىزملىق دىن قارىشىنى يىغىنچاقلىغاندا، ئۇ پان ئىسلامىزم بىلەن ماھىيەت جەھەتتە ھېچقانداق پەرقلەنمەيدۇ. پان تۈركىزمچىلار تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان كەڭ خەلق ئاممىسى ئىچىدە ئىسلام دىنىنىڭ كەڭ كۆلەملىك ۋە چوڭقۇر تەسىرى بار رېئاللىق ئالدىدا، دىنىي ساھەسىدىكى زاتلار ھۆكۈمرانلىق ئورۇننى ئىگىلىگەن پان ئىسلامىزم ئاڭ سىستېمىسى بىلەن ئەزەلدىن ئالاقىنى ئۈزۈل - كېسىل ئۈزمەكچى بولغان ئەمەس. ئەكسىچە، ئۇلار بىلەن  بولغان ئىسلامىزمچىدەك پان تۈركىزم بىلەن پان ئىسلامىزم ئارىسىدىكى پەرقنى قەستەن ئىپادىلىمەي، تېخىمۇ كۆپ ۋاقىتلاردا ئىسلام دىنىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىپ، ئۇچىغا چىققان سىياسىي پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللانغان.
ئۈچىنچى  بۆلۈم
تارىخ  قارىشى : ئىجتىمائىي ئىدېئالىزم
تارىخ ئۆتۈپ كەتكەن ئەمەلىيەت، ئۇ ئوبيېكتىپ بولىدۇ. لېكىن، تارىخ تەتقىقاتى كىشىلەرنىڭ سۇبيېكتىپ ھەرىكىتى، ئۇ پەن-تېخنىكىنىڭ ئىلمىي پائالىيىتى ھەم خۇپىيانە مەقسەتتىكى، تارىخ ئۇچىغا چىققان مىللەتچىلىككە نىسبەتەن ناھايىتى مۇھىم پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە.
بارلىق ئۇچىغا چىققان مىللەتچىلىككە ئوخشاش، پان تۈركىزممۇ تائىخقا ناھايىتى ئەھمىيەت بېرىدۇ، لېكىن ئۇ بىر خىل نوقۇل، ئويدۇرۇپ چىقىرىلغان تارىخ بولىدۇ. ھازىرقى زاماندىكى «پان» ئېقىمى بىلەن ئوخشىمىغان يېرى شۇكى، پان تۈركىزم ئورتاق بىر مەنبەنى ئىزدەۋاتقان چاغدا، تۈركلەرنىڭ ئۇزاق تارىخى ۋە مەدىنىيتىنى  قەستەن «يېڭىدىن بايقىماقچى» بولغان. پان تۈركىزم مۇھىم نۇقتىسى تىل، تارىخ، ئەدەبىيات ئۈستىگە قويغان، ئۇنىڭ مۇھىملىقى روشەن ھالدا تەرتىپىگە ئاساسەن تىزىلىدۇ. نۇرغۇنلىغان پان تۈركىزىمچىلارغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، «ئورتاق تىل» نىڭ مەۋجۇت بولۇشى مۇشۇ خىل تىلدا سۆزلىشىدىغان كىشىلەرنىڭ  ھەممىسى ئوخشاش بىرمىللەتنىڭ ئەزالىرى ئىكەنلىكىگە يېتەرلىك ئىسپات بولالايدۇ، لېكىن پان تۈركىزمنىڭ نەزەرىيىچىلىرى يەنە تارىخ، ئەدەبىيات، مەدەنىيەت، ئەپسانە، رىۋايەت، ھەتتا ئۆزىنىڭ كاللىسىدا ئويدۇرۇپ چىقارغان نەرسىلەر ئارقىلىق بۇ نۇقتىنى ئىسپاتلىغان، بۇلارنىڭ ھەممىسىنى ئۇلار مۇنازىرىسىز «تارىخىي ئىسپات» دەپ بېكىتىدىكەن. ئۇلارنىڭ قوللانغىنى تارىخىي دەۋر قىلىشنىڭ دەلىللەش ئۇسۇلى: بىرىنچى، «ئىزدەش»؛ ئىككىنچى «تېپىپ بولدۇق» دەپ جار سېلىش؛ ئۈچىنچى، ئۆزلىرى قارىغۇلارچە تۈزگەن «پاكىت» نى دەرھال ئىسپاتلاپ، شۇ ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ تارىخىي مەدىنىيتىنى «يېڭىدىن بايقىغان» ۋە «ئېتىراپ قىلغان» ھەمدە مۇشۇ ئارقىلىق ئۆزلىرى قانچىلىك  بولسا شۇنچىلىك قېرىنداش  بولۇشىنى ئېتىراپ قىلىشنى خالاشىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان «مىللەت» ھەم «دۆلەت» نى قۇرۇش. شۇڭا، ئۇلار ئاغزىغا كەلگىنى بويىچە: «ئەي، تۈمەنمىڭ تاجۇتەخىتنىڭ ئىگىللىرى!» دەپ جار سالدۇ. ھازىر قىلچىمۇ مەۋجۇت بولمىغان «تۈركىي مىللەت» لەر، ئۇلارنىڭ قەلىمىدە گۈل كەلتۈرۈپ يېزىلىپ، زېمىنى كەڭ، تارىخى ئۇزۇن نەرسىگە ئايلاندۇرۇپ قويۇلغان.
پان تۈركىزمنىڭ نەزەرىيە پىرى زىيا كۆك ئالپ ئۆزىنىڭ تارىخ قارىشىنى  بايان قىلغاندا، ماركىزىملىق تارىخىي مارتېرىيالىزىمغا ئوچۇق-ئاشكارا ھۇخۇم قىلىپ، ئەمىر تۇرغاننىڭ ئىجتىمائىي ئىدېئالىزمىغا چوقۇنغان. ئۇ «تۈركلەرنىڭ ئىدىيدىسى» گە يىلىنغان، بۇ خىل «ئىدىيە» نىڭ مەنبەسى «ئومۇمىي ئىپادە» ئىدى. ئۇ «ئومۇمىي ئىپادە» نى ئەمەلىي مىساللار ئارقىلىق چۈشەندۇرۇشكە تىرىشقان. ئۇلار مۇنداق دەپ دەلىللىگەن: «1908- يىلدىن لىگىرى، تۈركىيىدە نۇرغۇنلىغان تۈركلەر ياشىغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇلارنىڭ كوللېكتىپ ئېڭىدا ‹ بىز تۈركىي مىللەت› دېگەن قاراش تېخى يوق بولغاچقا، تۈركىي مىللەتىمۇ مەۋجۇت ئەمەس ئىدى. لېكىن، ‹بىز تۈركىي مىللەتكە  مەنسۇپ› دەپ جاكارلىغان ھامان، تىل، سەنئەت، ئەخلاق، قانۇن، ھەتتا ئىلاھىيەت، پەلسەپە قاتارلىقلاردا ‹تۈركىي مىللەت› نىڭ مەدەنىيەت قىزىقىشى ۋە ئېڭى بىلەن ماس كېلىدىغان مۇستەقىل ئىجادكارلىقىنى نامايان قىلىمىز.»
ئاتالمىش «ئومۇمىي ئىپادە» ئومۇمىي ئوقۇم بىلەنلا چەكلىنىپ قالماستىن، ئەپسانە، داستان، چۆچەك، رىۋايەت، تارىخىي ۋەقە، دىنىي ئەقىدىلەر، ئەخلاق، قانۇن، ئىقساد ھەم تېخنىكا پىلانى، ئىلىم- پەن، پەلسەپىۋى قاراش قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى «ئومۇمىي ئىپادە»، ھەتتا ئېتىقاد بىلەن نەزەرىيە قارىمۇ قارىشى دەپ قارالغان دىنىي مۇراسىم ۋە ئەمەلىي پائالىيەتلەرمۇ «ئومۇمىي ئىپادە». «ئومۇمىي ئىپادە» «زور خەۋپلىك پەيتتە كۈچلۈك ھېسسىيات تەرىپىدىن قوزغىتىلغاندىن كېيىن، ھەيران قالارلىق كۈچ-قۇدىرەتكە ئېرىشىدۇ، بۇ چاغدا ئۇ ئىدىيە دەپ ئاتىلىدۇ»، «ئىدىيىنىڭ شەكىللىنىشى ۋە تىكلىنىشى زور ئەخلاق تەسىرى بار دانىشمەن، نىجادكارغا تايىنىدۇ. ھازىر بىز مۇشۇنداق دانىشمەن ۋە نىجادكارغا ئىگە».  
زىيا كۆك ئالپ ئۆزىنى مانا مۇشۇنداق شەرمەندىلەرچە دانىشمەن، نىجادكار دەپ ھېسابلىغان. ئۇنىڭ «ئىدىيىسى»: «قىيىنچىلىق كۈنلەردە نىجادكار ئالدى بىلەن ئۇرۇندايدىغان  ۋەزىپە  قىيىنچىلىقمۇ  توختاپ قالماي، دۆلىتىمىز (تۈركىيە) ۋە باشقا ئىسلام دۆلەتلىرىدە مىللەت ئېڭىنى ئويغىتىش ۋە كۈچەيتىش. چۈنكى، مىللەت ئېڭى بارلىق تەرەققىياتنىڭ بىردىنبىر مەنبەسى بولۇپمۇ قالماستىن، مىللەتنىڭمۇ مەنبەسى ۋە ئۇلى». مانا بۇ پان تۈركىزىملىق تارىخ قارىشىنىڭ رولى ۋە ئەھمىيىتى.
تۆتىنچى بۆلۈم
دۆلەت قارىشى: بۈيۈك تۈركىي دۆلەتلەر زادى قانچىلىك بۈيۈك
پان تۈركىزمچىلارنىڭ يۈرەك سۆزى «يۇرت»، «ۋەتەن». ئۇلارنىڭ ئورتاق قىزىقىشى خۇددى يۇقىرىدا بايان قىلىنغاندەك تۈرك ئىرقلىرىنىڭ ستاتىستىكا سانى بولۇپ، ياۋرو-ئاسىيادىكى ھەر قايسى  دۆلەتلەرگە تار قىلىپ ئولتۇراقلاشقان «تۈرك قان سىستېمىسى» غا تەۋە نوپۇس ستاتىستىكا سانى50 مىليون 700 مىڭ، 90 مىليون 920 مىڭدىن 100 مىليونغا يەتكەن، ئۇلار ھەتتا 150 مىليۇنغىمۇ يەتمەيدۇ. تۈركىزم، ئوغۇزىزم، پان تۈركىزم، بۈيۈك تۇرانىزم قاتارلىقلار ئوتتۇرىسىدىكى پەرق پەقەت پان تۈركىزملىق «پان» نىڭ قايسى دەرىجىگە يېتىشى، بۈيۈك تۈرك دۆلەتلىرىنىڭ قايسى دەرىجىگە يېتىشىدە. بۇ تېگى- تەكتىدىن ئالغاندا، ئالدى بىلەن دۆلەت ھالقىغان مىللىي بىرلىكچىلىك.
ئىسرائىلىيە تەۋەلىكىدىكى ئالىم ياكۇب م. لاندورنىڭ تەرەققىياتىدا، دەسلىپىدىلا توغرىدىن-توغرا مۇنداق دەپ ئېيتىلغان: «مىللىي بىرلىكچىلىك يېقىن شەرق ۋە  ئوتتۇرا شەرقتىكى ئۇزۇندىن بېرى ب ر بولغان بىر خىل ھادىسە، باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، مەلۇم بىر مىللىي دۆلەت باشقا دۆلەتتە ئولتۇراقلاشقان ئۆزلىرىنىڭ بىلەن ئوخشاش قان سىستېمىسىغا تەۋە ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ تەقدىرىگە نىسبەتەن ئىدىيىۋى ئاڭ ۋە تەشكىلىي ھەرىكەت جەھەتتە كۈچلۈك قىزىقىشىنى ئىپادىلەيدۇ. بىر قەدەر مۆتىدىل بولغان مىللىي بىرلىكچىلىك پەقەت ئاشۇ ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ كەمسىتىشىكە ئۇچىرشىدىن ۋە ئاسسىمىلياتسىيە بولۇپ كېتىشىدىن ساقلىنىشى قوغداشنى تەلەپ قىلىدۇ، بىر قەدەر ئۇچىغا چىققان مىللىي  بىرلىكچىلىك ئوچۇق - ئاشكارا  بايانات ئېلان قىلىپ، ئاشۇ كىشىلەر ئولتۇراقلاشقان زېمننى ئۆزىنىڭ قىلىۋېلىشنى مەقسەت قىلىدۇ. بۇ گەرچە ناھايىتى ئومۇميۈزلۈك ئەھۋال ھېسابلانمىسىمۇ، لېكىن ئادەتتىكىدەك قاراشلارغا سېلىشتۇرغاندا تېخىمۇ كەڭ.»
پروفېسىر مىرون ۋېينېر بالقانلىقلارنىڭ ئەھۋالى ئۈستىدە قىسقىچە مۇلاھىزە يۈرگۈزگەن، لېكىن بايانىنىڭ كۆپ قىسمى كېيىنكى مەزگىلىدىكى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى ۋە تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىگە مۇۋاپىق كېلىدۇ. ئۇ يەردە مىللىي بىرلىكچىلىك ئاساسەن پان تۈركىزم ئىدىيىسىدە ئىپادىلىنىدۇ. پان تۈركىزم ھەرىكىتىنىڭ يېتەكچى نىشانى بولسا «ئۆزىنى تۈرك دەپ قارىغان ياكى مۇئەييەنلەشتۈرگەن بارلىق مىللەتلەر ئارىسىدا، ئۇنىڭ ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى تېررىتورىيسىنى (كېينى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى) دە ياشىغان - ياشىمىغانلىقتىن قەتئىينەزەر، مەلۇم بىر خىل مەدەنىيەت ياكى ماھىيەت ۋەياكى ھەر ئىككىسى تەڭ مەۋجۇت بولغان بىرلىشىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىش.»
ياكۇب م. لاندورنىڭ يۇقىرىقى تەتقىقاتى ھەقىقەتەن ناھايىتى ئەتراپلىق بولغان، لېكىن ئۇ ئاساسلىق تۈركىيىدىكى پان تۈركىزمگە قارىتىلغان. ئۆزلىرىنى «تۈركىي مىللەت» دەپ ئاتىۋالغانلارنىڭ مىللىي بۆلگۈنچىلىكى بۇ دۆلەتلەرنىڭ بىرلىكى ۋە پۈتۈنلۈككە تەھدىت سالىدۇ. سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىن، يېڭىدىن مۇستەقىل بولغان ئاتالمىش «تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان» (قازاقىستان، قىرغىستان، ئەزەربەيجان قاتارلىق دۆلەتلەر) مىللەتلەرنى ئاساس قىلغان كۆپ مىللەتلىك دۆلەتلەر ئۈچۈن مىللىي دۆلەتنى شەكىللەندۈرۈش بۇ دۆلەتلەر دۇچ كېلىدىغان دەسلەپكى مۇھىم ۋەزىيە، پان تۈركىزم ئۇلارنىڭ مۇستەقىللىقىنى  ۋە بىرلىكىگە نىسبەتەن بىرخىل تەھدىت. شۇڭا، پان تۈركىزمنىڭ دۆلەت قارىشى پەقەت تۈركىيىگە نىسپەتەنلا سىياسىي پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە، بۇنىڭدىن باشقا ھەر قانداق مۇستەقىل دۆلەتلەرنىڭ سەمىمىي قارشى ئېلىشقا ئېرىشەلمەيدۇ.
پان تۈركىزمنىڭ مىللەت قارىشى، دىن قارىشى، تارىخ قارىشى ئەڭ ئاخىرىدا يىغىنچاقلىغاندا، يەنىلا خەلقئارا مۇناسىۋەت ۋە تەرتىپلەرگە بۇزغۇنچىلىق سالىدىغان دۆلەت قارىشى. ئۇنىڭدا ئىپادىلىنىدىغان مەدەنىيەت قارىشى ماھىيىتى ۋەزىيەتنىڭ ئېھتىياجىغا مۇۋاپىق كەلمەيدىغان، تارىخ ئېقىمىغا قارشى ھەرىكەت قىلىدىغان ئۇچىغا چىققان مىللىي بىرلىكچىلىك ۋە مىللىي بۆلگۈنچىلىك بولۇپ، كەڭ ئاممىنىڭ قارشى ئېلىشىغا مۇيەسسەر بولالمايدىغان، كۆپ ساندىكى دۆلەتلەرنىڭ ھازىرقى ھاكىمىيتلىرىنىڭ قوللىشىغىمۇ ئېرىشەلمەيدىغان ئاز سانلىق «دانالار»نىڭ خاھىشى، شۇڭا ئۇنىڭ ھېچقانداق ئىستىقبال يوق.
ئەلۋەتتە، بىزمۇ ئۇنىڭغا بىپەرۋالىق قىلساق بولمايدۇ. چۈنكى، مەدەنىيەت پان تۈركىزىمى قانداقلا بولمىسۇن، سىياسىي پان تۈركىزىمنىڭ ئاساسىي، ئۇ سىياسىي پان تۈركىزىمنىڭ مەۋجۇتلۇقى ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن مەنبە بىلەن تەمىنلەيدۇ، شىنجاڭدا مىللىي بۆلگۈنچىلەرنىڭ بۆلگۈنچىلىك ئېڭى ئۈچۈن نەزىرىۋى ئاساس ۋە مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشى بىلەن تەمىنلەيدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىرگە غەرب دۈشمەن كۈچلىرىنىڭ دۆلىتىمىزنى پارچىلىشى ۋە بۆلۈۋېلىشى ئۈچۈن ئاساسلىق تۇغدۇرۇپ بېرىدۇ. شۇڭا، پان تۈركىزمگە قارشى تۈرۇش ۋە ئۇنىڭ مەدەنىيەت ساھەسىدىكى چوڭقۇر قاتلاملىق تەسىرىنى تازىلاش، يەنىلا بىزنىڭ  ئىدېئولوگىيە ساھەسىدىكى ئۇزۇن مەزگىللىك كۈرەش ۋەزىپىمىز.
تۆتىنچى باب
پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشىغا تەنقىد
ئالدى بىلەن كۆرسىتىپ ئۆتۈشكە تېگىشلىكى شۇكى، بىز كۆزدە تۇتقان «تەنقىد» ئادەتتىكى سىياسىي خاراكتېرلىك ھۆكۈمىنى ئەمەس، بەلكى دەلىل- ئىسپات ئاساسىدا قىممەتكە سوغۇققانلىق بىلەن باھا بېرىش ۋە ھۆكۈم قىلىشنى كۆرسىتىدۇ. كىتابىمىزدا پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشىغا مۇناسىۋەتلىك قىممەت يۆنىلىشى ۋە ھەق-ناھەقلىق ئۈستىدىل توختىلىپ، تۈرك ئىلمىنىڭ تەكشۈرۈش دەلىل-ئىسپاتى، تەتقىقات مېۋىسى قاتارلىق ساپ ئىلمىي قىممەتكە ئىگە باھالار ئۈستىدە توئىتالمايمىز.
باھا چوقۇم توغرا نەزەرىيىۋى ئاساسقا ئىگە بولۇشى كېرەك. شۈبھىسىزكى، ماركسىزملىق نەزەرىيە، شۇڭا پان تۈركىزىملىق مەدەنىيەت قارىشىغا تەنقىد ئېلىپ بارغاندا، ماركسىزملىق مەدەنىيەت نەزەرىيىسىنى ھەركىيىمىزنىڭ قىبلىنامىسى


قىلىشىمىز كېرەك.




بىرىنچى بۆلۈم                                   بېكىنمە ھەم ماكان-زاماندىن ھالقىغان ئىدېئولوگىيە     مەدەنىيەتنى ئادەم ياراتقان، ئۇ دائىم مىللەت شەكلىنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ مىللەتنىڭ ئەنئەنىۋى مەدەنىيەتنى شەكىللەندۈرىدۇ. شۇنىڭ بىر ۋاقىتتا، مەدەنىيەت ئېچىۋېتىلگەن بولىدۇ، مەدەنىيەت بارلىققا كەلگەندىن كېيىن، مۇقەررەر ھالدا ئالماشتۇرۇش ئېلىپ بېرىلىدۇ. كىشىلەر مەلۇم بىر خىل مەدەنىيەتنىڭ ياخشى تەرىپىنى بايقىغان ھامان چوقۇم ئۆگىنىدۇ، يىراق قەدىمكى زاماندىمۇ مىللەتلەر ئارىسىدا ئالماشتۇرۇشلار بولغان، قەدىمدىن ھازىرغىچە بولغان تارىخقا نەزەر سالىدىغان بولساق، قەدىمدىن ھازىرغىچە بولغان تارىخقا نەزەر سالىدىغان بولساق، دۇنيادىن سىرتنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىمىغان مەدەنىيەتنى تاپقىلى بولمايدۇ. بولۇپمۇ يېقىنقى زاماندىن بۇيان، «كاپىتالىزم دۇنيا بازىرىنى ئاچقانلىقتىن، بارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئىشلەپچىقىرىشى ۋە ئىستېمالى دۇنياۋى خاراكتېرنى ئالدى... ئىلگىرى يەرلىك ۋە مىللەتنىڭ ئۆز-ئۆزىنى تەمىنلەيدىغان بېكىنمە ھالىتىنىڭ ئورنىنى ھەر قايسى جەھەتلەردىكى بېقىنىش ئىگىلىدى. ماددىي ئىشلەپچىقىرىش ۋە مەنىۋى ئىشلەپچىقىرىش ئوخشاشلا مۇشۇ خىل خۇسۇسىيەتكە مۇشۇ خىل خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولدى. ھەر قايسى مىلەتلەرنىڭ مەنىۋى مەسۇلاتلىرى ئورتاق مۈلۈككە ئايلاندى. مىللەتنىڭ بىر تەرەپلىمىلىكى ۋە چەكلىمىلىكى كۈنسېرى مەۋجۇتلۇقىنى يوقاتتى»①.جۇئېنلەي: «ھەر قايسى مىللەتلەر ئارىسىدىكى ئۆز ئارا پاراكەندىچىلىك ئەسلىدە ياخشى ئىش ئەمەس ئىدى، ئەمما ئوبيېكتىپ جەھەتتە ياخشى ئۈنۈم بەردى. ئۇ مىللەتلەرنىڭ ئارىلىشىپ ئولتۇراقلىشىشىنى ھاسىل قىلىپ، ئۆز ئارا نىكاھلىنىش، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش، مىللەتلەرنىڭ ئۆز ئارا ئۆگىنىش، ئارتۇقچىلىقلارنى قوبۇل قىلىپ يېتەرسىزلىكلەرنى تولۇقلشىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ ئارتۇقچىلىقلىرىنى ئاسان بىرلەشتۈردى» ②.دەپ كۆرسەتكەنىدى. ماۋزېدۇڭ: «ئېتىراپ قىلىش كېرەككى، ھەممە مىللەت ئارتۇقچىلىققا ئىگە، ئۇنداق بولمايدىكەن، مەۋجۇت بولۇپ تۇرالمايدۇ. بىزنىڭ فاڭجېنىمىز بارلىق مىللەت، بارلىق دۆلەتلەرنىڭ  ئارتۇقچىلىقلىرىنى ئۆگىنىش»③.  دەپ كۆرسەتكەنىدى. مانا بۇ ماركسىزمنىڭ مەدەنىيەتنىڭ ئېچىۋېتىشچانلىقى ھەققىدىكى كلاسسىك بايانلىرىدۇر.
مەدەنىيەت پان تۈركىزىمنىڭ گەۋدىلىك ئالاھىدىلىكلىرىنىڭ بىرى شۇكى، ئۇ مەدەنىيەتنىڭ ئېچىۋېتىلگەن، ئۈزلۈكسىز يېڭىئىنىدىغان، تەرەققىيات ھاياتىي كۈچكە ئىگە ئورگانىزم ئىكەنلىكىنى ئىنكار قىلىدۇ؛ ئوخشىمىغان مىللەتلەر ئارىسىدىكى ئۆز ئارا ئۆگىنىش، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش ۋە ئالاقىنى كۈچەيتىشنىڭ ئىككىلا تەرەپكە پايدىلىق جەريان ئىكەنلىكىنى ئىنكار قىلىدۇ؛ ھېچقانداق ئاساسسىز ھالدا «تۈرك مەدىنىيتى» نى «ئىنسانلار تارىخىدىكى ئەڭ قەدىمىي»، «ئەڭ ئۇلۇغ»، «ئەڭ ئەلا»، «دۇنيادا كەم ئۇچرايدىغان» مەدەنىيەت، لېكىن باشقا مەدەنىيەتلەرنى بولسا «يېزىقى قالاق»، «مەدىنىيتى قالاق»، «نادان، تاجاۋۇزچىلىق خاراكتېرىگە ئىگە»، «بارغانلا  جاينى ۋەيران قىلىدۇ، مەدەنىيەتنى گۈللەندۈرەلمەيدۇ» دەپ قارايدۇ.
ئەڭ چوڭ پان تۈركىزم نەزەرىيىچىسى زىيا كۆك ئالپ مەدەنىيەت مىللىيلىككە، مەدەنىيلىك خەلقئارالىققا ئىگە، ئىككىسى سىغىشالمايدۇ، «تۈركلەر» نىڭ يىلتىزى، پان تۈركىزمچىلارنىڭ بۇرچى ئەڭ ئۇلۇغ، ئەڭ ئەلا «تۈرك مەدەنىيىتى» نى بايقاش، ئېچىش ئىدى. مەدەنىيەت بىلەن مەدەنىيلىكنى قارىمۇ قارشى ئورۇنغا قويىدىغان بۇ خىل قاراش غەلىتە، قىزىقارلىق، ئەمما «تۈرك مەدىنىيتىنىڭ ئۆزگىچىلىكىنى قوغداش» ئېتىقادى ئاستىدا، مەدەنىيەت قىممەت قارىشىنىڭ يۆنىلىشى جەھەتتە كۈچلۈك بېكىنمە جاراكتېرىنى ئىپادىلەپ، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ ئالغا بېسىشى ۋە راۋاجلىنىشىغا ئېغىر توسقۇنلۇق قىلدى.
مەدەنىيەت پان تۈركىزمى كۈچلۈك بېكىنمىچىلىكنى ئىپادىلەش بىلەن بىرگە، ماكان، زاماندىن ھالقىغان تارىخقا قارشى نۇقتىئىنەزەرنىمۇ ئىپادىلىدى تارىخنى ئويدۇرۇش، توقۇپ چىقىش، قىياس قىلىش، مۇبالىغىلەشتۈرۈش، شىپى كەلتۈرۈش ئۇلارنىڭ دائىم قوللىنىپ ئادەتلەنگەن ئۇسۇلى. ئۇلارنىڭ سۆزى بويىچە ئېيتقاندا تۈركلەر 10 مىڭ يىلدىن يۇقىرى تارىخقا ئىگە بولۇپ، قەدىمكى مىسىر تارىخىدىنمۇ 5000 مىڭ يىل ئۇزۇن ئىكەن، «تۈرك دۆلىتى» نىڭ تېررىتورىيىسى غەربتە شىمالىي دېڭىز، قىزىل دېڭىز، قارا دېڭىز ۋە ياۋروپاغىچە، شىمالدا شىمالىي مۇز ئوكيانغىچە، شەرقتە تىنچ ئوكيانغىچە، جەنۇبتا ھىندى ئوكيانغىچە بولغان رايونلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىكەن. بۇ قىلچە تارىخىي ئاساسى بولمىغان ئويدۇرما، ساختا، قىياسىي قاراشتۇر.
ئەمەلىيەتتە، تۈركلەرنىڭ كېلىپ چىقىشى، ئەجدادلىرىغا ئائىت رىۋايەتلەر ناھايىتى قەدىمىي بولسىمۇ، ئەمما تۈرك قەبىلە ئىتتىپاقنىڭ گۈللەنگەن ۋاقتى تارىخىي مەنبەلەردە 6- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرى، دەپ خاتىرىلەنگەن. شۇ چاغدا، تۈرك قەبىلىلەر ئىتتىپاقىغا قاتناشقان تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان كۆپ قىسىم قەبىلەر ئاسىيانىڭ شىمالىي قىسمىدىكى يايلاقلاردىكى كۆچمەن چارۋىچى خەلقلەر ئىدى. تارىخىي ۋە ئارخېئولوگىيىلىك ماتېرىياللاردا ئىسپاتلىنىشىچە، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان بىر قىسىم قەبىلىلەر كەڭ كۆلەمدە جەنۇبتا كۆچۈپ، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە تارىم ئويمانلىقىغا كەلگەن ھەمدە كۆچمەن چارۋىچىلىق ئۇسۇلىنى ئۆزگەرتىپ مۇقىم ئولتۇراقلاشقان، ئۇلارنىڭ ئىران تىلدا سۆزلىشىدىغان، دېقانچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان يەرلىك ئاھالىلەر بىلەن بىرىكىشى 8~9-ئەسىرلەردىن كېيىنكى ئىشتۇر.
ھازىر تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر نەچچە ئوندىن ئاشىدۇ. ئۇلارنىڭ تىلى يېقىن، مەدەنىيەت جەھەتتە نۇرغۇن تەرەپلەردە ئورتاقلىققا ياكى ئوخشاشلىقلارغا ئىگە. بىراق، بۇلارمۇ شۇ كەڭ زېمىندا ياشىغان قەدىمكى قەبىلەرنىڭ ئۇزۇندىن بۇيان ئۆزئارا قويۇق ئالاقە قىلىشى، ئارىلشىشىنىڭ نەتىجىسى، بۇ بىر ئۇزاق، مۇرەككەپ تارىخىي جەريان. گەرچە ئۇلار مۇنداق ياكى ئۇنداق ئورتاق ياكى ئوخشاشلىقلارغا ئىگە بولسىمۇ، ئەمما تۇرۇش ئۇسۇلى ۋە مەدەنىي، تارىخىي تەرەققىياتى ئۆزگىچە ئالاھىدىلىككە ئىگە ھازىرقى زامان مىللەتلىرىنى شەكىللەندۈرگەن. مەسىلەن، قازاق، ئۇيغۇر، قىرغىز، تۈركمەن، ئۆزبېك، قارا قالپاق، تۈرك، ئەزەربەيجان، تاتار قاتارلىقلار. بۇنىڭ ئىچىدىكى بەزى مىللەتلەر ئۆزى تۇرۇشلۇق دۆلەتتىكى ئاساسىي ئېقىم مەدەنىيىتى بىلەن بىر گەۋدە ئايلانغان. مەسىلەن، ئۇيغۇرلار، قىرغىزلار، ئۆزبىكلار، تاتارلار، يۇغۇرلار، ۋە جۇڭگودىكى قازاقلار ئاللىبۇرۇن جۇڭخۇئا مىللەتلىرى چوڭ ئائىلىسىنىڭ ئەزاسىغا ئايلانغان.
پان تۈركىزىمچىلارنىڭ ئاتالمىش «تۈرك مەدەنىيەت ئورتاقلىقى» ماكان، زاماندىن ھالقىغان. بۇ بىۋاسىتە مۇنداق ئىككى مەسىلىنى كەلتۈرۈپ چىقىدۇ: بىرى، ئوخشىمىغان دۆلەتلەردە ئولتۇراقلاشقان ھەم مەدەنىيەت جەھەتتە ئاللىبۇرۇن ياكى ھازىر ئۆزى تۇرۇشلۇق دۆلەتنىڭ ئاساسىي ئېقىم مەدەنىيىتى بىلەن بىرگەۋدىگە ئايلانغان تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ دۆلەتكە بولغان تونۇشىنى خۇنۇكلەشتۈرىدۇ، بۇ شۇ دۆلەتلەردە مىللىي بۆلگۈنچىلىكنى قوزغاشنى مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشى بىلەن تەمىنلەيدۇ؛ يەنە بىرى، ھازىرقى زاماندا تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان نۇرغۇن مىللەتلەرنىڭ رېئال مەۋجۇتلۇقىنى ئىنكار قىلىپ، ئاشۇ بىر قىسىم «تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان دۆلەتلەر» نىڭ ئىگىلىك ھوقۇقىغا ئىگە دۆلەت سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشقا خەۋپ يەتكۈزىدۇ. مەيلى ئالدىنقىلىرى ياكى كېيىنكىلىرى بولسۇن ھەممىسى ئوخشاشلا ئىگىلىك ھوقۇقىغا ئىگە دۆلەتنىڭ بىخەتەرلىكى ۋە مۇقىملىقىغا خەۋپ-خەتەر يەتكۈزىدۇ ۋە بۇزغۇنچىلىق قىلىدۇ، مىللەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت، جەلقئارا مۇناسىۋەت ۋە خەلقئارا مۇھىتىنى يامانلاشتۇرىدۇ. شۇڭا، بۇ خىل بېكىنمە ۋە ماكان، زاماندىن ھالقىغان ئىدېئولوگىيە تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ تەرەققىياتىغا توسالغۇ بولۇپلا قالماستىن، بەلكى بۈگۈنكى دۇنيانىڭ تىنچلىق ۋە تەرققىيات تارىخىي مۇساپىسغىمۇ ئەكس تەسىر پەيدا قىلىدۇ.
بېكىنمە ۋە ماكان-زاماندىن ھالقىغان ئىدېئولوگىيە تارىخنى پۈتۈنلەي بۇرمىلىغانلىق. تارىخ بىر پەن، بىراق مەدەنىيەت پان تۈركىزمىنىڭ تەرغىب قىلىۋاتقانلىقىنى ساختا نەزەرىيە. ئالايلۇق، ئالىملار كۆرسەتكەندەك: «تارىخ خۇددى ماركا ئىسكىلاتىغا ئوخشايدۇ، مىللەتچىلەر تەبىئىي ھالدا ئۇنىڭ ئىچىدىن ئۆزى ئېھتىياجلىق ماركىلارنى تاللايدۇ. ئۇلارنىڭ تارىخىي رومانتىكىلىقى دائىم گۇمران بولغان خانلىق ياكى چەت ئەللەرنىڭ تاجاۋۇزچىلىق تارىخىنى بۇرمىلاپ چۈشەندۈرىدۇ. شۇڭا، ئۇزۇن تارىخنىڭ شانلىق تۇيغۇسى (چىن ياكى تەسەۋۋۇر) يېقىنقى زاماندا ئۇلارنىڭ گۈزەل كەلگۈسى ئۈچۈن ئېلىپ بېرىۋاتقان كۈرەشلىرىدە ئىجتىمائىي ياردەمچىگە ئايلانغان. ‹ئۇنتۇش، ئۇنىڭ ئۈستىگە كېسىپ ئېيتىشقا بولىدۇكى، تارىخنى بۇرمىلاش بىر مىللەتنىڭ بارلىققا كېلىشىدىكى مۇھىم ئامىل›»④. مەدەنىيەت پان تۈركىزمچىلىرى ئەستايىدىل تارىخچىلار ئەمەس، بەلكى بىر قىسىم مەسئۇلىيەتسىز شائىرلاردۇر، خۇددى: «ئەي، تۈرك قۇۋمىلىرى! ئەي، تۆمۈر بىلەن ئوتتىن تۆرەلگەنلەر! ئەي، تۈمەنمىڭ ئەلنىڭ ياراتقۇچىلىرى! ئەي، تۈمەنمىڭ تاجۇتەختنىڭ ئىگىلىرى!» دېگەندەك. بۇ دەل ئۇلارنىڭ «قايتا بايقالغان»، «تارىخى»، «تارىخىي رومانتىزمى»دۇر. ئېنگېلس: «سلاۋيانلارنىڭ تارىخ پېنىگە ھەۋەس قىلغۇچى بىر نەچچەيلەننىڭ كۇتۇپخانىلىرىدا مۇشۇنداق بىمەنە، تارىخقا قارشى ھەرىكەت قوزغالدى»⑤ دەپ كۆرسەتكەنىدى. ئەمەلىيەتتە، پان تۈركىزممۇ پان سلاۋىزمنىڭ ئىنكاسى سۈپىتىدە، ئوخشاشلا تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ تارىخ پېنىگە ھەۋەس قىلغۇچى بىر نەچچەيلەننىڭ كۇتۇپخانىلىرىدا مۇشۇنداق تارىخقا قارشى بىمەنە ھەرىكەت قوزغالغانىدى.
ئىككىنچى بۆلۈم
تار، باشقىلارنى چەتكە قاقىدىغان ئىرقىي شوۋىنىزم
مەدەنىيەت پان تۈركىزمنىڭ يەنە بىر مۇھىم ئالاھىدىلىكى «تۈرك مەدەنىيىتى»نى ھەممىدىن ئۈستۈن ئورۇنغا قويۇپ، ئىرق، قانداشلىق بىلەن بىرلەشتۈرۈش. خۇددى يۇقىرىدا بايان قىلىنغاندەك، گەرچە زىيا كۆك ئالپ ئىرقچىلىقتىن ئۆزىنى قاچۇرغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ يولداشلىرى ئىرقچىلىقنى بىر بىرىدىن ئاشۇرۇپ تەرغىب قىلغان.
تۈرك ئىرقى ھەممىدىن ئۈستۈن تۇرىدۇ (پان تۈركىزملىق «ئەجىنە دەرياسى» ژۇرنىلىنىڭ مۇقاۋىسىدىكى ھېكمەتلىك سۆز).
تۈرك ئىرقى باشقا ئىرىقلاردىن ئەلا (پان تۈركىزملىق «كۆك بۆرە» ژۇرنىلىنىڭ ھېكمەتلىك سۆزى).
تۈرك ئىرقىنىڭ چەكسىز ئەلالىقىغا قەتئىي ئىشىنىپ، ھەر قايسى جەھەتلەردىن تۈركىزىمنى ئۈزلۈكسىز ئىلگىرى سۈرۈش لازىم (دىرخاننىڭ سۆزى)
بىر تۈرك ئېقىمىنىڭ چەكسىز ئەلالىقىغا ئىشىنىپ مىللەتنىڭ تارىخىغا ھۆرمەت قىلىپ، تۈرك كوللېكتىپى ئۈچۈن ئۆزىنى قۇربان قىلىشقا تەييار تۇرۇشى كېرەك (ئەزىزنىڭ سۆزى)
ئىرقىي پان تۈركىزىم ئەڭ ئۈنۇملۇك ئۇسۇلى (رىزا نۇرنىڭ سۆزى)
ئىرقىي پان تۈركىزمچىلار قانداشلىق تۈرك ئىرقىنىڭ ئەڭ ياخشى، بەلكى بىردىنبىر رىشتىسى، بۇ ئىرق ئۇلۇغ، پارلاق ئۆتمۈشكە ئىگە، باشقا ئىرقلارنىڭ ئەلا، شۇڭا  ئەڭ زور خەۋپ تۈرك قان سىستېمىسىغا باشقا قان سىستېمىلىرىنىڭ ئارىلىشىپ قېلىشىدىن  كېلىدۇ، دېگەن قاراشقا چىڭ تۇرىدۇ⑥.
بۇ جايدا ئالدى  بىلەن ئىرق، مىللەت مەسىلىسىنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىش رۆرۈر. ئىرق بىلەن مىللەت ئوخشىمىغان ئىككى توپ كىشىلەرنىڭ ئايرىمىسى. ئىرق كىشىلەرنىڭ بەدەن شەكلىدىكى «بىئولوگىيىلىك ئامىللار» ئاساسىدا ئايرىلىشىنى كۆرسىتىدۇ؛ مىللەت بولسا ئىنسانلارنىڭ تۇرمۇش ئۇسۇلى ۋە مەدەنىيەت ئەنئەنىسنىڭ «تارىخ (ئىجتىمائىي) ئامىللىرى» ئاساسىدا ئايرىلىشنى كۆرسىتىدۇ. بىر ئىرق كۆپلىگەن مىللەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولىدۇ، مەسىلەن، ئېلىمىزنىڭ شىمالىدىكى خەنزۇ، موڭغۇل، چاۋشيەن مىللىتى قاتارلىقلار ئومۇمەن شەرقىي ئاسىيا ئىرقىغا مەنسۇپ. ئوخشاشلا بىر مىللەتمۇ ئوخشىمىغان ئىرقلارغا مەنسۇپ بولىدۇ، مەسىلەن، ئېلىمىزدىكى خەنزۇلار شەرقىي ئاسىيا ۋە جەنۇبىي ئاسىيا ئىرىقىغا مەنسۇپ. ئىرق بىلەن مىللەتنىڭ ئوڭايلا ئارىلاشتۈرۇۋېتىلىشىدىكى بەزى سەۋەبلەر شۇكى، ئىرق ئادەملەرنىڭ بەدەن تۈزىلىشى ۋە ئىرسىيەت قانداشلىق مۇناسىۋىتىگە ئاساسەن ئايرىلغان، مىللەت ئىچىدىمۇ نىكاھ قانداشلىق مۇناسىۋىتى بەلگىلىمىلىرى مەلۇم قانداشلىق مۇناسىۋىتىدە ئىپادىلىنىدۇ. لېكىن، بۇ ئىككىسىنىڭ قانداشلىق مۇناسىۋەتنىڭ مەزمۇنى ۋە ماھىيىتى ئوخشىمايدۇ. ئىرىقنىڭ قانداشلىق مۇناسىۋىتى جۇغراپىيىلىك مۇھىتنىڭ تەبىئىي ئايرىلىپ تۇرۇشىدىن شەكىللەنگەن، مىللەتنىڭ قانداشلىق مۇناسىۋىتى دىن، مەدەنىيەت، ئىقتىساد ۋە جەمئىيەتتىكى ئورنى قاتارلىق ئىجتىمائىي ئامىللارنىڭ چەكلىمىسى ۋە بەلگىلىمىسىگە ئۇچرايدۇ. ئىنسانلار ئالاقىسىنىڭ كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ جۇغراپىيىلىك مۇھىت ئېغىر توسالغۇ بولماي قالدى، مىللەتنىڭ «ساپ» قانداشلىقى يىراق قەدىمكى زاماندىمۇ مەۋجۇت ئەمەس ئىدى. ھازىرقى زاماندىكى تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنى ئېلىپ ئېيتساقمۇ، ئەڭ شەرقىتىكى شەرقىي سبىرىيىدىكى لېنا دەرياسى ۋادىسىدىكى ياقۇتلاردىن غەربىتىكى تاتارلار، ئەزەربەيجانلار، تۈركلەرگىچە ھەممىسى ئىرقىغا ئۆتۈش ئەھۋالىنى روشەن ئىپادىلىمەكتە.
فىزىكال ئانتروپولوگىلىرى (بەدەن قۇرۇلۇشى ئىنسانشۇناسلىرى) تەتقىق قىلىپ «ئۇيغۇرلارنىڭ ئىرقىي تۈزۈلۈشى (ئىرقى تەركىبىي) يەككە ئەمەس، شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى ئىچىدە ماۋارەئۇننەھر تىپىدىن سىرت، يەنە جەنۇبىي سىبىرىيە تىپىغا يېقىن كېلىدىغان تىپ تەركىبلىرىمۇ بار، بۇ موڭغۇل ئىرقى بىلەن ياۋروپا ئىرقىنىڭ ئارىلاشما تىپىدۇر»، «مەسىلەن، خوتەن بىلەن كېرىيە، تەكلىماكان قۇملۇقىنىڭ جەنۇبىغا يېقىن جايدىكى ئۇيغۇرلار ماۋارەئۇننەھر تىپىغا بىر قەدەر يېقىن، يەركەن دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىنى، كەلپىن، ئاقسۇ ۋە پەيزىۋاتتىكى ئۇيغۇرلاردا جەنۇبىي  سىبىرىيە تىپتىكىلەر ئۈستۈنلۈكنى ئىگىلەيدۇ، شىنجاڭنىڭ شەرقىدىكى قۇمۇل، تۈرپان ۋە كورلا رايونلىرىدىمۇ بۇ خىل تىپنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى تاپقىلى بولىدۇ. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ غەربىي جەنۇبىي رايونلىرى، جۈملىدىن شىنجاڭنىڭ پامىر رايوندا ھىندىستان-ئاففانىستان (ئوتتۇرا يەر دېڭىزنىڭ شەرقىي تارمىقى) تىپقا يېقىن ئامىللار تارقالغان بولۇشى مۇمكىن. ئۇلارنىڭ باشقا يەنە لوپنۇر كۆلى ئەتراپىدىكى تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان ئۇيغۇرلار ئىچىدە شىمالىي جۇڭگو تىپنىڭ ئىزنالىرى بولۇشى مۇمكىن» دەپ قارىغان. شۇڭا، تىل ئامىلى ئاساسىدىلا «تۈرك مىللىتى» نى ئويدۇرۇپ چىقىرىش ئەخمىقانە ئىش، تېخىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ساپ «تۈرك قان سىستېمىسى» نى توقۇپ چىقىش ئۇچىغا چىققان بىمەنىلىك.
مىللەينى ئىرق بىلەن ئارىلاشتۇرۇۋېتىپ، ئەلا ئىرق نەزەرىيىسىنى تەرغىب قىلىش ئىرقچىلىقتۇر. ئىرقچىلىقنىڭ ئاساسىي نەزەرىيىسى شۇكى، ئو ئىرقلارنىڭ ئەقلىي ۋە ئەخلاقىي تەرەققىيات ئىقتىدارى باراۋەر ئەمەس، ئىرقىي پەرق مىللەتنىڭ تارىخىي تەرەققىيات مۇساپىسى ھەمدە مەدەنىيەت ۋە ئىجتىمائىي تەرەققىيات سەۋىيىسىنى بەلگىلەيدۇ، «ئەلا ئىرق» «پەس ئىرق» تىن ئۈستۈن تۇرۇشى كېرەك، دېگەننى تەرغىب قىلىدۇ.
ماركىسىزمچىلار ئىرقچىلىك بارلىققا كېلىشى ۋە تەرەققىياتى چوڭقۇر ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي مەنبەگە ئىگە بولۇپ، مەلۇم ئىجتىمائىي سىنىپلار قۇرۇلمىسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ، دەپ قارايدۇ . 19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاخىرلاشقۇچە بولغان ۋاقىتتا ، پۈتۈن يەر شارى مىقياسىدا مۇستەملىكە سىستېمىسى تەرەققىيات ، شەكىللىنىش ئەمەلدىن قېلىش مەزگىلى بولدى . ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە ، گىلتلېر ناتىسىستلىرى ئارىئانلار «ئەلا ئىرق» رىۋايىتىنى توقۇپ چىقىپ ، ئىرقچىلىقىنى يۇقىرى دولقۇنغا كۆتۈردى ، 6مىليوندىن ئارتۇق بىگۇناھ يەھۇد ئۆلتۈرۈپ دۇنيانى چۆچۈتتى . شۇنىڭ بىلەن، ئىرىقچىلىق ئىنسانلارنىڭ تۇرمۇشىدىكى ئاپەت دەپ قارىلىپ ، پۈتۈن دۇنيا خەلقىنىڭ قەتئىي قارشى تۇرمۇشىغا ئۇچرىدى.
راستىنى ئېيتقاندا ، پان تۈركىزىمچىلارنى ئىرقچى دەپ قاراشمۇ تازا دۇرۇس ئەمەس ، ئەمما ئىرق ، قانداشلىق مۇناسىۋەئىتىنى تەرغىب قىلمايدىغان زىيا كۆك ئالپىنىڭ ئاتالمش «تۈرك قان سىستېمىسى»غا  باغلىنىشلىق «تۈرك مەدىنىيتى» ئەلا نەزەرىيسىئىمۇ چوڭقۇر يىلتىزغا ئىگە. گەرچە پان تۈركىزىمچىلار بۇ نەزەرىيىگە مەھكەم ئېسىلىۋالسىمۇ ، ئەمما ئۇلارنىڭ تار ، باشقىلارنى چەتكە قاقىدىغان ئىرقچىلىق نەزەرىيىسىنى ئۆزلىرى ياراتقان ئەمەس. روشەنكى ، دەسلەپكى مەزگىلدە ئۇ پان سىلاۋىزىمنىڭ تار ، باشقىلارنى چەتكە قېقىش نەزەرىيىسىنىڭ تەسىرىگە  ئۇچرىغان ، كېيىنكى مەزگىللەردە بولسا فاشىستلارنىڭ ئىرقچىلىق نەزەرىيىسىدىن ئىلھام ئالغان.
پان تۈركىزم مىللەتچىلىك كاتېگورىيىسىگە كىرىدۇ. مىللەتچىلىكنى ئومۇمەن «دۆلەت مىللەتچىلىكى» ، «ئىجتىمائىي مىللەتچىلىك» ۋە «ئىرقىي مىللەتچىلىك» دەپ ئايرىشىقا بولىدۇ. «دۆلەت مىللەتچىلىكى» ئادەتتىكى مەنىدىكى ۋەتەنپەرۋەرلىك بولۇپ ، ئىگىلىك ھوقۇقىغا ئىگە دۆلەت قوللايدىغان ، بارلىق پۇقرالار مىللەت تەركىبى ياكى مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشى بىلەن ھېسابلاشمايدىغان مىللەتچىلىكتۇر . «ئىجتىمائىي مىللەتچىلىك» ئورتاق (مىللىي ) مەدەنىيەت سالاھىيىتىگە ئىگە بارلىق خەلقىنىڭ مىللەتچىلىكىدۇر . «ئىرقىي مىللەتچىلىك» بولسا ئورتاق ئەجداد ۋە مۇستەقىل قان سىستېمىسى ئاساسىغا ئورنىتلىغان دەپ قارىلىدىغان ، تار ۋە باشقىلارنىڭ چەتكە قېقىش خاراكتېرىگە ئىگە مىللەتچىلىكتۇر .

گەرچە پان تۈركىزم ئىشىنى ئىجتىمائىي تىل ئامىلىدىن باشلىغان بولسىمۇ ، لېكىن كونكرېت ئەمەلىيلەشتۈرۇش جەريانىدا ئاتالمىش «تۈرك قان سىستېمىسى» ساختا ، ئويدۇرما بولغاچقا ،
ئۇنىڭ تار ، باشقىلارنى چەتكە قېقىش ھەمدە قارىغۇلارچە رادىكاللىق ۋە ئەكسىيەتچىل خاراكتېرى مانا مەن دەپ چىقىپ تۇرىدۇ.
پان تۈركىزم مەدەنىيەت قارىشىنىڭ نىشانى گەرچە ناھايىتى زور ، مۇرەككەپ بولسىمۇ ، بىراق يەنىلا خاس سىمىۋولى – كۆك بۆرە سىمۋولىغا ئىگە ئىدى. كۆك بۆرە پان تۈركىزمنىڭ بايرىقى ، روھى بولۇپ ، ئومۇمىي مەدەنىيەت نىشانى تار، باشقىلارنى چەتكە قاقىدىغان شوۋىنىزمىدا ئىپادىلىندۇ . ئۇ ھەم دۇنيادىكى ئىلغار مەدىنىيەتنى مەنسىتمەيدۇ ۋە چەتكە قاقىدۇ ، ھەم تارىخقا قارشى ئىرقىي مەدىنىيەت قارىشىنى مەدھىيىلەيدۇ ۋە ئۇنىڭغا چوقۇنىدۇ. شۇڭا ، بۇ خىل مەدىنىيەت زاماندىكى تەرەققىياتى ئۈچۈن بەخت ئەمەس، بەلكى ئاپەتتۇر.
ئۈچىنچى بۆلۈم
چىرىك، زاۋاللىققا يۈزلەنگەن ئاقسۆڭەك «سەرخىل»لار مەدەنىيىتى
ماركىسىزم ئىدېئولوگىيىدە ئىپادىلەنگەن ئىجتىمائىي ئاڭ فورماتسىيە قىسمى، ئالايلۇق، پەلسەپە، تارىخ، دىن، قانۇن ئىدىيىسى، ئەخلاق، ئېتىكا، سىياسىي ئىدىيە ۋە كۆپ قىسىم سەنئەت ئەسەرلىرى روشەن سىنىپىيلىققا ئىگە، دەپ قارايدۇ. چۈنكى، سىنىپىي قارىمۇ قارشىلىق مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان جەمئىيەتتە، سىنىپ سىياسىي تۈزۈمنىڭ بۆلۈنۈشى ئىجتىمائىي ئاڭنىڭ بۆلۈنۈشى سۈپىتىدە ئىپادىلىنىدۇ. ماۋزېدۇڭ: «ھازىرقى دۇنيادا بارلىق مەدەنىيەت ياكى ئەدەبىيات-سەنئەتنىڭ ھەممىسى مەلۇم سىنىپقا، مەلۇم سىياسىي لۇشيەنگە تەۋە»دەپ كۆرسەتكەنىدى. لېنىن ھەربىر مىللەتتە ئىككى خىل مەدەنىيەت تەركىبى بولىدۇ: بىرى، ئەمگەكچى ئاممىنىڭ مەدەنىيىتى؛ يەنە بىرى، بۇرژۇئازىيە سىنىپىنىڭ مەدەنىيىتى، «بۇرژۇئازىيىنىڭ بارلىق مەنپەئەت تەلىپى سىنىپتىن ھالقىغان مىللىي مەدەنىيەت ئېتىقادىغا تارقالغان»⑨ دەپ قارىغانىدى. ئەمگەكچى ئاممىنىڭ مەدەنىيىتى دائىم ئەمگەكچى ئاممىدىن ئايرىلغان، ھەتتا قارىمۇ قارشى بولۇپ، مىللەتنىڭ تۈپ مەنپەئىتى ۋە تارىخ ئېقىمىغ قارشى تۇرىدۇ، شۇڭا ئۇ چىرىك، زاۋاللىققا يۈزلەنگەن بولىدۇ. پان تۈركىزم خىلمۇ خىل بولىدۇ، ئەمما ئۇنىڭ ئورتاققلىقى شۇكى، ئۇنى كۆككە كۆتۈرگەن، ھەر تەرەپكە قاتراپ جار سالغان، ئۆز ئەمىلىيىتى بىلەن كۈچ چىقارغۇچىلار ئىزچىل تۈردە ئۆزىنى كەڭ ئاممىدىن ئۈستۈن قويغان بىر تۈركۈم ئاقسۆڭەك «سەرخىل»لاردۇر. ئاتالمىش «تۈرك مەدەنىيىتى» ھەم ماكان، زاماندىن ھالقىغان، ھەم سىنىپىيلىقتىن ھالقىغان بولۇپ، تۈپتىن ئېيتقاندا، چىرىك، زاۋاللىققا يۈزلەنگەن «سەرخىل»لار مەدەنىيىتىدۇر.
ئالدىدا بايان قىلىنغاندەك، پان تۈركىزم ئالدى بىلەن كۈتۈپخانىدىن باشلانغان، ئۇنىڭ تارىخي تەرەققىياتىدا ئاكتىپ رول ئوينىغانلار ئۆزىنى مىللەتنىڭ سەرخىللىرى دەپ ئاتىۋالغان بىر ئوچۇم زىيالىيلاردۇر. لاندور تەتقىق قىلىپ مۇنداق دېگەن: «ئۇ تار كۆلەمدىكى سەرخىل ئۇنسۇرلارنىڭ ھەرىكىتى زىيالىيلار رەھبەرلىك قىلغاچقا، ئوقۇغۇچىلار ۋە بىر تۈركۈم شەھەر ئوتتۇرا قاتلام بۇژۇئازىيىسىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن، ئۇ بارلىق ‹پان› ھەرىكەتلىرى ئىچىدىكى تىپىك بىر تۈرگە ياتىدۇ. ئۇنىڭ كۆلىمى ناھايىتى كىچىك، دائىم بىر قانچە يۈزدىن ئىككى-ئۈچ مىڭغىچە ئادەمنى ئۆزىگە تارتالايدۇ... باشقا نۇرغۇن ‹پان› ھەرىكەتلىرىگە ئوخشاشلا پان تۈركىزممۇ ئۈنۈملۈك تەشكىللەش ئېلىپ بارالمايدۇ، ھەرقايسى تەشكىلاتلار ئارىسىدا ماجرا بېسىقمايدۇ. ئىختىلاپ ئاخىرقى نىشاننىڭ ئوخشىماسلىقى ۋە ئىستىراتېگىيە، تاكتىكىسىنىڭ ئوخشىماسلىقىدىن كېلىپ چىققان. ئۇلاردىن باشقا، ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى ۋە قاتناشقۇچىلىرى ناھايىتى ئاز بولغانلىقتىن، پان تۈركىزمچىلار كۆپ ھاللاردا يازما تەشۋىقات ئېلىپ بارىدۇ. بىراق، بۇ ژورناللارنىڭ ئۆمرى قىسقا، بەزىلىرى ھەتتا بىر قانچە ھەپتە، ئۇزۇنلىرى بىر قانچە ئاي مەۋجۇت بولۇپ تۇرالايدۇ. تۈرلۈك ماتېرىياللارنى نەشر قىلىشىتىن سىرت، يەنە مەدەنىيەت ۋە سەنئەت يىغىلىشلىرى، جۈملىدىن نۇتۇق سۆزلەش، مۇزىكا، ئويۇن قويۇش پائالىيەتلىرىنى ئويۇشتۇرىدۇ. لېكىن، بۇ نەرسىلەر ھەمدە قۇرۇلتاي چاقىرىش، نامايىشقا ئورۇنلاشتۇرۇش قاتارلىقلار چاقىرىق قىلغاندەك ئۇنداق كەڭ كۆلەملىك ئاممۋى ھەرىكەتنى قوزغىيالمايدۇ.»
پان تۈركىزمنىڭ ئەڭ چوڭ نەزەرىيىچىسى زىيا كۆك ئالپ روھىي ئاقسۆڭەك بولۇپ، ئۇ تالانتقا، ئىجادكارغا چوقۇنىدۇ، خۇددى ئۇ ئېيتقاندەك: «ناۋادا بىر تالانت ئىگىسى مەيدانغا چىقمىسا، بارلىق تۈركلەرنى پان تۈركىزم ئىدىيىسى ئەتراپىغا ئىتتىپاقلاشتۇرمىسا، بۇ ھەرىكەتنى يۇقىلىش خەۋپىدىن قۇتقۇزغىلى بولمايدۇ، بارلىق پان تۈركىزم ھەرىكىتىنىڭ ئۈنۈمىدىن ئېغىز ئاچقىلى بولمايدۇ»، «غايەت زور ئەخلاقىي تەسىرگە ئىگە ئىجادكار... ناۋادا بىر مىللەتتە مۇشۇنداق بىر شەخىس بولسا، ئۇ غايەت مۇۋەپپىقىيىتى ئارقىلىق ئۆز تالانتىنى، ئۆزىنى قۇربان قىلىش روھى ۋە قەھرمانلىق جاسارىتىنى ئىپادىلەيدۇ، شۇنداق بولغاندا، ئۇلار ئۆزىنىڭ قابىلىيىتى ئارقىلىق بارلىق ئۆزگىرىشلەرگە ئوڭايلا تەسىر كۆرسىتەلەيدۇ.»
ئۇنىڭ قارىشىچە، تالانت، نىجادكار ھەممىنى بەلگىلەيدىكەن، لېكىن ئۇلارنىڭ قىلىۋاتقان ئىشلىرىنىڭ ئاممىۋى ئاساسى يوقلۇقى ئۆزىگىمۇ ئايان. شۇڭا، ئۇ ئوتتۇرىغا قويغان«ئاممىغا يۈزلىنىش» مەسىلىسىدە «خەلققە تۇلۇق تەسىر كۆرسىتىش ئۈچۈن سەرخىللار خەلق بىلەن ئورتاق تۇرمۇش كەچۈرۈش»، «تۈرك ياشلىرى ئۈچۈن ئېيتقاندا، ئۇلار يېزىلارغا چوڭقۇر چۆكۈپ، باشلانغۇچ، ئوتتۇرا مەكتەپ مۇئەللىمى بولۇشى كېرەك» دېگەن تەكلىپنى ئوتتۇرىغا قويغان. ۋەھالەنكى، پان تۈركىزمنىڭ كۆڭۈل بۆلىدىغىنى كۈتۈپخانىدا ئويدۇرۇپ چىقارغان، چۈشىنىكسىز نەرسىلەر بولۇپ، مىڭلىغان كىشىلەر كۆڭۈل بۆلىدىغان ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي مەسىلىلەرنى ئۇلار تىلغا ئالمايدۇ. زىيا كۆك ئالپ چوڭ ھەجىملىك ئەسىرىدە «مىللىي ئىقتىساد»مەسىلىسى ھەققىدە ناھايىتى تار دائىرىدىلا توختالغان بولۇپ، ئۇنى ئاساسەن تىلغا ئالمىغان دېسىمۇ بولىدۇ.
ئەمەلىيەتتە، «تۈرك مىللىتى»ئون مىڭ يىللىق تارىخقا، ناھايىتى كەڭ تېررىتورىيىگە ئىگە دېگەن ئويدۇرمىلار پان تۈركىزمنىڭ بارلىق خىزمەت ۋە ئىدىيىلىرى بولۇپ، تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتىغا قىلچە قىزىقمايدۇ، ئىقتىسادىي تەرەققىياتى ئۈستىدىمۇ توختالمايدۇ، بۇ كەڭ خەلق ئاممىسىدىن پۈتۈنلەي ئايرىلغانلىق. پان تۈركىزم رادىكال مىللىي بىرلىكچىلىك ۋە مىللىي بۆلگۈنچىلىكنىڭ سىياسىي قورالى سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ، ئۇنىڭ رولى تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنى ئەگرى يولغا باشلاپ، مىللەتنىڭ تۈپ مەنپەئىتىدىن چەتلەشتۈرۈشتىن ئىبارەت.
يۇقىرىقىلارنى يىغىنچاقلىغاندا، پان تۈركىزم مەدەنىيىتى بىر خىل بېكىنمە، ماكان، زاماندىن ھالقىغان ئىدېئولوگىيە، تار، باشقىلارنى چەتكە قاقىدىغان ئىرقى شوىنىزم، چىرىك، زاۋاللىققا يۈزلەنگەن ئاقسۆڭەك «سەرخىل»لار مەدەنىيىتى. بۇ خىل مەدەنىيەت قارىشىنىڭ ئادەتتىكى نىشانى بۈگۈن دۇنيانىڭ تىنچلىق ۋە تەرەققىيات تارىخىي مۇساپىسىغىمۇ ئەكس تەسىر كۆرسىتىدۇ، شۇنداقلا تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ تەرەققىياتى ۋە زامانىۋىلىشىش ئىدىيىسىگە توسالغۇ بولىدۇ، ئۇنىڭ قىممەت قارىشىنى قوبۇل قىلىشقا بولمايدۇ.
ئىزاھلار:
① ماركس، ئېنگېلس: «كومىنىستىك پارتىيە خىتابنامىسى» (1840-يىلى –ئاي)، «ماركس-ئېنگېلس تاللانما ئەسەرلىرى»، 1-توم، خەلق نەشرياتى، 1995-يىل نەشرى، 276-بەت.
② «ماۋزېدۇڭ، جۇئېنلەي، لىيۇ شاۋچى، جۇدې، دېڭ شىياۋپېڭ، چېن يۈننىڭ مىللىي مەدەنىيەت ھەققىدە ئېيتقانلىرى»، خەلق نەشرىياتى 1992-يىل نەشرى، 148-، 149-بەتلەر.
③ ماۋزېدۇڭ: «ئون چوڭ مۇناسىۋەت ھەققىدە» (1956-يىل 4-ئاينىڭ 25-كۈنى)، «دۆلەت قۇرۇلغاندىن بۇيانقى ماۋزېدۇڭ ماقالىلىرى»، 6-توم، مەركىزىي كومىتېت ھۆججەتلەر نەشرياتى 1992-يىلى نەشرى، 101-بەت.
④ دانكۋورت Ａ. روستوو: «مىللەت»، «مىللىي تەرجىملەر»، 1990-يىلى 3-سان.
⑤ ئېنگېلس: «گىرمانىيىدىكى ئىنقىلاب ۋە ئەكسىلئىنقىلاب-9»، «ماركس-ئېنگېلس ئەسەرلىرى»، 9-توم، 56-بەت.
⑥ ياكوب م. لاندور: «تۈركىيىدىكى پان تۈركىزم-مىللىي بىرلىكچىلىك ئۈستىدە تەتقىقات»، «‹ئىككى پان›تەتقىقاتى تەرجىمىلىرى»، 2-قىسىم، شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيسى، 1992-يىل.
⑦ خەن كاڭشىن: «شىنجاڭدىكى قەدىمكى ئاھالىلەرنىڭ ئىرقىنى تەكشۈرۈش ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ تەن ئالاھىدىلىكى»، «‹ئۇيغۇرلار›قاتارلىق ئۈچ كىتاب مەسىلىسىگە ئائىت ماقالىلەر توپلىمى»، شىنجاڭ خەلق نەشرياتى 1994-يىل نەشرى، 156-، 157-بەتلەر.
⑧ ماۋزېدۇڭ: «يەنئەن ئەدەبىيات-سەنئەت سۆھبەت يىغىنىدا سۆزلىگەن سۆز» (1942-يىل 5-ئاينىڭ 23-كۈنى)، «ماۋزېدۇڭ تاللانما ئەسەرلىرى»، 3-توم، خەلق نەشرياتى 1991-يىل 2-نەشرى، 865-بەت.
⑨ لېنىن: «مىللەت مەسىلىسى ھەققىدىكى تەنقىدىي پىكىرلەر» (1913-يىلى 10-، 12-ئاي)، «لېنىن تاللانما ئەسەرلىرى»، 2-توم، خەلق نەشرىياتى 1995-يىل 3-نەشرى، 337-بەت.
خاتىمە
شېن جۈنلى (شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ كانىدات تەتقىقاتىچىسى)
بۇ كىتابتىكى يۇقىرىقى تەھلىلىي بايانلاردىن مەنتىقىگە ئۇيغۇن كېلىدىغان تۆۋەندىكىدەك يەكۈن خاراكتېرلىك بىلىشكە ئىگە بولالايمىز.
1. پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشى تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ زامانىۋىلىشىش دولقۇنىنىڭ زەربىسى ئارقىسىدا پەيدىنپەي ئويغانغان مىللىي ئېڭىنىڭ بۇرمىلانغانلىقىنىڭ ئىنكاسى
شىنجاڭ تەۋەسىدە ئەۋلادتىن ئەۋلادقىچە ئولتۇراقلىشىپ كېلىۋاتقان نۇرغۇن مىللەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ياۋرو-ئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ ئىچكى رايونلىرىدىكى تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەر يېقىنقى 100 يىلدىن كۆپرەك ۋاقىتتىن بۇيان، زامانىۋىلىشىش تارىخىي مۇساپىسىگە قەدەم قويۇش دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى تېرىقچىلىق مەدەنىيىتى ياكى كۆچمەن چارۋىچىلىق مەدەنىيىتىنىڭ سانائەت مەدەنىيىتىگە ئۆزگىرىشى، قەدىمىي مىللەتلەرنىڭ ھازىرقى زامان مىللەتلىرىگە ئۆزگىرىشى، قەدىمىي مىللەتلەرنىڭ ھازىرقى زامان مىللەتلىرىگە ئۆزگىرىشى، ھەرقايسى دۆلەتلەرنىڭ مۇستەبىتلىك تۈزۈمىنىڭ ئورنىغا ھازىرقى زامان دېموكراتىك تۈزۈمىنىڭ دەسسىتىلىشىدەك چوڭقۇر، كەڭ كۆلەملىك بىر ئۆزگىرىش جەريانىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ئۆزگىرىش جەريانى كۆز قاراش جەھەتتە ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ ھازىرقى زامان مەنىسىگە ئىگە مىللىي ئېڭىنىڭ پەيدىنپەي ئويغىنىش جەريانى بولۇپ ئىپادىلىنىدۇ.
ھەممەيلەنگە ئايانكى، ئىنسانلارنىڭ زامانىۋىلىشىشقا مېڭىش مۇساپىسى غەربىي ياۋروپا ۋە شىمالىي ئامېرىكىدىن باشلانغان. 1640-يىلىدىكى ئەنگىلىيە بۇرژۇئا ئىنقىلابى، 1776-يىلىدىكى ئامېرىكىنىڭ مۇستەقىللىق ئۇرۇشى ۋە 1789-يىلىدىكى فرانسىيە بۈيۈك ئىنقلابى ئىنسانلارنىڭ يېڭى كاپىتالىزم دەۋرىگە قەدەم قويۇشىدىكى نامايەندە بولۇپ قالغان. 19-ئەسىردىكى سانائەت ئىنقىلابى زامانىۋى سانائەت مەدەنىيىتىنى بۇ ئەللەردە تېز راۋاجلاندۇرۇپ، بۇ بىر قانچە مەملىكەتنىڭ ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي قىياپىتىنى ۋە خەلقئارادىكى ئورنىنى تۈپتىن ئۆزگەرتىۋەتتى، شۇنىڭ بىلەن ئۇ پۈتۈن دۇنيادىكى باشقا مىللەتلەرنىڭ تەرەققىياتىدا، تارىخىي خاراكتېرلىك زامانىۋى ئۈلگە كۆرسىتىش رولىنى ئوينىدى.
ئەنگلىيە، ئامېرىكا، فىرانسىيە قاتارلىق ئۈچ دۆلەتتە كۆتىرىلگەن بۇنداق زامانىۋىلىشىش دۇلقۇنى خۇددى تىپتىنىچ كۆلنىڭ ئوتتۇرىسىغا تاشلانغان تاش ئارقا-ئارقىدىن چەمبەر ھاسىل قىلىپ، كۆلنىڭ ئوتتۇرىسىدىن ئەتراپقا كېڭەيگەندەك بارغانسېرى كۆپ جايلاردا قەدىمىي مىللەتلەرنىڭ تەرەققىيات سۈرئىتىگە بىر-بىرلەپ تەسىر كۆرسىتىپ، قەبىلە، ھەتتا قەبىلىلەر ئىتتىپاقى باسقۇچىدا تۇرىۋتقان ئىجتىمائىي ئورتاق گەۋدىلەرنىڭ تەرەققىيات سۈرئىتىنى تۈپتىن ئۆزگەرتىۋەتتى. دېڭىزدا بۇ زامانىۋىلىشىش دولقۇنى بىپايان ئوكياندىن ئۆتۈپ، شەرق ۋە جەنۇبتىن ئاسىيا قۇرۇقلىقىغا چىقىپ، بېكىمە ھالەتتە تۇرىۋاتقان قەدىمىي مەملىكەتلەر (مەسىلەن، ھىندىستان، جۇڭگو، ياپونىيە قاتارلىقلار)نىڭ دەرۋازىسىنى ئاچتى؛ قۇرۇقلۇقتا بۇ زامانىۋىلىشىش دولقۇنى ئوتتۇرا ياۋروپا، شەرقىي ياۋروپا ئەللىرى (مەسىلەن، گېرمانىيە، رۇسىيە قاتارلىقلار) ئارقىلىق، ئاسىيانىڭ غەربىي ۋە ئوتتۇرا قىسىمىغا كىرىپ، بۇ يەردىكى تۈركچە سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئاسىيادىكى مىللەتلەرنىڭ تەرەققىيات سۈرئىتىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتتى.
تارىخ ئاللىبۇرۇن بىزگە شۇنى ئۇقتۇردىكى، بۇنداق زامانىۋى سانائەت مەدەنىيىتى دولقۇنىنىڭ زەربىسىگە قانخورلۇق سىڭگەن بولىدۇ. غەربنىڭ كاپىتالىستىك زامانىۋىلىشىش دولقۇنى ئىلگىرىكى كاپىتالىزمنىڭ تەرەققىيات باسقۇچىدا تۇرىۋاتقان بارلىق قەدىمىي مىللەتلەر ياكى ئەنئەنىۋى دۆلەتلەرنى سىرتتىن كەلگەن ھاياتلىق خىرىسىغا ساقلانغىلى بولمايدىغان دەرىجىدە يۈزلەندۈردى. بۇ قەدىمىي مىللەتلەر ياكى دۆلەتلەر (ئالدى بىلەن ئۇلارنىڭ زىيالىيلار قاتلىمى)مۇنقەرز بولۇشتەك يامان چۈشىدىن ئويغانغاندا، تارىخىي مەدەنىيەت قارىشىنى ئاساس قىلىپ، ئۆز مىللىتىنىڭ ھازىرقى زامان مەدەنىيىتىگە بۇرۇلۇش يولى ۋە ئەندىزىسى جەھەتتە قىيىن تاللاشقا دۇچ كەلدى. بۇنداق تەپسىلىي نەزەر سېلىش ۋە تاللاش ئاجىز مىللەتلەر ياكى تەرەققىياتى ئارقىدا قالغان مىللەتلەرنىڭ زامانىۋىلىشىش دولقۇنىنىڭ زەربىسىگە بولغان مۇقەررەر ئىنكاسى، خەۋپ ئىچىدە تۇرۇۋاتقان ئاجىز مىللەت ياكى تەرەققىياتى ئارقىدا قالغان مىللەتنىڭ ھاياتلىققا، تەرەققىياتقا ۋە گۈللىنىشكە ئىنتىلىدىغان مىللىي ئېڭىنىڭ ئويغىنىشقا باشلىغانلىقىنىڭ ئىپادىسى.
بۇنداق مىللىي ئاڭنىڭ ئويغىنىشىنى بەكمۇ ئەيىبلەپ كېتىشكە بولمايدۇ. زامانىۋىلىشىش ئەسلىدىنلا بارلىق مىللەتلەرنىڭ كۆڭلىگە ياقىدىغان تارىخي يۈزلىنىش، ئەنئەنىۋى مەدەنىيەتتىن ھازىرقى زامان مىللىتىگە ئۆزگىرىش تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق مىللەتلەرنىڭ تەرەققىيات ھوقۇقىنىڭ ئەڭ ئاساسلىق كىشىلىك ھوقۇقىنىڭ بىرى.
گەپ شۇ يەردىكى، ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ ئوينىغىۋاتقان مىللىي ئېڭىنىڭ مۇۋاپىق بولۇشى بىر ئىش، بۇ مىللىي ئاڭنى ئەكس ئەتتۈرىدىغان ئىدىيىۋى قاراشنىڭ تەبىئىي ھالدا مۇۋاپىق بولغان-بولمىغانلىقى يەنە بىر ئىش. ئىجتىمائىي ئاڭ ئىجتىمائىي مەۋجۇدىيەت تەرىپىدىن بەلگىلىنىدۇ، ئىجتىمائىي ئاڭ ئىجتىمائىي مەۋجۇدىيەتنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ. ئەمما، ئىجتىمائىي ئاڭنىڭ ئۆزى نىسپىي مۇستەقىللىققا ئىگە بولغاچقا، مەلۇم شارائىتتا، ئۇ ئىجتىمائىي مەۋجۇدىيەتنى يالغان ئەكس ئەتتۈرىدۇ، بورمىلايدۇ، ئۇنىڭ ئىجتىمائىي مەۋجۇدىيەتكە كۆرسەتكەن ئەكس تەسىرىمۇ پاسسىپ بولىدۇ. مىللەتلەر تەرەققىياتىنىڭ ئوبيېكتىپ تەلىپى بىلەن بۇ تەلەپنى ئەكس ئەتتۈرىدىغان كۆز قاراش ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتمۇ مۇشۇنداق بولىدۇ.
تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ مىللىي ئېڭى ئۆزلىرىنىڭ تارىخىي مۇساپىسى جەريانىدا شەكىللەنگەن خىل مۇخىل ئىچكى-تاشقى ئامىل تۈپەيلىدىن، تار تارىخىي دائىرىدە پان تۈركىزم مەدەنىيەت قارىشىدا بورمىلاپ ئەكس ئەتتۈرۈلدى. بۇ تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ تەرەققىيات مۇساپىسىدىكى ئەگرى-توقايلىقنىڭ ئىپادىسى.
2. پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشىدا ئۆز تارىخىنىڭ مەزمۇنى قىلىدىغان رېئال، مىللىي زامانىۋىلاشتۇرۇش ھەرىكىتىنى تاپقىلى بولمايدۇ
زامانىۋىلاشتۇرۇش تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان مەملىكەت ئىچى-سىرتىدىكى ئالىملار ھەرقايسى ئەللەرنىڭ سىرتتىن كەلگەن زامانىۋىلاشتۇرۇش دولقۇنىنىڭ تەسىرى ئارقىسىدا مەجبۇرىي ئېلىپ بېرىلغان زامانىۋىلاشتۇرۇشنى ئەنگلىيە، ئامېركا، فىرانسىيە قاتارلىق ئۈچ دۆلەتنىڭ «ئىچكى تەسىر بىلەن بالدۇر قوزغالغان» زامانىۋىلاشتۇرۇشىدىن پەرقلەندۈرۈش ئۈچۈن، «تاشقى تەسىر بىلەن كېيىن قوزغالغان»زامانىۋىلاشتۇرۇش دەپ ئاتىدى. تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ زامانىۋىلىشىش مۇساپىسى شۈنھىسىزكى كېيىنكىسىگە كىرىدۇ.
ھالبۇكى، «تاشقى تەسىر بىلەن كېيىن قوزغالغان»زامانىۋىلاشتۇرۇش قاتارىغا كىرىدىغان نۇرغۇن مىللەت ياكى دۆلەتلەر سىياسىي، ئىقتىسادىي، ھەربىي، مەدەنىيەت قاتارلىق تەرەپلەردە غەرب زامانىۋى سانائەت مەدەنىيىتىنىڭ ئۈلگە كۆرسىتىش رولى بىلەن ئۇچراشقاندا ئوخشاش بولمىغان تەرەققىيات باسقۇچىدا تۇرۇۋاتاتتى، ھەرقايسىسىنىڭ ئىچكى ۋە تاشقى شارائىتىدا زور پەرقلەر بار ئىدى.
زامانىۋىلىشىش دولقۇنىنىڭ ياۋروپا-ئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ چېتىدىن مەركىزىگە يېتىپ كېلىش يولىنى بويلاپ ماڭىدىغان بولساق، ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ ئۆز تەرەققىيات دەرىجىسى جەھەتتە، قۇرۇقلۇقنىڭ چېتىدە تۇرغانلارنىڭ قۇرۇقلۇقنىڭ مەركىزىدە تۇرغانلاردىن ئۈستۈن تۇرىدىغانلىقىنى، قۇرۇقلۇقنىڭ غەربىي چېىتدە تۇرغانلارنىڭ قۇرۇقلۇقنىڭ شەرقىي چېتىدە تۇرغانلاردىن ئۈستۈن تۇرىدىغانلىقىنى روشەن كۆرۈۋالالايمىز.
ياۋرو-ئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ غەبىي چېتىدە زامانىۋى سانائەت مەدەنىيىتىنىڭ خرىسىغا ئەڭ ئاۋۋال ئۇچرىغىنى زامانىۋىلاشتۇرۇش مەنبەسى بولغان ئەنگىلىيە، فىرانسىيىنىڭ قوشنىسى ياۋروپا مەملىكەتلىرى ئىدى. بۇ مەملىكەتلەردە سانى كۆپرەك بولغان، بىر مىللەتكە كىرىدىغان ئاھالىلەر ئولتۇراقلاشقانىدى؛ مەدەنىيەت جەھەتتە، ئەنگلىيە، ئامېرىكا، فرانسىيىگە ئوخشاش ئەنئەنىۋى خىرىستىئان مەدەنىيىتى دائىرىسىگە كىرەتتى؛ كاپىتالىستىك ئىگىلىك مەملىكەت ئىچىدە مەلۇم دەرىجىدە تەرەققىي قىلغانىدى؛ ئەدەبىيات-سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش ھەرىكىتىنىڭ ئۇزاقتىن بۇيانقى تەسىرى ئارقىسىدا ئاقارتىش رولىنى ئويلىغان دىن ئىسلاھاتى ئېلىپ بېرىلغانىدى؛ ئىدىيە، مەدەنىيەت ساھەسىدە بىر تۈركۈم دۈنياۋى گىگانىتلار مەيدانغا كەلگەنىدى؛ مۇئەييەن كۈلەمگە ئىگە پرولېتارىيات قوشۇنى ۋە نىسپىي پىشىپ يىتىلگەن بۇرژۇئازىيە بارلىققا كەلگەن، ۋەھاكازالار. يىغىپ ئېيتقاندا ياۋرۇ ئاسىيا قۇرۇقلۇقنىڭ ئىچكى قىسمىدا ياشاپ كەلگەن تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرگە قارىغاندا، ئۇلارنىڭ تەرەققىيات سەۋىيسى رۆشەن ھالدا جىق ئۈستۈن ئىدى، ئۇلارنىڭ ئەنئەنىۋى يېزا ئىگىلىك مىللىتىدىن كاپىتالىسلىك سانائەت مىللىتىگە ئايلىنىشنىڭ ھارپىسىدا تۇرىۋاتىدۇ، دېيىشكە بۇلاتتى. ياۋرو – ئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ شەرقىي چېتىدە جۇڭگۇ بىلەن ياپونىيىگە ئوخشاش ئەللەر بار بۇلۇپ، غەربنىڭ كاپىتالىستىك سانائەت مەدەنىيتى بۇ يەرگە بىۋاستە دېڭىز ئارقىلىق يېتىپ كەلگەن، شۇنىڭدىن ئىلگىرى جۇڭگۇ ۋە ياپونىيە بىلەن قوشنا دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدا تەقلىد قىلغۇدەك ئۈلگە يوق ئىدى، شۇڭا چەتتىن كەلگەن خىرىسنىڭ تاساددىپىيلىقى تېخىمۇ چوڭ بولدى. بۇ چاغدا جۇڭگۇنىڭ بىرلىككە كەلگەن، كۆپ مىللەتلىك بولدى. بۇ چاغدا جۇڭگۇنىڭ بىرلىككە كەلگەن، كۆپ مىللەتلىك دۆلەت بولۇپ تۇرىۋاتقىنىغا 2000 يىلدىن ئاشقان بولۇپ، يۈكسەك دەرىجىدە مۇكەممەللەشكەن فېئوداللىق دۆلەت تۈزۈمى ۋە يۈكسەك تەرەققىي قىلغان يېزا ئىگىلىك مەدەنىيتى بار ئىدى. جۇڭگۇ يېڭى ئىقتىسادىي فورماتسىيىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان ئىجتىمائىي تەبىقە بولۇپ شەكىللەنىشتىن يىراق تۇرسىمۇ، ئەمما بىر قانچە مىڭ يىللىق تەرەققىيات جەريانىدا، جۇڭگۇدا بىر قانچە ئون، ھەتتا تېخىمۇ كۆپ قەدىمىي مىللەتلەر تەركىبىلىرى توپلانغان كۆپ مەنبەلىك ئىجتىمائىي ئورتاق گەۋدە – جۇڭگۇا مىللىتى مەيدانغا كەلگەن، جۇڭگۇنىڭ ئاھالىسى ئۆز زامانىسىدىكى دۇنيا ئاھالىسنىڭ تۆتتىن بىرىگە توغرا كەلگەنىدى. بۇ ئىجتىمائىي ئورتاق گەۋدە بىلەن تەڭ قەدەمدە تەرەققىي قىلغىنى خىرستىئان مەدەنىيتىگە تۈپتىن ئوخشىمايدىغان، 5000 يىل داۋاملاشقان جۇڭخۇا مەدەنىيتى ئىدى. جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ ئويۇشقاقلىقى ۋە جۇڭخۇا مەدەنىيىتىنىڭ ھەممىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغانلىقى ئۆز زامانىسدىكى جۇڭگۇنىڭ باشقا مەملىكەتلەردىن پەرىقلىندىغان ئەڭ روشەن مىللىي ئالاھىدىلىكى. ياپۇنىيىنىڭ ئەينى ۋاقىتتىكى ئەھۋالى مەلۇم جەھەتتە جۇڭگۇغا ئوخشىشىپ كېتەتتى. ياپۇنىيدە ئەينى ۋاقىتتا پادىشاھلىق ھاكىمىيەتنى ۋەكىل قىلغان، مەملىكەت ئىچىدىكى فېئوداللىق بۆلۈنمە ھالەتكە خاتىمە بېرىشنى نىشان قىلغان كۈچلۈك بىرلىككە كەلگەن ھەركەت ئېلىپ بېرىلىۋاتاتتى. بۇلارنىڭ ھەممىسى شۇنى چۈشەندۇردىكى، 19- ئەسىرنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدىكى گېرمانىيە، روسىيە قاتارلىق مەملىكەتلەرگە قارىغاندا، ئەينى ۋاقىتتىكى جۇڭگۇ، ياپۇنىيە قاتارلىق مەملىكەتلەرنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى كاپىتالىزمنىڭ بىخلىرى بىر قەدەر ئاجىز بولسىمۇ، ئەمما ئەنئەنىۋى يېزا ئىگىلىك مىللىتى ھېسابلانغان فېئودالىق دۆلەتنىڭ تەرەققىياتى يۇقىرى پەللىگە يېتىشكە ئاز قالغانىدى.
ئۇنداقتا ئەينى ۋاقىتتا ياۋرۇ – ئاسىيا قۇرۇقلۇقنىڭ ئىچىدىكى قىسمىدا ياشاۋاتقان تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ تەرەققىيات ئەكۋالى قانداق ئىدى؟ ئەنئەنىۋى يېزا ئىگىلىك مىللىتى ياكى تۆچمەن چارۋىچىلىق مىللىتى بولغان بۇ مىللەتلەر ئۆزلىرى تۇرۇۋاتقان تارىخىي گۇمانىتارلىق، جۇغراپىيىۋى شارائىت تۈپەيلىدىن ، ئۆزلىرىنىڭ دۆلەت فورماتسىيسى، ئىقتىسادىي تۈزمى ۋە بىر پۈتۈن مەدەنىيەت سەۋىيسى قاتارلىق جەھەتلەردە تۈزۇمى ۋە بىر پۈتۈن مەدەنىيەت سەۋىيسى قاتارلىق جەھەتلەردە، جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭكىدەك تەرەققىيات سەۋىيسىگە يىتىشتىن تولىمۇ يىراق تۇراتتى. ئۇلار ھازىر شەكىللىنىۋاتقان يېقىنقى زامان مەنسىدىكى مىللەت بولۇش سۈپىتى بىلەن، گىرمانىيە، روسىيىنىڭكىدەك تەرەققىيات سەۋىيسىدىن تېخىمۇ يىراقتا تۇرىدۇ. تارىخ بۇ مىللەتلەرگە قويغان مەسىلە شۇكى، قانداق قىلغاندا پەيتنى پەملەپ، ۋەزىيەتنى كۆزىتىپ، زامانىۋىيلاشتۇرۇش دولقۇنىڭ رېئاللىقىغىمۇ ماسلىشىدىغان مىللىي تەرەققىيات يولىنى تاللاشتا. بۇ مۇشۇ مىللەتلەرنىڭ يېقىنقى زامان مىللىي ئېڭى تەرەققىياتىنىڭ ئاساسىي يۆلىنىشى. بۇ مىللەتلەرنىڭ مىللىي ئېڭىنىڭ تەرەققىيات يۆلىنىشى ھەر قايسى مىللەتلەر ئوتتۇرسىدىكى چېگرىنى مۇخىمەللەشتۈرىدىغان، ھەر قايسى مىللەتنىڭ ئالاھىدىلىكىنى سۇسلاشتۇرۇپ مىللەتتىن ھالقىغان خىيالىي مىللەتلەر ئورتاق گەۋدىسى - «تۈرك مىللىتى» نى بەرپا قىلىشقا يىتەكلەنسە، ئۇنىڭ رېئال ئۈنۈمى بۇ مىللەتنىڭ ئۆزلىرىنىڭ زامانىۋىلىشىش يولىنى تارىخىي يۇسۇندا تاللىۋېلىشىنى كېچىكتۈرۈۋېتىدۇ، خالاس.
كۆرسىتىپ ئۆتۈشكە تېگىشلىك شۇكى، ياۋرۇ – ئاسىيا قۇرۇقلۇقنىڭ ئىچكى قىسمىدا ياشاۋاتقان تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ بىر قىسمى جۇڭگۇنىڭ شىنجاڭ تەۋەسىدە ئەۋلادتىن ئەۋلادقىچە ئولتۇراقلاشقان بۇلۇپ، جۇڭگۇنىڭ نەچچە مىڭ يىللىق تەرەققىيات مۇساپىسىدا، ئاللىبۇرۇن جۇڭخۇا مىللەتلىرى چوڭ ئائىلىسنىڭ بىر قىسمى بولۇپ ئۇيۇشقان. ئۇلارنىڭ مىللىي تەرەققىيات مۇساپىسى تەبىئىي ھالدا پۈتكۈل جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ زامانىۋىلىشىشقا قاراپ مېڭىش تارىخىي مۇساپىسىگە مۇخاسسەملەشكەن، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ مىللىي تەرەققىيات ئارزۇسىنى مۇشۇ تارىخىي مۇساپىسىنى بويلاپ ئەمەلگە ئاشۇرالايدۇ.
تارىخ ھەقىقىي ھاياتىي كۈچكە ئىگە، ئۇ بىر مىللەتنىڭ زامانىۋىلىشىش مۇساپىسىنى توغرا ئەكىس ئەتتۇرۇپ بېرەلەيدىغان ۋە توغرا ئەكىس ئەتتۈرۇپ بېرەلەيدىغان ۋە توغرا يىتەكلەيدىغان ئىدىيە سىستېمىسىنىڭ ئويدۇرۇپ چىقىدىغان بولماستىن، بەلكى رېئال بولغان، ئېقىمغا قارشى ھەركەت قىلمايدىغان، دەۋر ئېقىمىغا ئۇيغۇن كېلىدىغان مىللىي زامانىۋىلىشىش ھەركىتىنى جەزمەن ئۆزىنىڭ تارىخىي مەزمۇنى قىلدىغانلىقىنى ئىسپاتلىدى. بۇ ئىدىيە سېستېمىسى ئۆزىنىڭ تارىخىي مەزمۇنىدىن داۋاملىق ھاياتنى ئوزۇق ئېلىشى ھەمدە بۇ تارىخىي مەزمۇننىڭ پىشىپ يىتىلىش دەرىجىسىنى ئۆزىنىڭ ئىلمىلىكىنى سىنايدىغان ئۆلچەم قىلىشى لازىم.
تارىخ شۇنىمۇ ئىسپاتلىدىكى، تارىخ ئېقىمىغا قارشى تۇردىغان، دۆلەتتىن، مىللەتتىن ھالقىغان خىيالىي ئەمەلىي گەۋدىنى ئويدۇرۇپ چىقىرىش ئارقىلىق ئۇنىڭ نەزەرىيە سىستېمىسىنى بەرپا قىلىشقا ئۇرۇندىغان ھەر قانداق مىللەتچىلىك ئىدىيىۋى ئېقىمى ئۆزىگە «مىللىي مەنپەئەتنىڭ قوغدىغۇچىسى» دەپ تەمەننا قويىدىغان، ئەمەلىيەتتە تار گورۇھنىڭ مەنپەئىتىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان تەبىقىنىڭ ساغلام بولمىغان روھىي ھالىتىنىڭ ئىپادىسى، خالاس، ئۇلار مىللەتنىڭ زامانىۋىلىشىشىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش تەلىپىنى توغزا ئەكىس ئەتتۈرۇپ بېرەلمەيدۇ، بۇ مىللەت زامانىۋىلىششىقا قاراپ مېڭىش مۇساپىسىدا دۇچ كەلگەن خىلمۇ خىل تارىخىي مەسىلىلەرنىمۇ ھەل قىلالمايدۇ. دۇنيادىكى مىللەتلەر تارىخىدا كېلىپ چىققان پان گېرمانىزم، پان سىلاۋىزم، شۇنىڭدەك ھازىر مۇھاكىمە قىلىنىۋاتقان پان تۈركىزم مۇشۇ خىلدىكى ئىدىيە ئېقىمىغا كىرىدۇ.
پان تۈركىزم مەدەنىيتى دۇنياغا كەلگەنىدىن باشلاپلا، ئۆزىنى تۈرك تىلدا تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ رېئال مىللەت، دۆلەت تەرەققىياتنىڭ سىرتىغا قويغان، شۇڭا 19- ئەسىردىن 20- ئەسىرگىچە ياۋرو – ئاسىيا قۇرۇقلىقىنىڭ ئىچكى قىسمىدا تۈرك تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ ئۆزىنىڭ تارىخىي مەزمۇنى قىلىش ئېھتىمالى بولغان زامانىۋىلىشىش ھەركىتىدىن بىرىمۇ يوق. تۈرك تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ غەربنىڭ زامانىۋىلاشتۇرۇش دولقۇنىنىڭ خىرىسىغا ئەمدىلا ئۇچرىغان چاغدا قانداق باسقۇچتا تۇرىۋاتقانلىقى، كېيىنكى چاغلاردا قانداق ئەگىرى – توقايلىقلارنىڭ كېلىپ چىققانلىقىدىن قەتئىينەزەر، ئۇلار ئاخىر ئۆزلىرىنىڭ مىللەت، دۆلەت تەرەققىياتى بۇيىچە ئۆز مىللىتىنىڭ ئالاھىدىلىكىگە باب كېلىدىغان زامانىۋىلىشىش يولىنى تاپالايدۇ، ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىككە ئىگە مىللىي مەدەنىيىتىنى يىپيېڭى قاراش فورماتسىيسىدە جارى قىلدۇرالايدۇ. پان تۈركىزم مەدەنىيەت قارىشى جەزمەن مەنبەسىز سۇغا، يىلتىزسىز دەرەخكە ئايلىنىپ قالىدۇ. بۇ دەل پان تۈركىزمنىڭ تارىخىي تەقرىرى.
3. غەرب بۇرژۇئازىيسىنىڭ مىللەت، دۆلەت توغۇرسىدىكى تار نەزەرىيسى – پان تۈركىزملىق مەدەنىيەت قارىشىنىڭ ئىدىيىۋى مەنبەسى
غەرب بۇرژۇئازىيسىنىڭ زامانىۋىلاشتۇرش دولقۇنىنىڭ ياۋرۇ – ئاسىيا قۇرۇقلىقنىڭ ئىچكى قىسمىغا كېڭىيىشنى تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرگە ھاياتلىق كىرزىسى ئېلىپ كېلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، بۇ مىللەتلەرنىڭ يېقىنقى زاماندىكىي سىياسىي ئەھمىيەتكە ئىگە مىللىي پىسخولوگىيسىىنىڭ بالدۇر يېتىلىشىگىمۇ تەسىر كۆرسەتتى. بۇنداق مىللىي پىسخولوگىيىنىڭ بالدۇر يېتىلىشىگىمۇ تەسىر كۆرسەتتى. بۇنداق مىللىي پىسخولوگىيىنىڭ بالدۇر يېتىلىشى نەزرىيە جەھەتتە غەرب بۇرژۇئازىيىسىنىڭ مىللەت، دۆلەت نەزەرىيسىدىكى پان تۈركىزم ۋە ئۇنىڭ مەدەنىيەت قارىشىنى قارىغۇلارچە ئېتىراپ قىلىشقا ئىپادىلەندى.
تارىخىي ماتېرىيالىزىمچىلارنىڭ قارىشىچە، ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ تەرەققىياتى قەدىمىي مىللەتلەرنىڭ شەكىللىنىشى، تەرەققىي قىلىشى ۋە ئۆزگىرىشى، شۇنىڭدەك قەدىمىي مىللەتلەرنىڭ ھازىرقى زامان مىللەتلىرىگە ئايلىنىشىدا ئاخىر ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ تەرەققىي قىلىشى ۋە ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي بازىسىنىڭ ئۆزگىرىشى تۈپەيلىدىن، بەزى قەدىمىي مىللەتلەر يوقىتىلىدۇ بەزى يېڭى قەدىمىي مىللەتلەر قايتا مەيدانغا كېلىدۇ ھەمدە تەرەققىي قىلىدۇ؛ بەزى قەدىمىي مىللەتلەر تەرەققىي قىلىپ ئۆزگىرىش جەريانىدا بىرىكىپ، تېخىمۇ چوڭ بىر قەدىمىي مىللەتكە ئايلىنىدۇ، بەزى قەدىمى مىللەتلەر بىر قانچە قىسىمغا بۆلۈنۈپ كېتىپ، ئايرىم - ئايرىم ھالدا بىر قانچە قەدىمىي مىللەتلەر بىلەن بىرىكىپ كېتىدۇ ياكى تەرەققىي قىلىپ يېڭى قەدىمىي مىللەتلەرگە ئايلىنىدۇ؛ بەزى ھازىرقى زامان مىللەتلىرى بىۋاستە مەلۇم قەدىمىي مىللەت ئاساسىدا تەرەققىي قىلغان، يەنە بەزى زامانىۋى مىللەتلەر بولسا يېقىنقى زاماندا باشقا مىللەتلەردىن ئايرىلىپ چىققان كىشىلەرنى قوبۇل قىلىش ۋە قۇشۇۋېلىش ئارقىلىق شەكىللەنگەن. مانا بۇ نەچچە مىڭ يىللىق مىللەت تەرەققىيات تارىخى. بۇ ئۇزاق مۇددەتلىك، كىشىلەرنىڭ ئىرادىسىگە باغلىق بولمىغان تارىخىي تەرەققىيات مۇساپىسىدۇر.
بۇ تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا، شۈبھىسىزكى دۆلەت غايەت زور تارىخىي رول ئوينايدىغان. ئەمما دۆلەت بىلەن مىللەت ئوخشاش بىر ئىجتىمائىي، تارىخىي كاتېگورىيىگە كىرمەيدۇ. ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ سەۋىيسى تۆۋەن بولغان قەدىمىي مىللەتلەر پائالىيەت ئېلىپ بارىدىغان ئورتاق زېمىننىڭ نىسپىي مۇقۇنلىقىنى ساقلاپ، قەدىمكى مىللەتلەرنىڭ شەكىللەنىشىدىكى ئاساسىي ئامىلنى قوغدىغان بولۇشى مۇمكىن. ئەمما، قەدىمىي مىللەتلەرنىڭ شەكىللىنىشى ۋە تەرەققىي قىلىشىدا ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغان ئامىل – ئورتاق ئىقسادىي تۇرمۇش. كىشىلەرنىڭ ئىقتىسادىي پائالىيەت دائىرىسى ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ سەۋىيسىنىڭ ئۆسۈشى بىلەن كېڭەيگەن چاغدا، بىر مىللەتنىڭ ئۆزى ۋۇجۇتقا كەلگەن دەسلەپكى مەزگىلىدە زۆرۈر بولغان ئورتاق زېمىن چېگرىسى ئۇنىڭ كېڭەيگەن ئورتاق ئىقسادىي تۇرمۇش دائىرسى تەرىپىدىن ساقلانغىلى بولمايدىغان دەرىجىدە بۇزۇۋېتىلىدۇ. بىر مىللەت قانچە تەرەققىي قىلغانسېرى ئۇنىڭ ئورتاق ئىقتىسادىي تۇرمۇشنىڭ رايۇن ھالقىشچانلىقى شۇنچە كۈچلۈك، باشقا مىللەتلەرگە بېقىندىغان ئورتاق ئىقسادىي تۇرمۇش ئوتتۇرسىدىكى ئالماشتۇرش ۋە بىرىكىش دەرىجىسى شۇنچە چوڭقۇر بولىدۇ، شۇنىڭ بىلەن مىللەت ھالقىغان، رايۇن ھالقىغان، كۆپ مىللەت بىر – بىرىدىن ئايرىلالمايدىغان ئورتاق ئىقسادىي ھاياتلىق مۇھىتى شەكىللىنىدۇ. بۇنداق كۆپ مىللەتنىڭ ئورتاق ئىقسادىي ھاياتلىق مۇھىتى تۈرك تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنى سىياسىي مەنىسىگە ئىگە مىللىي پىسخولوگىيسى ۋە مىللىي ئېڭىدا بارغانسېرى كۆپ گەۋدىلەنمەكتە.
زامانىۋىلاشتۇرش كاپىتالىزمدىن ئىبارەت بۇ ئىجتىمائىي، ئىقسادىي فورماتسىيگە ئەگىشىپ دۇنياغا كەلگەن. كاپىتالىزم تۇغما ئىككى يۈزلىمىلىككە ئىگە: بىر تەرەپتىن، ئۇ كوسمو پولتىزم ھېسىابلىنىدۇ، چۈنكى كاپىتال دۇنيا بازىرىغا مۇھتاج؛ يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇ تار مىللەتچىلىك ھېسابلىنىدۇ، كاپىتال دۆلەت دەرۋازىسىدىن چىققان ھامان مۇستەملىكىچىلىك، مىللىي زۇلۇم، مىللىي يوقىتىش بولۇپ ئىپادىلىنىدۇ. زامانىۋىلاشتۇرۇشنى ئەڭ بالدۇر ئەمەلگە ئاشۇرغان بىر قانچە غەرب دۆلەتلىرىمۇ ئەمىلىيىتىگە ئىگە پرىنسىپ دەپ بايان قىلىنماقتا. غەرب بۇرژۇئازىيىسىنىڭ تار مىللەت مەنپەئىتى ۋە تار دۆلەت مەنپەئىتى ئۇلارنىڭ تار نەزەر دائىرسىنى ۋە مىللىي مەسىلىگە بولغان ئىككى ياىلمىلىق ئۆلچىمىنى بەلگىلىگەن. ئۇلار بىر تەرەپتىن ئۆز دۆلىتى ئىچىدىكى مىللىي مەسىلىنىڭ مەۋجۇتللۇقىغا ئېتىبارسىز قاراپ، ئۆز دۆلىتىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ مەنپەئىتىنى كەمسىتىسە، يەنە بىر تەرەپتىن بىرلىككە كەلگەن باشقا كۆپ مىللەتنىڭ دۆلەتلەرگە قول شىلتىپ، كىشىلىك ھوقۇقى ئىگىلىك ھۇقۇقىدىن ئۈستۈن تۇرىدۇ دېگەننى باھانە قىلىپ، مىللىي بۆلگۈنچىلىكنى قۇتىرتىدۇ. شۇنى سەگكلىك بىلەن كۆرۈش كېرەككى، ئىقتىساتنىڭ يەر شارىلىشىش دەۋىرىدە، بۇ غەرنپتىكى دۈشمەن كۈچلىرىنىڭ دۇنياغا زورمىگەر بولۇشقا ئۇرۇشتىكى بىر خىل ئىستىرتېگىيىلىك سۇيىقەستى.
تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان شەرق مىللەتلىرى ھازىرقى زامان سىياسىي ئەھمىيىتىگە ئىگە مىللي ئاڭغا بۇرۇلۇش مەزگىلىدە، تارىخىي ماتېرىيالىزىملىق ئىلمىي نەزەرىينىڭ يىتەكچىلىكىگە ئېرىشىىشتىن تەسىرىگە ساقلانغانلىقى بولمايدىغان دەرىجىدە ئۇچىراپ، شەرق مىللەتلىرنىڭ زامانىۋىلىشىش ئارزۇسى (بۇرمىلانغان) نى كۈچىنىڭ بېرىچە ئىپادىلەپ، غەرب بۇرژۇئازىيىسىنىڭ تامىغى بېسىلغان، تېخى پىشمىغان نەزەرىيە تۇغۇندى ماددىلىرىنى كۆتىرىپ چىقىدىغان بەزى ئەھۋاللار كۆرۈلدى. پان تۈركىزم ۋە ئۇنىڭ مەدەنىيەت قارىشىنى مۇشۇنداق نەرسىدىلا ئىبارەت. ئۇنىڭ قىممەت يۆلىنىشى بىلەن تۈرك تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ زامانىۋىلىشىشقا قاراپ مېڭىش يۆلىنىشى «ئات ئايلىخانغا، يو سارىخانىغا» دېگەندەكلا ئىش.
تارىخ تولا ۋاقىتلاردا ناھايىتى ئاستا ئىلگىرىلەيدۇ، ئۇنىڭ سەكرەپ ئىلگىرىللىشى كىشىلەرنىڭ قارىشىنىڭ يېڭىلىشىغا بېقىنىدۇ. تۈرك تىلدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرنىڭ زامانىۋىلىشىش تەرەققىياتى پان تۈركىزم مەدەنىيەت قارىشىنىڭ ئىدىيىۋى ئاسارىتىدىن ئۈزۈل – كېسل قۇتۇلغاندىلا داغىدام يولغا سېلىنىدۇ.
قۇشۇمچە 1
ئېنگېلىسنىڭ پان سىلاۋىزم توغىرسىدىكى بايانلىرى
پان سىلاۋىزم روسىيە ياكى پولشادا ئەمەس، بەلكى پراگا بىلەن ئاگرامىدا مەيدانغا كەلگەن. پانسىلاۋىزم ئاۋسيرىيدىكى، ئۇنىڭدىن قالسا تۈركىيىدىكى بارلىق ئاجىز سلاۋيانلار ئاۋستىرىيىدىكى نېمىسلار، جارلارغا، ئېھتىمال تۈركلەرگىمۇ قارشى تۇرۇش مەقسىتىدە تۈزگەن ئىتتىپاق بولسا كېرەك. تۈركلەر ئايرىم ئەكۋالدىلا نەزەرگە ئېلىنىپ، پۈتۈنلەي زاۋاللىققا يۈزلىنىش ھالىتىدە تۇرغان مىللەتلەر زادىلا نەزەرگە ئېلىنمايتى. پان سلاۋىزمنىڭ ئاساسىي خاھىشىدىن ئېلىپ ئېيىتقاندا، ئاۋستىرىيىدىكى ئىنقىلابچىلارغا قارشى تۇراتتى، شۇڭا ئۇ ئەكسىيەتچىل ئىدى.
پان سىلاۋىزمچىلار ئۆزلىرىنىڭ بۇنداق ئەكسىيەتچىل خاھىيىشىنى قوش ياقلىمىلىق ساتقىنلىق ھەركىتى ئارقىلىق ناھايىتى تېزلا ئاشكارلىنىپ قويدى، ئۇ ھازىرغىچە ئىنقىلاب تەرىپىدە تۇرۇپ كەلگەن بىردىنبىر سلاۋيان مىللىتى – پولەكلەرنى ئۆزىنىڭ بىچارە مىللىي چەكلىمىلىكىنىڭ قۇربانى قىلىپ قويدى؛ ئۇلار ئۆزلىرىنى ۋە پولەكلەرنى چاررۇسىيگە سېتىۋەتتى.
پان سىلاۋزمچىلارنىڭ بىۋاستە مەقسىتى روسىيە ھۆكۈمرانلىقىدىكى ئېلبۇرس تاغ تىزمىسى بىلەن كارپات تاغ تىزمىسىدىن تارتىپ قارا دېڭىز، ئېگەي دېڭىزى ۋە ئادرىئاتىك دېڭىزغىچە بولغان سىلاۋىيان دۆلىتى قۇرۇشتىن ئىبارەت ئىدى. بۇ دۆلەتتە نېمىس تىلى، ئىتالىيان تىلى، مارجارتىلى، ۋالاخىيە تىلى، تۈرك تىلى، گرېك تىلى ۋە ئالبان تىلىدىن باشقا، يەن سىلاۋيان تىلى بىلەن ئۇنىڭ ئاساسىي دىئالېكتىكىسى بار ئىدى. بۇلارنىڭ ھەممىسى ھازىرغىچە ئاۋسترىيە ھەمدە ئۇنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان ھېلقى ئامىل ئارقىلىق بىرلەشگەن بولماستىن، بەلكى سلاۋيان مىللىتىنىڭ ئالاھىدىلىكىدىن ئىبارەت ئابستىراكىت خاراكتىر ۋە ئاتالمىش سلاۋىيان تىلى (بۇ كۆپ سانلىق ئۇنداق بولمىسا، بەزى مۇتەپەككۇرلارنىڭ كاللىسىغا سلاۋيانلارنىڭ بۇنداق مىللىي ئالاھىدىلىكى قانداق كېلىپ قالىدۇ؟ ناۋادا بۇ ئىش پالاتىسكىي ئەپەندى، گاي ئەپەندى ۋە ئۇنىڭ ئىشداشلىرىنىڭ خىيالىدا بولمىغان، شۇنىڭدەك ھېچقانداق بىر سلاۋيان چۈشەنمەيدىغان بىر قىسىم روسىيە چىركاۋلىرىدىكى قەدىمىي سىلاۋيانچە دۇئا – تىلاۋەت بولمىغان بولسا، قانداقتۇر «سلاۋيان تىلى» مەۋجۇت بولغان بولاتتى؟ ئەمەلىيەتتە، بۇ مىللەتلەرنىڭ ھەممىسى مەدەنىيەتلىك تەرەققىياتنىڭ تولىمۇ ئوخشاشمايدىغان باسقۇچىدا، يەنى بۇ خېمىيىدىكى خېلىلا تەرەققىي تاپقان (گېرمانىيىلىكلەرگە ھەشقاللا) زامانىۋى سانائەت ۋە مەدەنىيەتتىن تارتىپ، تاكى خورۋاتلار، بۇلغارلارنىڭكىدەك كۆچمەن چارۋىچىلىق خاراكتېرىنى ئالغان ياۋايى ھالەتتە تۇرىۋاتاتتى؛ شۇڭا، بۇ مىللەتلەرنىڭ مەنپەئىتى بىر – بىرىگە تولىمۇ قارىمۇ قارشى ئىدى. ئەمەلىيەتتە 10، ھەتتا 12 مىللەتنىڭ سلاۋيان تىلى ئوخشاش ساندىكى دىئالېكىتتىن تەركىب تاپقان، بۇ دىئالېكتلارنىڭ كۆپىنچىسى بىر – بىرىنىڭكىنى چۈشەنمەيتى، ھەتتا ئۇلارنى ئوخشاش بولمىغان بىر قانچە چوڭ تۈر (چېخ تىلى، ئىللىرى تىلى، سېرب – بولغار تىلى) گە ئايرىشقا بولىدۇ. بۇ مىللەتلەر ئەدەبىياتقا ئىنتايىن سەل قارىغانلىقىنى، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇلارنىڭ كۆپىنچىسى ئاشكارىلانمىغانلىقى ئۈچۈن، بۇ دىئالېكتلار ئەل ئارىسىدىكى يەرلىك تىلغا ئايلىنىپ قالغان، ئاز ساندىكىلەرنى ھېسابقا ئالمىغاندا، بۇ دىئالېكتلار باشقا بىر خىل يات مىللەتلەتنىڭ بولۇپ، سىلاۋيان تىلىدىن باشقا تىلنى ئۆزىنىڭ ئۆلچەملىك تىلى قىلغان شۇڭا، پان سىلاۋىزمنىڭ بىرلىككە كېلىشى ئۇچىغا چىققان خام خىيال بولماستىن، بەلكى روسىيىنىڭ قامچىسى.
(ئېنگېلىس: «ھۇنگرىيىدىكى كۈرەش» (1849- يىلى 1- ئاينىڭ 8- كۈنى)، «ماركىس – ئېنگېلىس ئەسەرلىرى»، 6- توم، خەنزۇچە نەشىرى، 200-، 201- بەتلەر)
ئەمما، خام خىيالغا پېتىپ قالغاسلىقىمىز لازىم. بارلىق پان سىلاۋىزمچىلار مىللىي ئالاھىدىلىكىنى، يەنى بارلىق سلاۋيانلارنىڭ ئويدۇرۇپ چىقارغان مىللىي ئالاھىدىلىكنى ئىنقىلابتىن ئۈستۈن دەپ قارايدۇ. پان سلاۋىزمچىلار ئىنقىلابقا قاتنىشىشنى خالايدۇ، ئەمما ئۆزلىرىنىڭ ئەڭ جىددىي بولغان ماددىي ئېھتىياجىغا قارىماي، بارلىق سلاۋيانلارنى مۇستەقىل سلاۋيان دۆلىتى قۇرۇشقا مۇستەسناسىز بىرلەشتۈرۈشتىن ئىبارەت بىر شەرت قويىدۇ. ئەگەر بىز نېمىسلارمۇ مۇشۇنداق تۇترۇقسىز شەرتنى ئوتتۇرىغا قويىدىغان بولساق، ئۇنداقتا بىز 3 – ئايدا قەيەرلەرگە كەتكەن بولاتتۇق! ئەمما ئىنقىلاب ھەر قانداق شەرت قويۇشقا يول قويمايدۇ. ياكى بىر ئىنقىلابچى بولۇپ، ئىنقىلابنىڭ بارلىق ئاقىۋىتىنى ئۇنىڭ قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر قوبۇل قىل، ياكى ئۆزۈڭنى تىكولاي ۋە ۋېندشىگېرلېتىس بىلەن بىرلاگېردا تۇرغانلىقىنى (ئىش ئارزۇيۇڭنىڭ ئەكسىچە بولۇشى مۇمكىن) ئۆزۈڭمۇ سېزىۋالالماي قالىسەن.
(ئېنگېلس: «دېمۇكراتىك پان سلاۋىزم» (1949- يىل 2- ئاينىڭ 14- كۈنى، 15- كۈنى)، ماركس – ئېنگېلس ئەسەرلىرى»، 6- توم، خەنزۇچە نەشىرى، 341- بەت.
بۇ خېمىيە بىلەن كروئاتىيە (سلاۋيانلارنىڭ يەنە بىر تارقاق بۆلىكى، ئۇلار خۇددى بۇ خېمىيىلىكلەر نېمىسلارنىڭ تەسىرىگە ئۇچىرىغانغا ئوخشاش ھۇنگرلارنىڭ تەسرىگەئۇچىرىغان) ياۋرۇپا قۇرۇقلىقىدىكى ئاتالمىش «پان سلاۋىزم» نىڭ مەنبەسى. بۇ خېمىيىلىكلەر بىلەن خورۋاتلار مۇستەقىل مىللەت سۈپىتىدە ياشىيالىغۇدەك دەرىجىدە قۇدرەت تاپمىغان. بۇ ئىككى مىللەت خىلمۇ خىل تارىخىي سەۋەبلەرنىڭ (بۇنداق سەۋەبلەر ئۇلارنى تېخىمۇ تەسىرى بىلەن پەيدىنپەي پارچىلىنىپ كەتكەن، ئۇلار مەلۇم مۇستەقىللىقىنى ئەسلىگە كەلتۈرمەكچى بولىدىكەن، قالغان سىلاۋيانلار بىلەن بىرلىشىشى شەرت. پولەكلەر 22 مىليۇن ئىدى. روسلار 45 مىليۇن، سېربلار بىلەن بولغارلار 8 مىليۇن ئىدى. تارىخشۇناسلىققا مەستانە بولغان بىر قانچە سلاۋيان بۇ 80 مىليون سلاۋيان نىمە ئۈچۈن قۇدرەتلىك بىر شىتات بولۇپ ئويۇشۇپ، مۇقەددەس سلاۋيان تۇپرىقىغا تاجاۋۇز قىلىپ كىرگەن تۈركلەر، ھۇنگرلار، خۇسۇسەن لەنىتى، ئەمما كەم بولسا بولمايدىغان (ztemeiN )، يەنى نېمىسلاردىن ئىبارەت چاقىرىلمىغان مېھمانلارنى قوغلاپ چىقىرىۋەتمەيدۇ ياكى يوقاتمايدۇ؟ شۇنىڭ بىلەن، سلاۋياننىڭ تارىخ پېنىگە ھەۋەس قىلغۇچى بىر نەچچەيلەننىڭ كۈتۈپخانىلىرىدا بىمەنە، تارىخقا قارشى ھەركەت قوزغاپ، مەدەنىي غەربنى ياۋايى شەرققە، شەھەرلەرنى يېزىلارغا، سودا، سانائەت ۋە مەدەنىيەتنى سلاۋيان يانچىلىرىنىڭ ئىپتىدائىي يېزا ئىگىلىكىگە بويسۇندۇرماقچى بولغان لېكىن، بۇ بىمەنە نەزەرىيىنىڭ دالدىسىدا، رۇسىيە ئىمپېرىيىسىدىن ئىبارەت دەھشەتلىك ئەمەلىيەت تۇراتتى؛ بۇ ئىمپېرىيىنىڭ بارلىق ھەرىكىتىدىن ئۇنىڭ پۈتكۈل ياۋرۇپانى سلاۋيانلارنىڭ، خۇسۇسەن ئۇلارنىڭ بىردىنبىر قۇدرەتلىك قىسمى بولغان رۇسلارنىڭ زېمىنىغا ئايلاندۇرۇش قارا نىيىتى يوشۇرۇنۇپ تۇراتتى؛ بۇ ئىمپېرىيىنىڭ پېتېربورگ ۋە موسكىۋادىن ئىبارەت ئىككى پايتەختى بولسىمۇ، لېكىن رۇسىيە دېھقانلىرى تەرىپىدىن ئۆز دىنى ۋە دۆلىتىنىڭ ھەقىقىي ئاستانىسى دەپ قارىلىپ كەلگەن «چار پادىشاھ شەھىرى» (ئىستانبول، رۇسچە «چارگراد»، يەنى چار پادىشاھ شەھىرى) رۇسىيە پادىشاھنىڭ ھەقىقىي ئوردىسىغا ئايلانمۇغىچە، بۇ ئىمپېرىيە ھەرگىز خاتىرجەم بولالمايتتى؛ ئۆتكەن 150 يىل مابەينىدە، بۇ ئىمپېرىيە ئۆزى ئېلىپ بارغان ھەر قېتىملىق ئۇرۇشتا زېمىندىن ئايرىلىپ قېلىش ئۇياقتا تۇرسۇن، بەلكى ھامان زېمىنغا ئىگە بولۇپ كەلدى. رۇسلارنىڭ سىياسىتى يېڭى كەشىپ قىلىنغان پان سلاۋىزم نەزەرىيىسىنى خىلمۇ خىل سۇيىقەستلىك ۋاسىتىلەر ئارقىلىق قوللاشتىن ئىبارەت بولدى (بۇنداق نەزەرىيىنىڭ كەشىپ قىلىنىشى رۇسلار سىياسىتىنىڭ مەقسىتىگە تازا باب كېلەتتى)، بۇ ئوتتۇرا ياۋروپادا ھەممىگە ئايان. شۇ سەۋەبتىن، چېخ ۋە كروئاتىيىنىڭ پان سلاۋىزىمچىلىرىنىڭ ھەممىسى ئاڭلىق ياكى ئاڭسىز ھالدا بىۋاسىتە رۇسىيە مەنپەئىتى ئۈچۈن ئىشلىدى، ئۇلار مۇستەقىل مىللەت بولۇشنى خىيال قىلىپ، ئىنقىلابقا ساتقىنلىق قىلدى، بۇنداق مۇستەقىل مىللەتنىڭ تەقدىرى كۆپ بولسا روسىيە ھۆكۈمرانلىقىدىكى پولەكلەرنىڭ تەقدىرىچىلىك بولاتتى. بۇ جەھەتتە، پولەكلەر ئالقىشلاشقا ئەرزىيدۇ، چۈنكى ئۇلار پان سلاۋىزم قىلتىقىغا زادى رەسمىي چۈشۈپ باقمىدى. ئاز سانلىق ئاقسۆڭەكلەرنىڭ ئەسەبىي پان سلاۋىزمچىلارغا ئايلىنىپ كەتكەنلىكىگە كەلسەك، بۇ ئۆزلىرىنىڭ رۇسىيە ھۆكۈمرانلىقىدا تارتىدىغان زىيىنىنىڭ ئۆز يانچىلىرى قوزغىلاڭ كۆتۈرگەندە تارتىدىغان زىيىنىدىن ئازراق بولىدىغانلىقىنى بىلگەنلىكىدىن بولغان.
ئېنگىلىسى: «گىرمانىيدىكى ئىنقىلاب ۋە ئەكسىلىئىنقىلاب – 9» (1852- يىل 2- ئاي)، «ماركىس – ئېگىلىس تاللانما ئەسەرلىرى» ، 1- توم ، 918-، 917 -، 920 – بەتلەر.
پان سىلاۋىزمنىڭ ئەڭ دەسلەپكى شەكلى ساپ ئەدەبىيات شەكلىنى ئالغانىدى. ئۇنىڭ ئاساسچىسى دوبروۋسكىي (چېغ بولۇپ، سلاۋيان دىئالېكتى تىلشۇناسلىقنىڭ ئاساس سالغۇچىسى) بىلەن كول (ھونگىرىيىنىڭ تاشقى كارپات تېغىدىكى سلوۋاڭ شائىر) ئىدى. دوبرۋسكىي ئالىم ۋە تەتقىقاتچىلارغا خاس قىزغىنلىقى، كول سىياسىي ئىدىيسى بىلەن ناھايىتى تېزلا ئۈستۈنلىكنى ئىگىلىدى. پان سىلاۋىزىمچىلار دەسلەپتە بەزى قايغۇلۇق شېئېرلار بىلەنلا قانائەتلەندى، ئۇلارنىڭ شېئېرلىرىدا ئۆتمۇشىنىڭ قانداق ئۇلۇغ ئىكەنلىكى، ھازىر قانداق ئار – نۇمۇسقا، بەختسىزلىكتە ئۆتىۋاتقانلىقنى ئاساسىي مەزمۇن قىلىنغان. شېئىرغا «ئاھ خۇدا! ئەجەبا بۇ دۇنيادا ھەققانىيەتنى سىلاۋىيانلارغا قايتۇرۇپ بېرىدىغان بىرەر كىشى چىقماسمۇ؟» دېگەنگە ئوخشاش مەزمۇنلار سىڭگەن. ياۋرۇپانى ئۆزىنىڭ قانۇنغا ئەمەل قىلدۇرىغان سلاۋيان ئىمپېرىيىسىنى قۇرۇش ئويىغا كەلسەك، ئۇ چاغدا بۇنداق ئوي مۇجىمەل ئاشكارىلانغانىدى. ئەمما، قايغۇرلۇق شېئىر دەۋرىمۇ ناھايىتى تېزلا ئۆتۈپ كەتتى، نوقۇل «سلاۋيانلارنىڭ ھەققانىيەتنى ياقلاش» دېگەن مۇراجەتمۇ شۇنىڭغا ئەگىشىپ ئۆتۈپ كەتتى.
سلاۋيانلارنىڭ سىياسىي، ئەدەبىيات ۋە تىلشۇناسلىق تەرەققىياتى ھەققىدىكى تارىخىي تەتقىقات پائالىيىتى ئاۋىستىرىيىدە غايەت زور مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشتى. تىلشۇناس شافارىك ، كوپتار ۋە مىكولوشىۋىچ، شۇنىڭدەك تارىخشۇناس پالاتسكىي بۇ ھەركەتكە رەھبەرلىك قىلدى، ئۇلارنىڭ ئەگەشكەنلەر ئىچىدە خانك ۋە گاي قاتارلىقلارغا ئوخشاش تۇغما قابىلىيتى تۆۋەن ياكى زادىلا ئىقتىدارى يوق نۇرغۇن ئالىملارمۇ بار ئىدى. چېخ ۋە سېربلەرنىڭ شەرەپلىك تارىخىي دەۋرىنىڭ ناھايىتى روشەن تەسۋىرلىنىشى مۇشۇ مىللەتلەرنىڭ ھازىر خورلۇققا ئۇچراۋاتقانلىقىدەك ئېچىنىشلىق ھالىغا سېلىشتۇرما بولدى. دەل گېرمانىيىنىڭ باشقا جايلىرىدا سىياسىي ۋە ئىلاھىيەت «پەلسەپە» نىقابى ئاستىدا تەنقىد قىلىنغىنىغا ئوخشاش، ئاۋسترىيىدە مېتىنى پان سلاۋىزمچىلارنىڭ تىل – ئەدەبىياتشۇناسلىقتىن پايدىلىنىپ، سلاۋيانلارنىڭ بىرلىكى توغۇرسىدىكى تەلىماتنى تەرغىپ قىلىشى ھەمدە مۇشۇنداق بىر پارتىيىنى قۇرماقچى بولۇشىدىكى مەقسىتى، روشەنكى ئاۋسترىيىدىكى مىللەتلەرنىڭ ھازىرقى ئەھۋالىنى ئۆزگەرتىش، ھەتتا ئاۋسترىيىنى بۈيۈك سلاۋيان ئىمپېرىيىسىگە ئايلاندۇرۇشتىن ئىبارەت، دەپ قارىدى.
بۇ خېمىيە بىلەن كارىنىتىيىنىڭ شەرقىدىن تارتىپ، تاكى قارا دېڭىزغىچە بولغان جايلاردىكى تىلنىڭ ئارلىشىپ كېتىش ئەھۋالى ھەقىقەتەن كىشىنى چۆچىتىدۇ. گېرمانىيىگە چېگىرداش رايۇنلاردا ئولتۇرۇشلۇق سلاۋيانلار ئارىسىدىكى غەيرىي مىللەتلەشتۇرۇش جەريانىدا ، نېمىسلارنىڭ ئاستا، ئەمما ئۈزلۈكسىز ئالغا سىلجىشى، ھۇنگرلارنىڭ تاجاۋۇز قىلىپ كىرىشى (بۇ تاجاۋۇزچىلىقنىڭ نەتىجىسىدە شىمال ۋە جەنۇپتىكى سلاۋيانلار ئاھالىسى ناھايىتى قويۇق بولغان 7 مىليۇن فىتىن ئايرىۋېتىلگەن)، سلاۋيانلار رايۇنغا قىستىلىپ كىرگەن تۈركلەر، تاتارلار ۋە ۋالاخيىلىكلەرنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشى – بۇلارنىڭ ھەممىسى ھەقىقىي تىل جەھەتتىكى بابىلنى پەيدا قىلغان. كەنت بىلەن كەنىت ئوتتۇرسىدا، مەھەللە بىلەن مەھەللە ئوتتۇرسىدا، مەھەللە بىلەن مەھەللە ئوتتۇرسىدا تىل ئۆزگىرىپ تۇرغان، ھەتتا بۇخېمىيىدىكى 5 مىليۇن ئاھالە ئىچىدە 2 مىليۇن نېمىس ۋە 300 مىليۇن سلاۋيان بار ئىدى، بۇ سلاۋيانلارنىڭ ئەسلىدىكى سلاۋيانلارنىڭ ئەھۋالىمۇ شۇنداق ئىدى. سلاۋيانلارنىڭ ئەسلىدىكى يېرىنى سلاۋيانلارغا قايتۇرۇپ بېرىش، ئاۋسترىيىنى (ترول بىلەن لومباردىيە بۇنىڭ سىرتىدا) سلاۋيان ئىمپېرىيىسىگە ئايلاندۇرۇش پان سلاۋىزمچىلارنىڭ مەقسىتى ئىدى. بۇ 1000 يىلغا يېقىن ۋاقىتتىن بۇيانقى تاىخىي تەرەققىياتنىڭ ھەممىسىنى يوققا چىقىرىپ، گېرمانىيىنىڭ ئۈچتىن بىر قىسىمى ۋە پۈتكۈل ھۈنگرىيىنى ئايرىۋېلىپ، ۋېنا بىلەن بۇداپېشتنى سلاۋيانلارنىڭ شەھىرىگە ئايلاندۇرۋالغانلىقتىن، بۇ رايۇنلارنى ئىگىلەپ تۇرىۋاتقان نېمىسلار ۋە ھونگىرلارنىڭ بۇنداق ھەركەتكە ھېسداشلىق قىلمايدىغانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى . ئۇنىڭ ئۈستىگە، ھەر خىل سلاۋيان دىئالېكتىنىڭ پەرقى ناھايىتى چوڭ بۇلۇپ، ئىنتايىن ئاز ساندىكىلىرىنى بىرىنىڭ سۆزىنى چۈشەنمەيتتى. بۇنى بىر كۈلكىنىڭ مىسال بىلەن ئىسپاتلىغىلى بولىدۇ. 1848- يىلى، پراگادا ئېچىلغان سلاۋيانلار قۇرۇلتىيىدا، كۆپچىلىك چۈشىنەلەيدىغان بىر خىل ئورتاق تىلنى تاپماقچى بولۇپ، ھەر قانچە ئورۇنغان بولسىمۇ مۇمكىن بولمىغان، ئاخىر يىغىنغا قاتناشقانلار ئۆزلىرى ئەڭ ئۆچ كۆرىدىغان تىل – نېمىس تىلىدا سۆزلىشىشكە مەججۇر بولغان.
شۇڭا، بىزنىڭ قارىشىمىزچە، ئاۋسترىيىدىكى پان سىلاۋىزىمچىلارنىڭ مۇۋەپىقىيەت قازىنالماسلىقىدىكى ئەڭ مۇھىم ئامىل – ئامما ۋە بىرلىكىنىڭ كەمچىل بولغانلىقىدا. پان سىلاۋىزمچىلار تەربىيە كۆرگەن بىر قىسىم تەبىقىدىكىلەرنىكىلا قولغا كەلتۈرگەچكە، خەلىق ئارىسىدا ھېچقانداق ئىناۋىتى يوق شۇڭا ئۆزىگە دۈشمەن بولغان ئاۋسترىيە ھۆكۈمىتى، شۇنىڭدەك نېمىسلار ۋە ھۇنگرلارغا بىرلا ۋاقىتتا قارشى تۇرشقا كۈچى يەتمىگەن. پان سلاۋىزمچىلارنىڭ بىرلىك پرىنسىپى نوقۇل خىيالىي پرىنسىپ بولغاچقا، ئۇلارنىڭ ئوتتۇرسىدا بىرلىك يوق، شۇڭا تۇنجى قېتىم مۇشۇنداق بىرلىك پرىنسىپىنى ئەمەلگە ئاشۇرماقچى بولغاندا، تىل جەھەتتىكى پەرق تۈپەيلىدىن مەغلۇپ بولغان. پان سلاۋىزم ئىزچىل تۈردە نوقۇل ئاۋسترىيىدىكى ھەرىكەت بولغانلا بولسا، ئۇنداقتا بۇنىڭ خەۋپى چوڭ بولمايتتى، ئەمما ئۇ ئۆزىگە زۆرۈر بولغان ئاشۇنداق بىرلىكنى ۋە ئاممىنىڭ مەركىزىنى ناھايىتى تېز تاپالايتتى.
مۇشۇ ئەسەرنىڭ باشلىرىدا تۈركىيىدىكى سېربلارنىڭ مىللىي ھەركىتىنىڭ ناھايىتى تېزلا روسىيە ھۆكۈمىتىنىڭ دىققىتىنى قوزغىغان مۇنداق بىر پاكىت بار: تۈركىيىدىكى ئاھالىلەر ئىچىدە تەخمىنەن7 مىليۇن سلاۋيان بار بۇلۇپ، ئۇلارنىڭ تىلى بارلىق سلاۋيان دىئالېكتلىرى ئىچىدە روسچىغا ئەڭ يېقىن كېلىدىغان بىر خىل تىل ئىدى، دىن تىلى ۋە چېركاۋ تىلى (قەدىمىي سلاۋيان تىلى ۋە چىركاۋ تىلى) رۇسلارنىڭكى بىلەن پۈتۈنلەي ئوخشاش ئىدى. رۇسىيە ئۆزىنىڭ گرېتسىيىدىكى پراۋوسلاۋىيە چېركاۋنىڭ داھىيىسى ۋە پاناھلارغۇچىلارنىڭ ئورنىدىن پايدىلىنىپ، دەل مۇشۇ قېتىم قۇتراتقۇلۇق ئېلىپ باردى. پان سلاۋىزم ھەركىتى ئاۋسترىيىدە ئەمدىلا يىلتىز تارتقاندا، روسىيە ئۆز جاسۇسلۇق ئورگىنىنىڭ تارمىقىنى دەرھال ئىتتىپاقدىشىغىچە كېڭەيتتى. ئۇ رىم كاتولىك دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان سلاۋيانلار بىلەن ئۇچىراشقاندا، دىن جەھەتتىكى مەسىلىلەرنى زادىلا تىلىغا ئالمايتتى، روسىيە ئۆزىنى بارلىق سلاۋيانلارنى جەلىپ قىلدىغان بىر مەركەز، يەنى گۈللىنىۋاتقان ھەر بىر سلاۋيان مىللىتىنى ئىتتىپاقلاشتۇرىدىغان يادرو قىلىپ كۆرسىتىپ، ھەر قايسى سلاۋيان قىلىپ ئۇيۇشتۇرماقچى بولدى، بۇ مىللەتنىڭ ۋەزىپىسى ئېلبا دەرياسىدىن تارتىپ جۇڭگۇغىچە، ئادرىئاتىك دېڭىزدىن شىمالىي مۇز ئوكيانغىچە بولغان بۈيۈك سلاۋيان ئىمپېرىيىسىنى قۇرۇشتىن ئىبارەت بولدى. قىسقىسى، ئۇلار بۇ يەردىن كەمچىل بولغان ئاممىنى ۋە بىرلىكنى تاپتى. پان سلاۋىزم بىردىنلا قىلتاققا چۈشۈپ قالدى، شۇنىڭ بىلەن ئۇ ئۆزىگە ئۆزى ھۆكۈم ئېلان قىلدى. پان سلاۋىزمچىلار خىيالىدىكى مىللەتنى قايتا قۇرۇش ئۈچۈن روس – مۇڭغۇللارنىڭ ياۋۇزلارچە ھۆكۈمرانلىقىنى قوغداش يولىدا ئۆزلىرىنىڭ ئەمەلىيەتتە باشتىن كەچۈرگەن 800 يىللىق مەدەنىي تۇرمۇشىنى قۇربان قىلىشقا رازى بولدى. بۇ ئۇلارنىڭ ياۋرۇپانىڭ مەدەنىيەت تەرەققىياتىغا باشتىن تارتىپلا تولىمۇ ئەكسىيەتچىلىك بىلەن قارشى تۇرغانلىقىنىڭ ۋە دۇنيا تارىخنىڭ چاقىنى ئارقىغا ياندۇرشقا ئۇرۇنغانلىقىنىڭ تەبىئىي نەتىجىسى ئەمەسمۇ؟
(ئېنگېلىس: «گېرمانىيە ۋە پان سلاۋىزم» (1855-يىل 4- ئاينىڭ 17- كۈنى )، «ماركىس – ئېنگېلس ئەسەرلىرى»، 11- توم، خەنزۇچە نەشىر، 221- ، 223- بەتلەر)
ياۋرۇپادا بىر قانچە مىللەت بىر ھۆكۈمەتنىڭ باشقۇرۇشىدا بولمىغان بىرمۇ دۆلەت يوق. شوتلاندىيىنىڭ تاغلىق رايۇندىكى كېلتلار بىلەن ۋېلسلار مىللەت نوقتىئىينەزەرى بۇيىچە ئېيىتقاندا، شۈبھىسزكى ئېنگلىزلاردىن پەرقلىنىدۇ، ئاللىبۇرۇن يوقالغان بۇ مىللەتلەرنىڭ قالدۇرغانلىقىنى ھېچكىممۇ مىللەت دەپ ئاتىمايدۇ. ئوخشاشلا فرانسىينىڭ برېتال دېگەن يېرىدىكى كېلتلارنىڭمۇ ھېچكىم مىللەت دەپ ئاتىمايدۇ. بۇنىڭدىن باشقا، مىللەتنىڭ تەبىئىي چېگرىسى، يەنى تىلىنىڭ چېگرىسى بىلەن ماس كېلىدىغان بىرمۇ دۆلەت چېگىرىسى، يەنى تىلنىڭ چېگىرسى بىلەن ماس كېلىدىغان بىرمۇ دۆلەت چېگىرسى يوق. فرانسىيە زېمىنىنىڭ سىرتىدا فرانسوزچىنى ئىشلىتىدىغان نۇرغۇن كىشىلەر بار، گېرمانىيە زېمىننىڭ سىرتىدىمۇ نېمىسچىنى ئىشلىتىدىغان نۇرغۇن كىشىلەر با، بۇنداق ئەھۋال خېلىغىچە داۋاملاشسا كېرەك. ياۋرۇپانىڭ يېقىنقى 1000 يىلدىن بۇيان باشتىن كەچۈرگەن مۇرەككەپ ھەم ئاستا تارىخىي تەرەققىياتىنىڭ تەبىئىي نەتىجىسى شۇكى، ھەربىر چوڭ مىللەتنىڭ ئۆز ئورگانىزمنىڭ مەلۇم جايىدىن بۆلۈنۈپ چىققان قىسمى ئۆز مىللىتىنىڭ مىللىي تۇرمۇشىدىن ئايرىلىپ قالغان، كۆپىنچىسى باشقا مىللەتنىڭ مىللىي تۇرمۇشقا ئارىلىشىپ، ئۆز مىللىتىنىڭ ئاساسي گەۋدىسىگە قوشۇلۇشىنى خالىمايدىغان بولۇپ قالغان. شۋېتسارىيە ۋە ئېلزاستىكى نېمىسلار گېرمانىيە قوشۇلۇشنى خالىمايدۇ. ئوخشاشلا، بېلگىيە ۋە شىۋېىتسارىيدىكى فرانسوزلارمۇ سىياسىي جەھەتتە فرانسىيىگە قۇشۇلۇشنى خالىمايدۇ. بۇنداق ئەھۋال ئاخىر مۇنداق خېلى چوڭ ياخشىلىق ئېلىپ كىلىدۇ: سىياسىي جەھەتتە ۋۇجۇتقا كەلگەن ئوخشاش بولمىغان مىللەتلەر تولا چاغلاردا مەلۇم يات مىللەت تەركىبلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، بۇ يات مىللەت تەركىبلىرى ئۆزلىرىنىڭ قوشنىسى بىلەن ئالاقە ئورنىتىپ، پەقەت بىر خىللا بولۇپ قالغان مىللىي خاراكتېرىنى كۆپ خىللىققا ئىگە قىلىدۇ.
بۇ ئارقىلىق بىز شۇنى كۆرۈۋالالايمىزكى، «مىللىي پرىنسىپ» بىلەن دېموكراتلار ۋە ئىشچىلار سىنىپىنىڭ ياۋرۇپادىكى چوڭ مىللەتلەرنىڭ ئايرىلىپ مۇستەقىل ياشاش ھوقۇقىغا بولغان كونا نوقتىئىينەزەرى ئوتتۇرسىدا پەرق بار. «مىللىي پرىنسىپ» ياۋرۇپا تارىخىدىكى بەزى مىللەتلەرنىڭ مىللىي ھاياتلىق ھوقۇقىدىن ئىبارەت بۇ چوڭ مەسىلىگە زادىلا تاقالمىدى، تاقالدى دېيىلىدىغان بولسا، مەسىلىنى ئارىلاشتۇرۇۋەتتى دېيىشكىلا بولىدۇ. مىللىي پرىنسىپتا مۇنداق ئىككى خىل مەسىلە ئوتتۇرىغا قويۇلغان: بىرىنچى، تارىختا ئۆتكەن بۇ چوڭ مىللەتلەر ئوتتۇرسىدىكى چېگرا مەسىلىسى؛ ئىككىنچى، بەزى مىللەتلەرنىڭ سانى كۆپ بولغان كىچىك قالدۇقلىرىنىڭ مىللىي مۇستەقىللىق ۋە ھاياتلىق ھوقۇقى مەسىلىسى. بۇ مىللەتلەر تارىخ سەھنىسىدە يا ئۇزاق، يا قىسقا ۋاقىت دەۋر سۈرگەن، ئەمما كېيىن تېخىمۇ ھاياتىي كۈچكە ئىگە بولغان ۋە تېخىمۇ زور قىيىنچىلىقنى يېڭەلەيدىغان كۈچلۈكرەك مىللەتنىڭ تەركىبىي قىسمى بولۇپ قالغان. بىر مىللەتنىڭ ياۋرۇپاغا بولغان مۇھىملىقى ئۇنىڭ ھاياتىي كۈچىدە، مىللىي پرىنسىپتىكى نۇقتىئىينەزەر بۇيىچە ئېيىتقاندا، ئۇ ھېچنىمىگە ئەرزىمەس ئىش؛ ئۇلارنىڭ قارىشىچە، ھېچقانداق تارىخى يوق ھەم تارىخنى يارىتىدىغان زېھنى يوق ۋالاخىيدىكى رومىنلار 2000 يىللىق تارىخقا ئىگە ھەمدە باش ئەگمەيدىغان مىللىي ھاياتىي كۈچكە ئىگە ئىتاليانلارغا ئوخشاش مۇھىم ئەكمىيەتكە ئىگە ئىش؛ ۋېلسلار ۋە ماين ئارىلىدىكى ئاھالىلەر خالىسلا، ئىنگلىزلارغا ئوخشاش مۇستەقىل سىياسىي ھاياتلىق ھۇقۇقىدىن بەھرىمەن بۇلار ئىش. بۇ قارىماقتا بىمەنە كۆز قاراشتەك قىلمىسىمۇ، ئەمما بۇ ئۇچىغا چىققان بىمەنىلىك، ئوڭاي ئىشىنىپ قالىدىغانلارنى قايمۇقتۇرۇش ئۈچۈن قوللىنىلغان بىر خىل ئاممىباب شەكىل؛ بۇلارنىڭ ھەممىسى لازىم بولغاندا پايدىلانغان، لازىم بولمىغاندا چۆرۈۋېتىدىغان بىر قۇرۇق گەپ.
بۇ خىل كەشپىيات ھەر قانچە تېتىقسىز بولسىمۇ، ئەمما ئۇنى ئويلاپ تېىش ئۈچۈن، لۇئى ناپولېئوننىڭ كاللىسىىدىنمۇ ئەقىللىق كاللا بولۇشى كېرەكتە. مىللىي پرىنسىپ بوناپارتىزمچىلار پولشانى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ئۈچۈن كۆتۈرۈپ چىققان كەشپىيات بولماستىن، بەلكى روسىيىلىكلەر پولشانى مۇنقەرز قىلىش ئۈچۈن ئويدۇرۇپ چىققان كەشپىيات. دەل تۆۋەندە بىزنىڭ كۆرىدىغىنىمىزغا ئوخشاش، روسىيە مىللىي پرىنسىپقا ئەمەل قىلىش باھانىسى بىلەن كونا پولشانىڭ بۇرغۇن زېمىنىنى يۇتۇۋالدى. بۇنداق ئوينىڭ بولغىنىغا100 يىلدىن ئاشقانىدى، ھازىر روسىيە ئۇنىڭدىن دائىم يايدىلىنىۋاتىدۇ. پان سلاۋىزم روسىيەنىڭ ئۆزىنىڭ مەنپەئىيىنى دەپ مىللىي پرىنسىپنى سېربلار، خورۋاتلار، لۇھىلار، سلوۋاكلار، چېخلار ھەمدە تۈركىيە، ھونگرىيە ۋە گېرمانىيە تەۋەسىدىكى بۇرۇنقى سىلاۋيان مىللىتىنىڭ قالدۇرقلىرىغا قوللانغانلىقىدىن باشقا نەرسە ئەمەسمۇ؟ ھەتتا ھازىرمۇ روسىيە ھۆكۈمىتىنىڭ نۇرغۇن ئاگېنتلىقلىرى نورۋېگىيىسىنىڭ شىمالىي بىلەن شۋيتىسىيىدىكى لاپلاندىيىلىكلەر ئوتتۇرسىدا قاتراپ يۈرىۋاتىدۇ. ئۇلارنىڭ مۇنداق قىلىشتىن مەقسىتى بۇ كۆچمەن چارۋىچى ياۋايىلار ئارىسىدا «بۈيۈك فىن مىللىتى» ئىدىيىسىنى تەرغىپ قىلىپ، ياۋرۇپانىڭ شىمالىي قۇيۇپ رايۇنىدا بۈيۈك فىن مىللىتىنى ئەسلىگە كەلتۈرۇشتىن ئىبارەت، ئۇلار روسىيەنىڭ ھامىيلىقىدا بولىدۇ، ئەلۋەتتە. زۇلۇم تارتقان لاپلاندىيىلىكلەرنىڭ «ئۈمىدسىز زادى» روسىيە گېزىتلىرىنى بىر ئالدى، ئەمما بۇ زادى زۇلۇم تارتقان كۆچمەن چارۋىچىلاردىن ئەمەس، بەلكى بۇ زادى زۇلۇم تارتقان كۆچمەن چارۋىچىلاردىن ئەمەس، بەلكى روسىيىنىڭ ئاگېنتلىقلىرىدىن چىققانىدى. شۇنى بىلىش كېرەككى، بۇ بىچارە لاپلاندىيىلىكلەر ئۆزلىرىنىڭ ياۋايى يېرىم ئېسكىمۇ دىئالېكتىكىدا سۆزلىشىشكە مەججۇر قىلىنىپلا قالماستىن، يەنە مەدەنىي بولغان نورۋېگ تىلى ياكى شۋېى تىلىنى ئۆگىنىشكە دەۋەت قىلىنغانىدى، بۇ ھەقىقەتەن كىشىنى چۆچىتىدىغان بىر خىل زۇلۇم ئەمەسمۇ! مىللىي پرىنسىپ شەرقىي ياۋرۇپادىلا ھەقىقىي كەشىپ قىلىندى، ئۇ يەردە 1000 يىلدىن بۇيان ئاسيالىقلارنىڭ تاجاۋۇزچىلىق دولقۇنى كەينى – كەينىدىن كۆتۈرلۇپ، ئارىلاشما مىللەت ئۇۋاقلىرىنى دۆۋە – دۆۋە قالدۇرۇپ كەتكەنىدى، ھازىرغا كەلگەندە مىللەتشۇناسلار ئۇلارنى ئاران پەرقلەندۇرىۋاتىدۇ. ئۇ يەرلەردە تۈركلەر، فىنچە سۆزلىشىدىغان ماجارلار، رومىنلار، يەھۇدىلار، شۇنىڭدەك سلاۋيان قەبىلىسىدىنى تازا قىلىشنىڭ ئاساسى، ئەمما روسىيە ئۇنى قانداق پەيدا قىلغان .....
(ئېنگېلس: «ئىشچىلار سىنىپى بىلەن پولشانىڭ قانداق مۇناسىۋىتى بار» (1866- يىل1- ئاينىڭ ئاخىرىدىن 4- ئاينىڭ 6- كۈنىگىچە)، «ماركس – ئېنگىلىس ئەسەرلىرى»، 16- توم، خەنزۇچە نەشىرى، 175- ، 178-بەتلەر.
قۇشۇمچە 2
سىتالىننىڭ پان تۈركىزم توغرىسىدىكى بايانلىرى
بىر تەرەپتىن، چېگرا رايۇنىدا ئىشلەۋاتقان بۈيۈك رۇس كومپارتىيە ئەزالىرى «ھۆكۈمران» مىللەت مەۋجۇت بۇلۇپ تۇرۇۋاتقان شارائىتتا ئۆسۈپ يىتىلگەنلىكى ئۈچۈن، نېمىنىڭ مىللىي زۇلۇم ئىكەنلىكىنى بىلمەيدۇ، تولا چاغلاردا مىللىي ئالاھىدىلىكنىڭ پارتىيە خىزمىتىدىكى ئەھمىيىتىنى كىچىكلىتىۋېتىدۇ ياكى مىللىي ئالاھىدىلىككە تولىمۇ ئەھمىيەت بەرمەيدۇ، ئۆزلىرىنىڭ خىزمىتىدە مەلۇم بىر مىللەتنىڭ سىنىپىي قۇرۇلمىسى، مەدەنىيەتنى، تۇرمۇش ئادىتى ۋە ئۆتمۇشتىكى تارىخىي ئالاھىدىلىكنى نەزەرگە ئالمايدۇ، شۇ ۋەجىدىن پارتىيىنىڭ مىللىي مەسىلە جەھەتتىكى سىياسەتلەرنى چاكىنىلاشتۇرىۋېتىدۇ ۋە بۇرمىلايدۇ. بۇنداق ئەھۋال ئۇلارنى كوممۇنىزىمدىن چەتلىتىپ، چوڭ دۆلەتچىلىك، مۇستەملىكىچىلىك ۋە بۈيۈك رۇس شوۋىنىزمىغا مايىل قىلىپ قويىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن، شۇ جايدىكى يەرلىك ئاھالە ئىچىدىكى كومپارتىيە ئەزالىرى مىللىي زۇلۇمنىڭ ئازاب – ئوقۇبەتلىك دەۋرلىرىنى باشتىن كەچۈرگەچكە، مىللي زۇلۇمنىڭ تەسىرىدىن پۈتۈنلەي قۇتۇلالمىغان، شۇڭا ئۇلار مىللىي ئالاھىدىلىكنىڭ پارتىيە خىزمىتىدىكى ئەھمىيىتىنى تولا چاغلاردا كۆپتۈرۈپ، ئەمگەكچىلەرنىڭ سىنىپىي مەنپەئىتىنى يوققا چىقىرىپ ياكى مەلۇم بىر مىللەت ئەمگەكچىسىنىڭ مەنپەئىتى بىلەن مۇشۇ مىللەتنىڭ پۈتكۈل مەنپەئىتىنى ئاددىي ھالدا ئارلاشتۇرۋېتىپ، ئالدىنقىسىى بىلەن كېيىنكىسنى پەرقلەندۇرشكە، پارتىيە خىزمىتىنى ئەمگەكچىلەرنىڭ مەنپەئىتىگە بىرلەشتۈرۇپ ئىشلەشكە ماھىر بولمايدۇ. بۇ خىل ئەھۋالمۇ ئۇلارنى كوممۇنىزمدىن چەتلىتىپ بۇرژۇئازىيىنىڭ دېموكراتىك مىللەتچىلىكىگە مايىل قىلىپ قويىدۇ، بۇنداق مىللەتچىلىك بەزىدە بۈيۈك ئىسلامىزم، بۈيۈك تۈركىزم شەكلىنى ئالغان بۇلىدۇ (شەرقتە).
(ستالىن: «پارتىيىنىڭ مىللىي مەسىلە جەھەتتىكى تۆۋەتتىكى ۋەزىپىسى توغىرسىدا» (1921- يىل 2- ئاينىڭ 10- كۈنى)، «سىتالىن ئەسەرلىرى»، 5- توم (خەلىق نەشىرىياتى خەنزۇچە 1- نەشىرى، تۆۋەندە ئوخشاش)، 23~24- بەتلەر )
رۇس مىللىتىدىن باشقا مىللەتلەر مىللىي زۇلۇمغا ئۇچرىغان، ئۇلارنىڭ بۇنداق ئورنى ئاھالە ئىچىدىكى كومپارتىيە ئەزالىرى بەزىدە ئۆز مىللەت ئەمگەكچى ئاممىسىنىڭ سىنىپىي مەنپەتىنى بەزىدە ئۆز مىللەت ئەمگەكچى ئاممىسىنىڭ سىنىپىي مەنپەتىنى ئاتالمىش «ئومۇمىي خەلق» مەنپەئىتىدىن پەرقلەندۈرۈشكە ماھىر بولمايدۇ. مېنىڭ كۆزدە تۇتقىنىم، روس كومپارتىيە ئەزالىرىدىن باشقا كومپارتىيە ئەزالىرى ئارىسىدا يەرلىك مىللەتچىلىك خاھىشىنى كۆرگىلى بولىدۇ، بۇنداق خاھىش شەرقتە بۈيۈك پان ئسلامىزم، بۈيۈك تۈركىزم بولۇپ ئىپادىلىنىدۇ.
(سىتالىن : «پارتىيىنىڭ مىللىي مەسىلە جەھەتتىكى نۆۋەتتىكى ۋەزىپىسى توغرسىدا دوكلات» (1921- يىل 3-ئاينىڭ 10-كۇنى)، «ستالىن ئەسەرلىرى»، 5- توم خەنزۇچە نەشىرى ، 32-بەت)
قۇشۇمچە 3
سوۋېت ئىتتىپاقى ئالىملىرىنىڭ پان تۈركىزم توغرسىدىكى بايانلىرى
خ . ز . گابىدۇلىن (1897~1940-يىللىرى) بىلەن ئا . م . ئارشارۇنى سوۋېت ئىتتىپاقى قىزىل پروفېسسورلار ئىنىستوتىنىڭ پروفېسىسورلىرى ئىدى. ئۇلار يازغان «روسىيەدىكى پان ئىسلامىزم ۋە پان تۈركىزم قىسقىچە بايان» دېگەن كىتابتا روسىيىدىكى پان ئىسلامىزم ۋە پان تۈركىزم سېستىمىلىق بايان قىلىنغان. بۇ يەردە بۇ كىتابتىكى «قازان تاتارلىرىنىڭ قەدىد ھەرىكىتى»،« جەدىد ھەركىتى ۋە ئىسلام دىنى ساھەسى» ۋە «سۇلتان غالىيېف مەزھىپى» دېگەن مەزمۇنلار بېرىلدى.

قازاق تاتارلارنىڭ جەدىد ھەركىتى
«ئىسلاھاتنى باشتىن كەچۈرگەن» رۇس يېڭى مەدەنىيەتنىڭ تەسرى ئارقىسىدا، تاتار بۇرژۇئازىيىسى جامائەت پىكرى كۆز ئالدىدىكى كونا تۈرۈمنى ئىسلاھ قىلىشتەك مۈشكۈل ۋەزىپىسىنى ئورۇنداش ئۈچۈن، بىر تۈركۈم دىن ئىسلىھاتچىلىرىنى ئوتۇرىغا چىقىرىپلا قالماستىن، بەلكى باشقا تەبىقىلەردىن بىر تۈركىزم ئۆرپ-ئادەت پائالىيەتچىلىرىنىمۇ ئوتتۇرىغا چىقاردى. تاتار گۈللىنىش ھەركىتىنىڭ ئىسمى-جىسمىغا لايىق پىشىۋالىرىدىن شۈبھىسىزكى، ئاۋۋال تىلغا ئېلىشقا ئەرزىيدىغىنى ئۆزلىكىدىن ئۆگىنىپ ئىختىساس ئىگىسى بولغان مەشھۇر تاتار ئالىمى قايىم ناسىروف (ناسىر) (1825 ~ 1902- يىللىرى) ۋە ئىسلاھاتچى ئالىم خۇسىين فەيزىخاننوف (1866- يىلى ۋاپات بولغان) لاردىن ئىبارەت.
ناسىر قاتارلىقلارنىڭ پائالىيەت ئەھۋالىنى تەپسىلىي بايان قىلىش ھاجەتسىز، بىز كۆرسىيىپ ئۆتۈشكە تېگىشلىك نوقتا شۇكى، «ئاقارتىش»،-ئۇلارنىڭ دىققەت-ئېتىبارىنىڭ مەركىزى، شۇڭا ئۇلار دىنىي مەكتەپلەرنى ئىسلاھ قىلىش كېرەك، بولمىسا ھېچقانداق ئۆزگىرىشنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولمايدۇ، دەپ قارىدى. شۇڭا، تاتارلار ئارىسىدا «جەدىدى» دەپ ئاتىلىدىغان زور ھەركەت مەيدانغا كەلدى.
«جەدىد» دېگەن سۆز «يېڭى» دېگەن مەنىدە بولۇپ، ئۇ تەرەققىيپەرۋەز تاتار بۇرژۇئازىيىسى ۋە ئۇنىڭ مۇتەئەسسىپلىككە قارشى تۇرغۇچى تەرەپداشلىرىنىڭ سىياسىي كۈرەش ئېلىپ بېرىشتىكى بىر تۇغى بۇلۇپ قالغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە تاتار بۇرژۇئازىيىسىگىلا ئەمەس، ھەتتا پۈتكۈل تۈرك بۇرژۇئازىيىسىگە نىسبەتەن ئېيىتقاندا، ئۇ كېيىن سەپەرۋەر قىلىش، تەشكىللەش رولىنى ئوينايدىغان شوئار بولۇپ قالغان، ھەر خىل شەكىللەر بىلەن ھازىرغىچە داۋاملىشىپ كەلگەن روسىيىدىكى پان تۈركىزم ھەركىتىگە ئاساس سالغان.
ۋولگا دەرياسى ۋادىسىدىكى تاتارلار ئارىسىدا ھەم دىنىي مەكتەپنى ئىسلاھ قىلش شوئارى ئوتتۇرىغا قويۇلدى، ھەم ئۇنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ناسىر، فەيزىخاننوفقا ئوخشاش كۆتۈرەڭگۈ روھلۇق روسىيىدىكى تۈرك مىللەتلىرى ئارىسىدا جەدىد ھەركىتىنى تەشەببۇس قىلش ھەمدە ئۇنىڭغا سىياسىي جەھەتتىن رەھبەرلىك قىلىشقا شۈنھىسىزكى، قىرىملىق ئاقسۆڭەك ئىسمائىل گاسپرىنسكىي ئاۋۋال كۆرسىتىلگەنىدى. ئۇ رۇسىيە پان تۈركىزم ھەركىتىنىڭ ئۆمۈرلۈك ئىدىيىىۋى قۇتراتقۇچىسى ئىدى.
پان تۈركىزمنىڭ تەشەببۇسى قۇتراتقۇچىلارنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، روسىيىدىكى تۈرك قەبىلىرىنى ئالدى بىلەن ئورتاق تىل-ئەدەبىيات (قېلىپلاشقان) ۋە مەدەنىيەتنى بەرپا قىلىش، كېيىن سىياسىي تەشكىلات قۇرۇش ئارقىلىق مىللىي گۈللىنىشنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن بىرلەشتۇرشتىن ئىبارەت ئىمىش. بۇ يولدا توغىرسىغا ئىككى توساق قويۇلغان: بىرى چار پادىشاھنىڭ مۇستەبىت تۈرۈمى، رۇسلاردىن باشقا مىللەتكە، جۈملىدىن تۈرك-تاتارلارغا رەھىمسىزلىك بىلەن زۇلۇم سالغان؛ يەنە بىرى ئىسلام دىنى ساھەسىدىكى ئەكسىيەتچىل كۈچلەر، ئۇلار دىنىي خوراپاتلىقتىن پايدىلىنىپ، پۈتكۈل خەلق ئامممىسىنى زۇلمەت ۋە نادانلىقتا قالدۇرماقچى بولغان. پان تۈركىزمچىلار ئاۋۋال كۈرەشنىڭ تىغ ئۇچىنى ئىسلام دىنى ساھەسىدىكىلەرگە قارىتىپ، مەكتەپلەرنى ئىسلاھ قىلىش شۇئارىنى ئوتتۇرىغا قويدى، تۆۋەندە بىز ئىسلاھاتنىڭ غەلىبە قىلغانلىقىنى كۈرۈۋالالايمىز.
قالدى،چۈنكى تۈرك بۇرژۇئازىيىسى ۋە ئەركىن ئاقسۆڭەك مۇتەپەككۇرلاردىن بولغان پان تۈركىزمچىلار كۈرەشنىڭ ئۇسۇلى ۋە شەكلىنى پۈتۈش روسىيىدىكى ئەركىن بۇرژۇئا ھەركىتىگە بېقىندۇرۇپ قۇيۇپ، ئۆزىنىڭ تاكتىكىسىنى تۈزمىگەنىدى. ئىسلام دىنى ئىدېئولوگىيىسىنىڭ ئاجىزلىشىشىغا ۋە مىللىي شەكلىنىڭ ئەۋج ئېلىشغا ئەگىشىپ، پان تۈركىزمنىڭ تەشەببۇسى رۇسىيىدىكى تۈرك-تاتارلار ئارىسىدا كەڭ تەشۋىق قىلىندى، بۇ جامائەتچىلىك ئوڭاي چۈشىنىدىغان بىر پۈتۈن تۈرك تىل – ئەدەبىياتىنى تۈزۈش يولىدا ئىزدىنىشتە ئىپادىلەندى، ئەمما بۇ مۇۋەپپەقىيەتلىك بولمىدى.
تۈرك سودا بۇرژۇئازىيىسى ۋە ئەركىن ئاقسۆڭەكلەرنىڭ ئىدىيىۋى سىستېمىسى بولغان پان تۈركىزم تۈرك سودا بۇرژۇئازىيىسى بىلەن روسىيە بۇرژۇئازىيىسىنىڭ تىركىشىش ئېھتىياجى تۈپەيلىدىن مەيدانغا كېلىپ، قازان تاتارلىرى ئارىسىدا تەرەققىي قىلىشقا باب كېلىدىغان پايدىلىق شارائىتنى تاپتى، چۈنكى قازان تاتارلىرى باشقا تۈرك قەبىلەرىگە قارىغاندا كاپىتالىزم تەرەققىيات يولىغا بالدۇر ماڭغان بولۇپ، ئىلگىرى كۆچمەن چارۋىچىلارۋە يېرىم كۆچمەن چارۋىچىلار ئارىسىدا ئىسلام دىنىنىڭ ئاساسلىق تارقاتقۇچىسى، كېيىن «جەدىد ھەركىتى» نىڭ پائال تەشۋىقاتچىسى، باشقىرتلار، قىرغىزلارغا نىسبەتەن ئېيىتقاندا، مەدەنىيەت ئاسسمىلياتسىيىسىنىڭ يەتكۈزگۈچىسى بولغان.
تاتار سودىگەرلىرىنىڭ مەدەنىيەت ئاسمىلياتسىيىچىسى ۋە ئىسلام دىنىنىڭ تارقاتقۇچىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن باشقا تۈرك قەبىلىرىگە سىڭىپ كىرىشنى چۈشىنىشكە بۇلىدۇ، چۈنكى ئۇلار مەملىكەت ئىچىدىكى بازارلاردا روسلار بىلەن رىقابەتلىشەلمەي، باشقا بازار ئىزدەپ، ئۇدۇل شەرققە قاراپ مېڭىشقا مەجبۇر بولدى. ئۇلار تاتار مەدەنىيىتى ۋە ئىسلام دىنىنى تارقىتىش ئارقىلىق قولغا كەلتۈرگەن بازارنى مۇستەككەملەش كويىدا بولدى. قىرغىزلار (قازاقلارنى دېمەكچى-تەرجىمانىدىن) پەيدىنپەي ئويغىنىپ، ئاۋۋال ئىسلام بايرىقى ئاستىدا، ئارقىدىنلا پان تۈركىزم بايرىقى ئاستىدا ئېلىپ بېرىلغان «تاتارلاشتۈرۇش» - يىلتىزى تۈرك بولغان مىللەتلەرنى بىر پۈتۈن گەۋدە قىلىپ ئۇيۇشتۇرۇشقا كەسكىن قارشى تۇردى. يېرىم ئولتۇرقلاشقان دېقانلار بىلەن سودىگەرلەر ئوتتۇرسىدا ئىجتىمائىي قارشىلىق كېلىپ چىقتى.
«جەدىد ھەركىتى» تۇغى ئاستىدا، پان تۈركىزم ھەركىتى تاتارلار ئارىسىدا پەيدىنپەي ئەۋج ئېلىشقا باشلىدى ھەمدە پان ئىسلامىزم بىلەن زىچ گىرەلشىپ، تاكى ئاخىرغىچە ئۇنىڭدىن ئاشكارا بۆلۈنۈپ چىقمىدى، پەقەت بەزىدە ئۇنىڭدىن ئاشكارا بۆلۈنۇپ چىقمىدى، پەقەت بەزىدە ئۇنى چېقىۋالاتتى. پان تۈركىزم تەرەققىيپەرۋەر تاتار بۇرژۇئازىيىسىنىڭ ئىدېئولوگىيىسى بولۇپ قالدى، ئۇنىڭدا بارلىق تۈرك بۇرژۇئازلىرىنى ئىتتىپاقلاشتۇرغاندىلا، رۇس چوڭ دۆلەتچىلىك بۇرژۇئازىيىسىنىڭ قەدەممۇقەدەم قىستىشى ئالدىدا ئۆزىمىزنى قوغدىيالايمىز، دەپ قارالدى. تاتار بۇرژۇئازىيىسى «يول بەلگىسى» نى ئاسىياغا قاراشتىن غەربكە قارىتىشقا بۇراش كېرەكلىكىنى تونۇپ يەتكەن چاغدا، شۈبىسىزكى «قارىتا قوراللىشىش» ئارقىلىق تەشەببۇسكارلىقىنى قايتا قولىغا كەلتۈرۈپ، رىقابەت رەقىمىنى بولغان رۇسلارنى قانداقلا قىلىپ بولمىسۇن، ئاخىرقى غەلبىگە ئېرىشتۈرمەسلىكنى ئۈمۈد قىلدى. ئەمما، رۇسلارنىڭ سودا – سانائەت كاپىتالى ھېچقانداق چەكلىمىگە ئۇچرىماي داۋاملىق تەرەققىي قىلىپ، تاتار بۇرژۇئازىيىسىنى يېڭى ۋەزىيەتكە ماسلىشىشقا مەجبۇر قىلدى. رۇس بۇرژۇئازىيىسىنىڭ كۈچى ۋە تەسىرىنىڭ مەۋجۇت بولۇشى، شۇنىڭدەك ئەڭ كۈچلۈك بۇ سىنىپىي كەسىپدىشى (رۇس بۇرژۇئازىيىسى) نىڭ پوزىتسىيىسى تاتار بۇرژۇئازىيىسى تاتار خەلقىگە زۇلۇم سالغۇچى چار پادىشاھنىڭ مۇستەبىت تۈزۇمىگە قارشى سىياسىي كۈرەشتە تولىمۇ قەتئىي ۋە ئۈزۇل – كېسىل بولالمايدىغان قىلىپ قويدى. تاتار بۇرژۇئازىيىسى رۇس بۇرژۇئازىيىسىنىڭ كەينىدىن ئەگىشىپ ماڭىدىغان ھالغا چۈشۈپ قالدى. دەل گ. ئابلاجىموف تەسۋىرلەنگەندەك: «ئۇلار (مۇستەبىت تۈزمگە قارشى كۈرەشتە – ئاپتوردىن) ئۆزلىرى بىر يەرگە توپلىشىپ، ياش تۆكۈپ ئاغىرنىش ۋە كۇسۇلدىشىش دەرىجىسىدىن زادىلا نېرى كىتەلمىگەن.» تاتار پان تۈركىزمچىلىرى پۈتكۈل رۇسىيە بۇرژۇئازىيىسى ئىچىدە بىرەر ئورۇنغا ئېرىشىش ئۈچۈن كۈرەش قىلغان ھەمدە تۈتكۈل تاتار مىللىتى (جۈملىدىن ئىشچى-دېھقانلار) گە ۋەكىللىك قىلىش سالاھىيىتىگە ئىگە بولۇۋالماقچى بولغان. كېيىنكى نۇقتا ئۇلار ئۈچۈن ئالاھىدە زۆرۈر، چۈنكى رەھبەرلىك ئورنىنى ئۆز چاڭگىلىغا ئېلىۋېلىپ، بۇرژۇئازىيىنىڭ ئىچكى قىسمىدا ئورتاق مەسىلەرنى ھەل قىلغاندا، ئۆزىنىڭ رولى ۋە ۋەزنىنى ئاشۇرۇش كويىدا بولغان.
جەدىد ھەرىكىتى ۋە ئىسلام دىنىي ساھەسى توغۇرسىدا
ئىسلام دىنى ساھەسىدە 19- ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدىلا ئىسلاھاتچىلارنىڭ جەدىد ھەركىتىگە قانداق مۇئامىلە قىلىش مەسىلىسىدە ئىختىلاپ كېلىپ چىقتى: ئۇلارنىڭ رادىكال قىسمى جەدىد ھەركىتىنى قۇۋەتلەپلا قالماستىن، بەلكى پائال قوللىدى، ئەڭ ئەكسىيەتچىل يەنە بىر قىسمى «كازىمىزم» توغى ئاستىدا ئىسلاھاتقا قەتئىي قارشى تۇردى. «كازىمىزم» بىلەن «جەدىد ھەركىتى» ئوتتۇرسىدىكى كۈرەش ئۇزاققىچە داۋاملىشىپ، ھەر خىل شەكىللەر بىلەن تاكى فېۋرال ئىنقىلابىغىچە دېگۈدەك سوزۇلدى.
«كازىمىزم» ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئسلام فېئوداللىق ئىدىيە سىستېمىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن، خەلق ئاممىسى ئارىسىدا چوڭقۇر ئىجتىمائىي ئاساسقا ئىگە ئىدى. خەلق ئاممىسى ئارىسىدا چوڭقۇر ئىجتىمائىي ئاساسقا ئىگە ئىدى. خەلق ئاممىسى بىر نەچچە ئەسىردىن بۇيان دىن ئەقىدىلىرى تەرىپىدىن بىر قېلىپلا چۈشۈرۈپ قويۇلۇپ، كونا قائىدە-يۇسۇنغا يېپىشىۋالغان قىلىپ قويۇلغان، شۇڭا ئۇلار «كازىم تەرەپدارلىرى» نىڭ «جەدىد ھەركىتى» گە ئۆچمەنلىك قىلىدىغان بارلىق تەشۋىقاتلىرىغا ئىشىنىپ قالغان. «جەدىد ھەركىتى» گە قارشى تۇرۇش كۈرىشلىرىغىلا تايىنىپ قالماي، ھەتتا بىر قىسىم شەھەر بايلىرىغىمۇ تايانغان، كېيىنكىلىرى «كازىم تەرەپداشلىرى» دىكى مولللىلارغا مەنىۋى ۋە ماددىي ياردەم بەرگەن. ئۇلارنىڭ باشچىسى بولغان ئەكسىيەتچىل موللىلار «جەدىد ھەرىكىتى» نىڭ ھىمايە قىلغۇچىلىرىنى ئىسلام دىنىنىڭ ئۇلىنى كولىغۇچىلار، دىنىي ئېتىقادنىڭ دۈشمىنى، دىنغا ئاسىيىلىق قىلغان، ھۆكۈمەتكە قارشى تۇرغان گۇناھكارلار، دېدى. چار پادىشاھنىڭ ھۆكۈمىتى ئۆزىنىڭ پايلاقچىلىق ئورگىنى ئارقىلىق يۈز بەرگەن ئىشلارنى بەش قولدەك بىلىپ تۇرتتى، شۇڭا ئۇ «كازىم تەرەپداشلىرى» نى قوللاش سىياسىتىنى يولغا قويدى.
«كازىم تەرەپداشلىرى» دىكى موللىلار چار پاىشاھ ژاندارمىلىرىنىڭ مەلۇم ھەركىتىنىڭ ئاكتىپلىرى ۋە ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ پائالىيەت ئەھۋالىنى ئېنىقلىشقا كۈچىنىڭ بارىچە ياردەم بېرەتتى، ئۇلار ئادەتتىكى جامائەتچىلىكنىڭ ئەھۋالىنىمۇ دوكىلات قىلاتتى. ھەممەيلەنگە ئايانكى، ئىشىم ئىشان «كازىم تەرەپداشلىرى» نىڭ ئەڭ مەشھۇر ئىدىيىۋى داھىيىشى ئىدى. ئۇ پۈتۈنلەي ساقچى دائىرىلىرىگە تايىندىغان بولۇپ، ئەمەلىيەتتە بىر پايلاقچى ئىدى. ئۇ تىڭتىڭلاپ قولغا كىرگۈزگەن «جەدىدچىلەر» گە دائىر خەۋەرلەرنى پايلاقچىلىق ئورگىنىغا ئارقا – ئارقىدىن دوكىلات قىلىپ، باشقىلارغا زىيانكەشلىك قىلاتتى، مەسلەن، دىنىي مەكتەپلەرنى پېچەتلىرىۋېتەتتى، تەرەققىيپەرۋەر موللا ۋە ئوقۇتقۇچىلارنى تۇتقۇزۇپ، ئەدلىيە سورىقىغا تارتقۇزاتتى، ۋەھاكازالار. ئىشىم ئىشاندىن باشقا، يەنە بىر مۇنچە جاسۇس موللىلارمۇ بار ئىدى.
ئورېنبۇرگدىكى ئىسلام دىنىي مەخلىس ھۆكۈمەتنىڭ ئۆلسىمۇ نىيىتىدىن يانمايدىغان تۈۋرۈكى ئىدى. بۇ مەجلىسى ئەۋەتكەن بىر قانچە 1000 قانۇنىي ئىمام شەھەر ۋە يېزىلارنى قاپلاپ كەتكەنىدى. دىن مەجلىسىنىڭ باشلىقى بولغان مۇپتىلىققا چار پادىشاھ ھۆكۈمىتى ھەممىدىن بەك چۈشىنىدىغان، ھازىرقى تۈزۈمگە ئەڭ سادىق، سىياسي جەھەتتە ئەڭ ئىشەنچىلىك كىشىلەر تاللاپ قويۇلاتتى. ئۇ ئىچىكى ئىشلار ۋەزىرىگە تەيىنلەش ۋە قانۇنىي ئىماملارنى ئەۋەتىش تۈزۈمى تاتار خەلقىنى چار پادىشاھ ھۆكۈمىتىنىڭ مۇددىئاسى بۇيىچە كونترول قىلشتا، شۈنھىسىزكى كۆڭۈلدىكىدەك بىر قورال بولۇپ قالغان، بۇلۇپمۇ «جەدىد ھەرىكىتى» گە قارشى كۈرەشتىن ئىبارەت بۇ مەسىلىدە، چار پادىشاھ ھۆكۈمىتى موللىلاردىن تازا پايدىلاندى، ئەكسىيەتچىل موللىلارمۇ ھەدېسىلا ھۆكۈمەتكە تاياندى.
1905- يىلىدىكى ئىنقىلابتىن كېيىن، تاتار دېھقانلىرى يېڭى مەكتەپنى ناھايىتى ئالقىشلىدى، دىنىي ساھەدىكى مۇتەئەسسىپلەر كونىلىققا يېپىشىۋالغانلىقتىن، دېھقانلار ئارىسىدىكى ئىناۋىتى تۈركۈلدى.
موللىلار ئىسلاھاتچى ئوقۇتقۇچىلارغا قارشى ئاشكار كۈرەش ئارقىلىق تاقابىل تۇرالمايدىغانلىقنى تونۇپ يېتىپ، چار پادىشاھنىڭ ساقچى دائىرىلىرىدىن ياردەم تەلەپ قىلدى. ئۇلار ئىچكى ئىشلار ۋەزىرىگە يوللىغان ئىلتىماسنامىدە تۆۋەندىكى تەكلىپلەرنى ئوتتۇرىغا قويدى:
1.«يېڭى مەكتەپلەر»نى ساداقەتمەن قانۇنىي موللىلارنىڭ نازارىتى ئاستىغا قويۇش؛
2.جايلاردىكى موللىلارنى «بەك بۇزۇلۇپ كەتكەن» ئىنقىلابىي پارتىيىدىكىلەرنىڭ (يەنى ئىسلاھاتچى ئوقۇتقۇچىلار) نىڭ پائالىيىتىنى دىن مەجلىسگە ياكى باتۇرلۇق بىلەن بىۋاستە ساقچى ئورگىنىغا مەلۇم قىلىشقا بۇيرۇش؛
3.دىن مەجلىسى موللىلارنىلا قوللاش؛
4.دىنىي مەكتەپنى پۈتتۈرگەنلەرنى موللىلىققا قويماسلىق.
ئۇلار ئارقىدىنلا يوللىغان ئىلتىماسنامىدە «جەدىد ھەركىتى» نى ھىمايە قىلغان موللا ۋە ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئىسىم-فامىلىسى، ئادرېسىنى تەپسىلىي تۇرغۇزۇپ چىققان، بۇ تىزىملىك روسىيىنىڭ ياۋرۇپا قىسمىغا ۋە سىبرىيىگىچە چېتىلغان، بۇ ئىلتىماسنامە بىر قانچە موللىنىڭ ئىلتىماسنامىسى بولۇپلا قالماستىن، بەلكى «كازىم تەرەپدارلىرى» نىڭ كوللېكتىپ ئەسىرى ئىدى.
بۇ ئىلتىماسنامە ئىمزاسىز يېزىلغان بولسىمۇ، ئەمما ئىچكى ئىشلار ۋەزىرى ۋە ئۇنىڭ ساقچى مەھكىمىسى قازاق ئوبلاستى، ئورېنبۇرگ ئوبلاستى، ساراتوف ئوبلاستى، سىبىرىيە ئوبلاستى ۋە ئۇفا ئوبلاستىغا دەرھال بۇيرۇق چۈشۈرۈپ، «ئوقۇتقۇچىلارنىڭ زىيانلىق ھەركەتلىرى» نى تەدبىر قوللىنىپ تازلاشنى تەلەپ قىلغان، شۇنىڭ بىلەن «جەدىدچىلەر»نى ئاختۇرۇپ تۇتۇش باشلانغان.
ئىسلام دىنىدىكى ئەكسىيەتچىل زاتلار چار پادىشاھنىڭ مۇستەبىت ئورگىنى بىلەن ناھايىتى كەڭ تىل بىرىكتۈردى. موللىلار ھۆكۈمەتنىڭ غالىچىسىغا ئايلىنىپ، تاتارلارنىڭ ئىنقىلابىي ھەركىتىگە مىڭبىر ھىيلە-مىكىرلەر بىلەن زىيانكەشلىك قىلدى، ھەتتا مىللىي بۇرژۇئازىيىنىڭ ھەر قانچە قىلسىمۇ ئىنقىلابىي ھەركەت دەپ ئاتىغىلى بولمايدىغان مۆتىدىل ھەركىتىنىمۇ بوش قۇيۇۋەتمىدى. ئەكسىيەتچىلەر دىن باشقۇرۇش ئورگىنىنى قولغا كىرگۈزىۋېلىش بىلەنلا قانائەتلىنىپ قالماي، بەلكى مۇنارخىست پارتىيىسى قۇرۇشقا تەييارلىق كۆردى. شۇڭا ، ئۇلار موللىلارنى بىرلەشتۈرۈشكە مۇھتاج بۇلۇپلا قالماستىن، بەلكى ئامما ئارىسىدىكى ھېسداشلىق قىلغۇچىلارنى ئۆزىگە تارتىشقىمۇ مۇھتاج ئىدى. ئۇلار قۇرغان پارتىيىنىڭ ئىسمى «توغرا يول پارتىيىسى» بولۇپ، ئۇنىڭ رەھبىرى پېتىربۇرگلىق موللاس بايازتوف ئىدى، كېيىن بۇ ئادەم ئورېنبورگنىڭ مۇپتىلىقىغا تەيىنلەنگەن. بۇ پارتىيىنىڭ پايلاقچىلىق ئىدارىسى بىلەن قويۇق ئالاقە قىلىدىغانلىقىنى بى قاراپلا بىلىۋالغىلى بولاتتى. بىر-بىرىگە ھەمنەپەس بولىدىغان بۇنداق ھەركەتكە تاتارلارنىڭ بارلىق گېزىت-ژۇرناللىرى دېگۈدەك ئارقا-ئارقىدىن ھۇجۇم قىلىپ، بۇ پارتىيىنىڭ سەردارىنى ساقچى ئىدارىسىنىڭ غالچىسى، دەپ سۆكتى.
«جەدىد مەزھىپى» نىڭ تاكتىكىسى ۋە كۆپ سانلىق دىنىي زاتلارنىڭ ئەكسىيەتچىل رولىنى تەپسىلىي بايان قىلىش ھاجەتسىز. ئەمدى تاتار بۇرژۇئازىيىسى مۇتەپەككۇرلىرىنىڭ ئسلام دىنىي بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنىڭ قانداقلىقىغا قاراپ باقايلى، بۇنى مۇنداق ئىككى جۈملە سۆزگە يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ: تاتاربۇرژۇئازىيىسى پائالىيەتچىلىرى دىنىي ساھەدىكى قارا گورۇھ مۇنارخستلارغا قارشى تۇرغان بولسىمۇ، ئەمما جىددىي ھەل قىلىشقا تېگىشلىك مەسىلەردە يەنىلا موللىلارنىڭ ئارزۇسىغا باقتى.
بايازتوفتىن ئىلگىرى مۇپتىلىققا تەيىنلىگەن سۇلتان زادىلا تەرەققىيپەرۋەر زات ئەمەس ئىدى، ئىچكى ئىشلار ۋەزىرى بىلەن ئۇفا ئوبلاستىنىڭ باشلىقى ئۇنى دۇرۇس ئادەم، نۇرغۇن تەرەققىيپەرۋەر دۈشمىنى بار، دەپ قارىغان. ئىش شۇنداق بولسىمۇ، تەرەققىيپەرۋەر كىشىلەر ئۇنىڭ ۋەزىپە ئۆتىگەنلىكىنىڭ 25 يىللىقىنى خاتىرلەش يىغىنىغا قاتناشتى. دۆلەت دۇماسنىڭ ئازاسى مەخسۇتۇف سۆزىدە ئۇنى خاتىرلەش يۇزىسىدىن تۆۋەندىكى تەدبىرلەرنى قوللىنىش توغىرسىدا تەكلىپ بەردى:


1 . ئۆرپ-ئادەت مەكتەپلىرى ۋە دىنىي مەكتەپلەرنى ياخشىلاش؛
2 . ئىمام ۋە ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئورنىنى ياخشىلاش؛
3. ئىسلام دىنىي يىغىنىدا مائارىپنى باشقۇرىدىغان تارماقنى كۆپەيتىش تەسىس قىلىش؛
4 . مەسچىتنىڭ ۋەخپە مال-مۈلۈكنى باشقۇرۇش خىزمىتىنى تەرتىپكە سېلىش؛
5 . ئائىلە مەسىلىسىنى ئىسلاھ قىلىش؛
6. ئوقۇتقۇچىلار مەكتىپى قۇرۇش.
دىن مەجلىسىنىڭ ئەكسىيەتچىللىكى مانا مەن دەپ تۇرسىمۇ، مائارىپ ئىشلىرى ئۇنىڭ باشقۇرۇشىغا تاپشۇرۇلغان. بۇ مۇرەسسە تاتار پان تۈركىزمچىلىرى بىلەن ئىسلام دىنى ساھەسىدىكىلەرنىڭ بىر-بىرىگە يېقىنلىشىۋاتقانلىقىنى ئىپادىلەپ بېرىدۇ. بۇ ھال 1914-يىلىدىكى مۇسۇلمانلار قۇرۇلتىيى مەزگىلىدە ئىككى تەرەپنىڭ مەخپىي تىل بىرىكتۈرۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان.
سۇلتان غالىيېف مەزھىپى توغرىسىدا
پان تۈركىزمچىلارنىڭ نۇقتىئىينەزەرى، بولۇپمۇ تاكتىكىسى، شۈبھىسىزكى تەبىئىي تەرەققىيات جەريانىدا پەيدىنپەي ئەكسىلئىنقىلابقا ئايلانغان. سۇلتان غالىيېف مەزھىپىنىڭ ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كېيىنكى دەسلەپكى يىللاردا ئىنقىلابنىڭ «سەپەردىشى»بولۇش سۈپىتى بىلەن پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسىنى ئېتراپ قىلىشى ئەجەپلىنەرلىك ئەمەس. ئەمما، بۇنداق «ئېتىراپ قىلىش»قا نۇرغۇن چېقىمچىلىق ئارىلاشقان بولۇپ، ناھايىتى ئاز ئاشكارىلىناتتى، كۆپىنچىسىگە چۈمبەل تارتىلغانىدى. تۈرك-تاتار بۇرژۇئازىيىىنىڭ مۇتەپەككۇرلىرى پرولېتارىيات ئىنقىلابىدىن پايدىلىنىپ، ئۆز مەنپەئىتىمىز ئۈچۈن خىزمەت قىلىپ، پۇرسەت يارىتىپ تۈرك-تاتار مىللەت ئەمگەكچى ئاممىسىنى ئېكسپىلاتاتسىيە قىلىدىغان مۇستەقىل ئورۇننى قولغا كەلتۈرۈشىمىز لازىم، دەپ نۇمۇسسىزلارچە بىلجىرلىدى.
پان تۈركىزمچىلارنىڭ نۇقتىئينەزەرى ۋە تاكتىكىسىنىڭ ئۆزگىرىشى مۇقەررەر ئىدى، بۇ ئۆزگىرىش ئۇلارنى پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسىنىڭ دۈشمىنى لاگېرىغا ئۆتكۈزۈپ قويدى. ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كېيىنكى دەسلەپكى يىللاردا، سۇلتان غالىيېف مەزھىپىنىڭ ئاخىرقى پروگراممىسى يوق ئىدى، چۈنكى ئۇلارنىڭ نەزەرىيىۋى ئاساسى شەكىللەنمىگەنىدى، شۇڭا ئۇنىڭ ئىدىيە ۋە نۇقتىئينەزەرى بەزىدە مۈجىمەل بولسا، بەزىدە باش-ئايىغى ئوخشاش چىقمايتتى. ھازىرقى زامان پان تۈركىزمنىڭ ئەكسىلئىنقىلابىي پروگراممىى ۋە ئۇنى قوبۇل قىلغۇچى سۇلتان غالىيېف مەزھىپى ئۈزلۈكسىز راۋاجلىنىپ، پەيدىنپەي شەكىللەنگەن.
ئۆكتەبىر ئىنقىلابىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە، بىر قىسىم مىللىي بۇرژۇئا، بولۇپمۇ بۇرژۇئازىيە زىيالىيلىرى سوۋېت ھاكىمىيىتىگە يېقىنلاشقان. سۇلتان غالىيېف بىلەن ئالاقىسى بار بۇ بىر قىسىم كىشىلەر ۋە ئۇلارنىڭ پىكىرداشلىرى ئۆكتەبىر ئىنقىلابىنىڭ «قوغدىغۇچىى»بولۇپ قالغان. بىزنىڭ ئالدىمىزغا قويۇلغان مەسىلە شۇكى، نېمە ئۈچۈن تۈرك-تاتار بۇرژۇئازىيىسىنىڭ مۇتەپەككۇرلىرى دەسلەپتە پرولېتارىيات ئىنقىلابنى ئېتىراپ قىلىدۇ؟ شۇنى توغرا كۆرسىتىپ ئۆتۈش كېرەككى، تۈرك-تاتار بۇرژۇئازىيىسىنىڭ مۇتەپەككۇرلىرى رۇسىيىدە يۈز بەرگەن سىنىپىي كۈرەشتە ناھايىتى تېزلا يۆنىلىشىنى بېكىتتى.
1918-يىلى، سۇلتان غالىيېف قازان رايونىنىڭ قۇرۇلتىيىدا قىلغان سۆزىدە: «مۇسۇلمان دۆلەتلەر پرولېتارىيات مىللىتى ھېسابلىنىدۇ. ئەنگلىيە، فرانسىيىدىكى پرولېتارىيات بىلەن ماراكەش، ئافغانىستاندىكى پرولېتارىياتنىڭ ئىقتىسادىي ئورنىدا زور پەرق بار. تەكىتلەپ كۆرسىتىشكە تېگىشلىكى شۇكى، ئىسلام دۆلەتلىرىنىڭ مىللىي ھەرىكىتى سوتسيالىستىك ئىنقىلاب خاراكتېرىنى ئالغان بولىدۇ. بۇنداق يۈزلىنىشمۇ رۇسىيە مۇسۇلمانلىرىنىڭ مىللىي كەيپىياتىدا ئىپادىلىنىدۇ»دېدى.
(«ئىنقىلاب تۇغى»، 1918-يىل 8-ئاينىڭ 23-كۈنى 44-سان)
بۇ ئاددىي نەقىل بىزنىڭ دىققەت قىلىشىمىزغا ئەرزىيدۇ. غالىيېفنىڭ بۇنىڭدىكى بارلىق بايانلىرى كېيىن تۈزگەن پروگراممىسىدا تېخىمۇ بېيتىلغان.
ئاۋۋال كۆرسىتىپ ئۆتۈشكە تېگىشلىكى شۇكى، «سىنىپ»بىلەن«مىللەت»تىن ئىبارەت بۇ ئىككى ئاتالغۇ قەستەن ئارىلاشتۇرۇۋېتىلگەن. سۇلتان غالىيېفنىڭ دېگىنى بويىچە بولغاندا، مۇسۇلمانلارنىڭ ھەممىسىنى پرولېتارىيات دېيىشكە بولار ئىمىش. شۇنى ئېسىڭىزدە تۇتۇڭكى، سىزنىڭ دەۋاتقىنىڭىز، تاتارلار ئەمەس، بەلكى مۇسۇلمان مىللەتلەر.
غالىيېف پرولېتارىيات ۋە پرولېتارىيات مىللىتىنىڭ كۈرىشىنى ئۈستىدە توختالغاندا، ئۆزلىرىنىڭ كۈرىشىنى بىر ئورتاق مەقسەتكە ئىگە، يەنى سوتسىيالىزم بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ئىنقىلاب، دەپ قارىغان.
ئىسلام مىللەتلىرى ۋە سوتسىيازلىم-دەل سۇلتان غالىيېفنىڭ ئاتام زامانىدىكى نەرسىلىرى ئىدى.
«بىزنىڭ قارىشىمىزچە، ھازىر ئوتتۇرىغا قويۇلۇۋاتقان ياۋروپا جەمئىيىتىدىكى بىر سىنىپ، يەنى بۇرژۇئازىيىنىڭ پرولېتارىيات دىكتاتۇرسىنى يۈگۈزۈش ئۇسۇلى ئېزىلگۈچى مىللەتلەرنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشىدا ھېچقانداق زور ئۆزگىرىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرالمايدۇ. ھەرقانداق ئەھۋالدا، قانداقتۇر بىر ئۆزگىرش بولدى دېگەندىمۇ، ئۇ ھەرگىز ياخشى تەرەپكە قاراپ تەرەققىي قىلماستىن، بەلكى يامان تەرەپكە قاراپ ئۆزگىرىدۇ. بۇنىڭ ئەكسىچە، بىز مۇنداق بىر تەكلىپنى ئوتتۇرىغا قويماقچىمىز، ئۇ بولسىمۇ مۇستەملىكە ۋە يېرىم مۇستەملىكە قۇرۇپ، مۇستەملىكىگە بېقىندى دۆلەتلەرگە دىكتاتۇرا يۈرگۈزگەندىلا، ئىنسانلار جەمئىيىتىگە ماددىي شارائىت يارىتىپ بەرگىلى بولىدۇ.»
سۇلتان غالىيېف مەزھىپىنىڭ «تۈرك مىللەتلىرىنىڭ ئىجتىمائىي، سىياسىي، ئىقسادىي، مەدەنىيەت تەرەققىياتىنىڭ ئاساسىي» دېگەن ھۆججىتىدە، سۇلتان غالىيېف مەزھىپى جەزمەن سوۋىت ئىتتىپاقى ۋە ھەر قايسى ئاپتۇنۇم جۇمھىرىيەت، رايۇنلارنىڭ ئورنىغا دەسسەپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ شەرقتىكى تاتارىيە، باشقىرىيە، قازىقىستان، قىرغىزىستان، ئۆزبېكىستان، تاجىكىستان، تۈركمەنىستان قاتارلىق رايۇنلاردا ئاساسەن تۈرك مىللەتلەرى ئولتۇراقلاشقانىدى.
سۇلتان غالىيېف مەزھىپى «تۈرك – تاتار مىللىتى» ۋە قەبىلىسى دېگەن ئاتالغۇنى ئىشلىتىشتىن باشقا، تولا چاغلاردا «ئىسلام مىللەتلىرى» دېگەن بۇ مەخسۇس ئىسىمنى قوللىناتتى. ئەمەلىيەتتە، كېيىنكىسىنىڭ مەنسى ئالدىنقىسىنىڭكىدىن جىق كەڭ ئىدى، ئەمما نۇرغۇن ئەھۋالدا، «ئىسلام مىللەتلىرى ۋە قەبىلىرى» دېگەن ئۇقۇمدىنمۇ تۈرك – تاتار مىللىتى دېگەن مەنە بار. بۇ ئىككى ئاتاكغۇلارنى ئارىلاشتۇرۇپ قوللىنىش كارايىتى چاغلىق ياكى تاسادىپىي ئىش بولماستىن، دەل سۇلتان غالىيېف ئېقىمدىكى مۇتەپەككۇرلارنىڭ ئىسلام دىنىغا تۇتقان پوزىتسىيىسى ئىدى.
سۇلتان غالىيېفنىڭ ئىسلام دىنىغا تۇتقان پوزىتسىيىسى پان تۇرانىزم مۇتەپەككۇرلىرىنىڭ نەزەرىيىسى ئاساسىدا بارلىققا كەلگەن. سۇلتان غالىيېف كوممۇنىزم ئىدىيىسىنىڭ نىقابى ئاستىدا ھەممىسىنى ئالماشتۇرۇشقا ئورۇنغان، كېيىن ئۆزى تۈزىگەن پان تۇرانىزم ئەكسىلئىنقىلابىي تەشكىلاتنىڭ پروگرممىسىدا ئۇنىڭ چاۋىسى چىتقا يېيىلدى.
«مىللەت ۋە قەبىلە ئايرىمىسى بولمىغان ئىسلام دۇنياسى يىمىرىلمەس بىرلىككە كەلگەن گەۋدە.» مانا بۇ سۇلتان غالىيېف ۋە ئۇنىڭ ئەگەشكۇچىلىرىنىڭ پان تۇرانىزم بىلەن شۇغۇللىنىشىتىكى ئەقىدىسى. ئىسلام دىنىغا كەلسەك، ئۇ ياش ھەم ھاياتنى كۈچكە ئىگە ئىلغار دىن بولۇش سۈپىتى بىلەن، تۈرك – تاتار مىللەتلىرىنىڭ تۇرمۇشىدا باشتىن – ئاخىر مۇھىم رول ئويناپ كەلمەكتە. ئۇنداقتا ئىسلام دىنىي زاتلىرىچۇ؟ «ئەكسىيەتچىل، ئەسەبىي تاتار دىنىي زاتلىرى قايسى خىل سىياسىي كۈچ بولغان، ئۇنىڭ ئورنىغا بىر خىل يېڭى دىنىي كۈچ دەسسىگەن بولۇپ، ئۇ تاتارلارنىڭ دىنىي ئەسەبىيلىكنى ئاجىزلاشتۇرۇۋەتكەن.»
پان تۇرانىزمنىڭ يېڭى سىستېمىسىدىكى بىر مۇتەپەككۇر شەرھىلىگەن ھەممە نەرسىنىڭ مەيلى ئىلگىرى ياكى ھازىر ماتىريالىزم بىلەن ئوخشاشلىقنىڭ بولۇشى ئۇيۇقتا تۇرسۇن، بەلكى ئۇ ماركىسىزم بىلەنمۇ مۇناسىۋەتسىز، ئۇ بۇرژۇئازىيىنىڭ ئەكسىيەتچىل دۇنيا قارىشىنىڭ بەلگىسى بولۇپ، ماركىسىزمغا زىت يول تۇتقان.
ھەممەيلەنگە ئايانكى، 1926～1927– يىللىرى، ياۋرۇپادىكى خىلمۇ خىل كۆچمەنلەرنىڭ ئارىسىدا «بىرلىشىش» يۈزلىنىشى مەۋجۇت ئىدى. مەسلەن، كونا روسىيىدىكى تۈرك قەبىلەرنىڭ ئاپپاراتى «يېڭى تۈركىستان» قۇرماقچى بولۇپ، مۇۋەپپەقىيەت قازىنىش ئۈمىدىنى سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ئۆزىنىڭ ئەگەشكۈچىلىرىگە باغلاپ، تۈرك– تاتار مىللەتلىرىدىن بولغان كۆچمەنلەرنى ئۆزىنىڭ ئەتراپىغا توپلاش ئويىدا بولغان. «يېڭى تۈركستان» ژۇرنىلى ئۆزىنىڭ رولىنى جارى قىلدۇرماي تۇرۇپلا، ئۇنىڭ مۇتەپپەكۇرى ز . ۋەلتوف ۋە چوقايېف قاتارلىق كىشىلەر سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى «تۈرك ئىدىيىسى كىرزىىسى» ئۈچۈن ھەسرەت چېكىشكە مەججۇر بولىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، سوتسىيال ئىنقىلابىي پارتىيە ئەزاسى ب . چېرنوفنىڭ تەشەببۇسى ۋە رەھبەرلىكىدە ئاتالمىش «يېڭى شەرق» تەشكىلىي كومېتىتى قۇرۇلدى. ئۇ بولشېۋىكقا قارشى بارلىق كۈچلەرنى بولشېۋىزمغا قارشى كۈرەش قىلىشقا سەپەرۋەر قىلدى. تەشكىللۈگۈچىلەر «يېڭى شەرق» تەشكىلىنىڭ كەلگۈسى ئەزالىرىغا ئۇقتۇرۇش قىلىشقا ئۈلگۈرمەي تۇرۇپلا، بۇ تەشكىلىي كومىتېت پارچىلىنىپ كەتتى...
يوقىرىدا بايان قىلىنغان بۇ بىرلەشمە گەۋدىلەر يېڭى ئاپپارات تەشكىللىشىگىلا، بۇ ئاپپاراتلار چاك–چېكىدىن بۆسۈلۈپ كەتتى. يېڭى تۈركىستان سوتسىيالىست ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى مەيدانغا كېلىشى بىلەنلا، ئۆتمۈشتىكى تۇران مىللەتلىرىنىڭ تۈركىستان ئىتتىپاقى ۋە ۋاقتى ئۆتۈپ كەتكەن «يېڭى تۈركىستان» ژۇرنىلىنىڭ ئورنىنى ئالدى. بۇ پارتىيىنىڭ تەشكىلاتچىلىرى ۋە مۇتەپپەككۇرلىرى يات مىللىتىنىڭ ئېكسىپىلاتاتسىيىسىگە قارشى مۇرەسسەرسىز سىنىپىي كۈرەش قىلدىغانلىقىنى پۈتۈن دۇنياغا جاكارلىدى. ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى تۇران دۇنيا سىنىپى بىلەن پرىنسىپسىز بىرلىشىشىنى «رەت قىلدى»، تۈركىستان سوتسىيالىستلار پارتىيىسى تەشكىلاتچىلىرىنىڭ شوئارى ۋە ۋەدىسى ئالدى بىلەن تۈركىستاننىڭ ئىچكى قىسمىدا سىيىپىي پارتىيە قۇرۇش ئۈچۈن تىرشىپ كۈرەش قىلىش، بۇ پارتىيە ئالاھىدە سىنىپىي تاكتىكا قوللىنىشى كېرەك، دېگەندىن ئىبارەت بولدى.
بىز ھازىرقى زاماندىكى پان تۇرانىزىمچى سۇلتان سۇرىيېف مەزىپىنىڭ نەزەرىيە ئاساسىدىن خەۋەر تاپقاندىن كېيىن، ئسسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىنىڭ نەزەريىە ئاساسىنىڭ سۇلتان غالىيېف مەزھىپىنىڭ پروگراممىسى بىلەن كىشىنى ھەيران قالدۇردىغان دەرىجىدە ئوخشىشىپ كېتىدىغانلىقىنى بايقىۋالالايمىز.
بۇ نەزەرىيىچىمىزنىڭ پېشىۋاسى، ئۇستازى ۋە ئۇنىڭ دۆلەت سىرتىدىكى پان تۇرانىزمچىلار لاگېرىدىكى ئەگەشكۈچىلىرى سۇلتان غالىيېفتىن ئىلگىرىلا، تۈرك خەلقى ئارىسىدا تۈرك – تاتار مىللەتلىرىنىڭ، مەنپەئىتىنى قوغدايدىغان پارتىيە قۇرۇش كېرەكلىكىنى بىلدۇرگەنىدى.
ئاتالمىش مىللىي مەنپەئەت سىنىپىي مەنپەئەت بىلەن قارىمۇ قارشى. تۈرك ئىدىيە سېستېمىسىنىڭ نەزەرىيەچىلىرى «مىللىي» بۇرژۇئازىيىنىڭ مۇتەپپەككۇرلىرىغا ئوخشاش، ئۆزىنىڭ سىنىپىي ئالاھىدىلىكىنى يېپىش ئۈچۈن مىللەت شۇئارى ۋە سىنىپىي ئوتتۇرىغا قويغان ئسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگىراممىسىنىڭ ئاپتۇرى سۇلتان غالىيېفنىڭ مەلۇم دەرىجىدە ئاشكارا ئىپادىلەنگەن نۇقتىنەزەرىنى تېخىمۇ يۇشۇرۇن شەكىل ۋە مۈجىمەل سۆزلەر بىلەن يازغان. ئۇلارنىڭ نېمە دېگەنلىكىنى ئاڭلاپ باقايلى:
«تۈركىستاندا يىرىك سانائەت تەرەققىياتى ئاستا بولسىمۇ، ئەمما تۈركىستاندىكى چوڭ شەھەرلەردە ئىشچىلار كۈندىن– كۈنگە كۆپەيمەكتە. ئىشچىلار سىنىپى ئىچكى – تاشقى ئاكسپىلاتاتسىيىچى سىنىپلار ئالدىدا ئۆزىنىڭ سىنىپىي مەنپەئەتىنى قوغداش، دۆلەتنىڭ كەلگۈسى تەرەققىياتىدا ئىقتىسادىي ۋە ئىجتىمائىي رول ئويناش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىش ئۈچۈن، ئىشچىلار سىنىپى ئىشچىلار ئۇيۇشمىسى بىلەن بىرلىشىپ پارتىيە قۇرۇشى كېرەك. بۇ پارتىيە شەھەرلەردىكى ئىشچىلارنىڭلا پارتىيىسى بولۇپلا قالماستىن، يەنە شەھەرلەردىكى ئىشچىلار بىلەن مەنپەئەتداش بولغان دېھقانلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئېلىشى كېرەك.»
«سوتسىيالىستلار ۋە سىنىپىي مەنپەئەتنى پرىنسىپ قىلغان پارتىيە كەلگۈسىدە دىنىي ۋە شەخسىي مەنپەئەتنى ئاساس قىلىدىغان پارتىيە قۇرۇشقا توسالغۇ بولىدۇ. شۇڭا، ئەمەلىي تۇرمۇشتىكى ئىقتىسادىي پرىنسىپقا قاراپ تەربىيە ئېلىپ بېرىش لازىم.»
تۈركىستان سوتسىيالىستلىرىنىڭ پروگراممىسىنىڭ بۇ قىسمىدا، تۈركىستان سوتسىيالىستلار پارتىيىسىنىڭ）قايسى ۋاقىتتا بولمىسۇن، ناۋادا ئۇ ئاساسىنى پۇختىلىسىلا، ئەڭ مۇھىم بولغىنى دۆلەت ئىچىدە رەھبەرلىك ھوقۇقىنى قولغا كىرگۈزۈش（سوتسىيالىزمنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش، سوتسىيالىستلار پارتىيىسىنىڭ دۆلەت ئىچىدىكى دىكتاتۇرىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن، دىنغا ۋە كاپىتالىزمغا قارشى تۇرۇش كېرەكلىكى ئېنىق كۆرسىتىلگەن.
بىز پروگرامما ئاپتۇرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا سىياسىي دىكتاتۇرا يۈرگۈزۈشنى مەقسەت قىلىدىغانلىقىدىن گۇمانلانمايمىز. گۇمانلىنىش ھاجەتسىزكى، ئۇلار «سوتسىيالىزم» ۋە «سوتسىيالىستلار پارتىيىسى»باشقىچە چۈشەنگەن ھەمدە ئۇنىڭغا يېڭى مەزمۇن يۈكلىگەن. ئەمما، «تۈركىستاننىڭ سوتسىيالىستلىرى» بىلەن سۇلتان غالىيېف لاگېرىدىكى «سوتسىيالىستلار»ئوتتۇرىسىدا مېتودولوگىيە جەھەتتە ھېچقانداق پەرق يوق، ھەم پەرقنىڭ بولۇشىمۇ مۇمكىن ئەمەس.
سۇلتان غالىيېف مەزھىپى پروگراممىسىنىڭ ئاساسىي نوقتىئىينەزەرى سوۋېت ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش ئۈچۈن كۈرەش قىلىشتىن ئىبارەت. سۇلتان غالىيېف مۇنداق يازغان: «مەن شۇنى ھېس قىلماقتىمەنكى، رۇسىيىدە سوتسىيالىستىك ئىنقىلابنى يوقىتىشتا ئىككى يول بار: بىرى، كومپارتىيە ۋە سوۋېت ھاكىمىيىتى پەيدىنپەي دۆلەت كاپىتالىزمى ۋە بۇرژۇئا دېموكراتىيىسى يولىغا قاراپ ماڭىدۇ؛ يەنە بىرى، ئىنقىلاب سوۋېت ھاكىمىيىتى بىلەن بۇرژۇئازىيىنىڭ قوراللىق توقۇنۇشىدا مەغلۇب بولىدۇ...»
ئۇ سۆزىنى تولۇقلاپ يەنە مۇنداق دېگەن: «مەن مۇشۇ پاكىتلارنى ئاساس قىلىپ شۇنداق تەكلىپ بېرىمەنكى، دۆلەت كاپىتالىزم ئاساسىدا، تۇران خەلق دېمۇكراتىك جۇمھۇرىيىتى قۇرۇشقا... تەييارلىق كۆرۈش كېرەك.»
ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىنىڭ تەشكىلاتچىلىرى ئۆزلىرىنىڭ تۈركىستان سوتسىيالىزمى پرىنسىپىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش توغرۇلۇق نېمىلەرنى ئويلىدى؟ قىلچە تۈزۈت قىلماي ئېيتىش كېرەككى، ئۇلار دەل سۇلتان غالىيېفىڭ قىلغىنىغا ئوخشاش ئۆزلىرىنىڭ ئويىنى ئاشكارا شەرھلەشكە پېتىنالمىدى. ئەكسىچە، ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر ئاتالغۇ جەھەتتە ھەدەپ ئويۇن ئويناپ، ئوتتۇرا ئاسىيا ئەمگەكچى ئاممىسى ئارىسىدىكى قالاق تەبىقىدىكىلەرنى قايمۇقتۇرۇپ، ئۇلارغا ياخشى تەسىر قالدۇردى. ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر سوۋېت ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرىمىزمۇ دېمىگەن، تۇران دۆلىتى قۇرۇشنى ئۆزلىرىنىڭ پروگراممىسىغىمۇ يازمىغان بولسىمۇ، ئەمما ئادەتتىكى نەرسىلەرنى، مەسىلەن، تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىق مەسىلىسىنى بايان قىلغان.
«تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقى ۋە دېھقانلار ھەرىكىتىنىڭ قوزغىلىشىنى ئىنقىلاب ئارقىلىقلا ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدۇ.»
پروگرامما ئاپتورى يەنە مۇنداق يازغان: «دېھقانلارنىڭ سانى مەملىكەت ئاھالىسى ئىچىدە ئالدىنقى ئورۇندا تۇرىدۇ، شۇڭا ئۇلارنىڭ تارىخىي ئورنى بولۇشى كېرەك.»ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر دېھقانلار بىر سىنىپ ئەمەس، بەلكى پەرقىسز، تەبىقىگە بۆلۈنمىگەن بىر ئىجتىمائىي كاتېگورىيىگە كىرىدۇ، دەپ قارىغان. تۈركىستاننىڭ كەلگۈسى ئىنقىلابى ئۈستىدە توختالغاندا）كىتابخانلارنىڭ گاڭگىراپ قېلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، تېخىمۇ توغرا بىر ئاتالغۇنى ئالماشتۇرۇش كېرەك（، ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر قوزغىلاڭ كۆتىرىپ، سوۋېت ئىتتىپاقىدىن بۆلۈنۈپ چىقىش كېرەك، دەپ يازغان. بۇنىڭدىن ئۇلارنىڭ دېگەنلىرىنىڭ زادىلا ئىنقىلاب ئەمەس، بەلكى ئەكسىلئىنقىلاب ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. ناھايىتى ئېنىقكى، ئىلكوفنىڭ سوتسىيالىزمى باشقا بىر خىل خاراكتېر ۋە نىشانغا ئىگە.
ناۋادا سىز ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگراممىسىنىڭ يۇقىرىدا بايان قىلىنغان بىر قانچە جايلىرىنى سۇلتان غالىيېف پروگراممىسى بىلەن سېلىشتۇرۇپ كۆرىدىغان بولسىڭىز، كېيىنكىسىدە）ھەممەيلەنگە ئايان بولغان شارائىتتا（سانائەت بۇرژۇئازىيىسى بىلەن بىرلىشىشتە، سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى تۈرك مىللەتلىرىدىن بولغان ئىشچىلار، دېھقان ۋە ئۇششاق بۇرژۇئازىيە ئىتتىپاقىنىڭ تىلغا ئېلىنغانلىقىنى بىلىۋالالايسىز، ئۇنداقتا سىز سۇلتان غالىيېفنىڭ پروگراممىسىنى ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگراممىسىنىڭ كۆچۈرۈلمىسى ئىكەنغۇ دېگەن خۇلاسىگە كېلىشىڭىز مۇمكىن، ئەجەبا بۇ تاسادىپىي توغرا كېلىپ قالغانلىقمۇ؟
بىز ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىنىڭ تەزەرىيە پروگراممىسىدىن ئازراق كۆچۈرۈپ بەردۇق. ئۇنىڭدا مۇنداق يېزىلغان: «يېڭى پارتىيە مۇرەسسەسىز سىىپىي پرىنسىپ ئاساسىدا قۇرۇلۇشى، ئۆز مىللىتى ۋە يات مىللەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق ئېكسپىلاتاتسىيىچىلەرگە قارشى قەتئىي كۈرەش قىلىشى، سىنىپىي سىياسەت تۈزۈشى كېرەك. بۇنداق تۈتەك بومبىسى سوتسىيالىستلار پارتىيىسىنىڭ تەشكىلاتچىلىرىغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئۆزلىرىنىڭ ئەمەلىي ۋەزىپىسى ۋە سىياسىي بۇرچىنى بايان قىلغۇچە بولغان ئارىلىقتا ئىنتايىن زۆرۆر بولىدۇ.»
ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىدىكىلەر تۇران دۇنياسىدىكى ھەرقايسى سىنىپلارنىڭ بىرلىكسەپ بولۇپ ئويۇشۇپ، سوۋېت ھاكىمىيىتىگە ئورتاق قارشى تۇرۇشنىڭ ساقلانغىلى بولمايىدىغان پاكىت ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاشقا توغرا كەلگەندە، ئۇلارنىڭ بارلىق ئاتالمىش سىنىپىي پرىنسىپى ۋە مۇرەسسەسىز سىنىپىي نۇقتىئىينەزەرى پۈتۈنلەي ئاشكارىلىنىپ قالدى. ئەمەلىيەتتە مەسىلە ناھايىتى ئاددىيكى، تۈرك مىللىتى بۇرژۇئازىيىسى، باي دېھقانلىرى ۋە پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسى بىلەن دۈشمەنلىشىدىغان بارلىق كۈچلىرى مىڭبىر ھىيلە－مىكىرلەر بىلەن سوۋېت ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرۇش كويىدا بولىدۇ.
«ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرغان مىللەت تەركىبىدىكىلەردىن قۇل قىلىنغان مىللەتكە ھېسداشلىق قىلىدىغانلار ھامان ئاز سانلىق. شۇڭا، ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىدىكىلەر كەلگۈسىدىكى سوتسىيالىستىك ئىنتېرناتسىئونالنىڭ ئاز سانلىق مىللەتلەر ۋە مۇستەملىكىسى يوق مىللەتلەردىن تەركىب تېپىشىنى ئۈمىد قىلىدۇ. ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى شۇنىڭغا ئىشىنىدۇكى، كەلگۈسىدىكى بۇ ئىنتېرناتسىئونال تۈركىستاننى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئازادلىق ئىشلىرىغا پايدىلىق بولىدۇ، ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى شۇنىڭغا قەتئىي ئىشىنىدۇكى، بۇ پارتىيە تۈركىستاندا ئەڭ كۈچلۈك پارتىيىگە ئايلىنىپ، دېھقانلار، ئىشچىلار ۋە تۈركىستاننىڭ ئازادلىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىدىغان بارلىق زىيالىيلارنى ئۆز ئەتىراپىغا ئۇيۇشتۇرىدۇ. شۇڭا، تۈركىستان باشقا دۆلەتلەردىكى خەلقئارا ئازادلىق ھەرىكىتىگە قاتناشقان دېھقانلار، ئىشچىلار بىلەن بۇزۇلماس دوستلۇق ئورنىتىدۇ.»
بىز ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگراممىسىدىن خەۋەر تاپقاندىن كېيىن، ئەمەلىيەتتە پروگرامما ئاپتۇرىنىڭ مۇددىئاسىمۇ بىزگە ئۆز－ئۆزىدىن مەلۇم بولىدۇ.
پروگرامما ئاپتۇرىنىڭ قارىشىچە، مۇستەملىكە ۋە يېرىم بېقىندىلىق ئورۇندا تۇرۇۋاتقان مىللەتلەر ئىشچىلىرى، دېھقانلىرى ۋە زىيالىيلىرىنى بىرلەشتۈرۈپ، يېڭى
«سوتسىيالىستىك ئىنتىرناتسىئونال»قۇرۇش كېرەك ئىمىش. كاپىتالىستىك دۆلەتلەردىكى ئىشچىلار، دېھقانلار ۋە زىيالىيلارنى بۇ ئىنترناتسىئونالغا كىرگۈزۈشكە بولماي ئىمىش، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىشچىلىرىنىمۇ بۇنىڭغا يېقىن يولىتىشقا بولماي ئىمىش، چۈنكى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولېتارىياتى ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى «سوتسىيالىستىك ئىنترناتسىئونال»غا قاتناشتۇرۇشقا بولمايدۇ دەپ كۆرسەتكەن ئىجتىمائىي توپ ئىمىش.
پروگراممىدا پارتىيىنىڭ ئىجتىمائىي ئاساسى ئىشچىلار، دېھقانلار ۋە تۈركىستاننىڭ ئازادلىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىدىغان زىيالىيلار دەپ ناھايىتى ئېنىق كۆرسىتىلگەن. ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىنىڭ تەشەببۇسچىلىرى ئىستراتېگىيىلىك ئېھتىياجغا قاراپ قۇرغان بۇ ئىتتىپاقنىڭ ۋاقىتلىق خاراكتېرىنى بۇ يەردە بايان قىلىش ھاجەتسىز. كاپىتالىزمغا ۋە دىنغا قارشى كۈرەش قىلىش، سىنىپىي لۇشيەننى يولغا قويۇش دېگەنلەرنىڭ ھەممىسى خىيالىغا كەلگەننى بىلجىرلىغانلىق، بۇ مودا قوغلىشىپ ئوتتۇرىغا قويۇلغان شۇئار ۋە خىتابنامىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. پان تۇرانىزمنىڭ «يېڭى»مەزھىپى «سوتسىيالىزم»نى ئۆزىگە نىقاب قىلغان بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئۇلارنىڭ ئاساسى مىليونېر باسمىچىلار، بۇرژۇئا زىيالىيلىرى، سودا بۇرژۇئازىيىسىنىڭ قالدۇقلىرى ۋە دىنىي زاتلاردىن ئىبارەت ئىدى. بۇمۇ ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەرنىڭ تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىشتىكى ئىجتىمائىي ئاساسى.
كىتابخانلار پروگراممىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر ئابزاس كۆچۈرمىسىنى ئەستايىدىل ئوقۇغاندا،م ئۇلارنىڭ ئالدىغا قويۇلىدىغىنى سوتسىيالىستىك ئىنتېرناتسىئونالنىڭ خاراكتېرى مەسىلىسى بولۇپ، ئۇنىڭ تەشىلاتى بولۇش كېرەك ھازىرغىچە بىزگە مەلۇم بولغان ئىلمىي سوتسىيالىزمدىن باشقا، يەنە كائۇتسكىي، ماكېدونارتوف، گىلفېردىنكوف، ۋانگىربىرد قاتارلىق ئەپەندىلەرنىڭ «سوتسىيالىزمى»مۇ بار. ھازىر، يەنە يېڭى «سوتسىيالىزم»دەيدىغان گەپ مەيدانغا كەلدى. ئۇ سىنىپىي ئالاھىدىلىككە قاراپ كېلىپ چىققان. چۈنكى، كاپتالىستلىك دۆلەتلەردىكى بۇرژۇئازىيە شەرقتىكى «ئىسلام دۇنياسى»غا بېسىم ئىشلەتكەچكە، ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر كاپىتالىستىك دۆلەتلەردىكى پرولېتارىياتنى ئۆزلىرى تەشەببۇس قىلغان سوتسىيالىستىك ئىنتېرناتسىئونالغا يېقىن يولامىغان، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولېتارىياتىنىمۇ چەتكە قاققان، بۇنىڭدىكى سەۋەب سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولتارىيات دىكتاتورىسىنى ئورناتقانلىقىدا. بۇنداق ئۇقۇم كىشىنى چوڭقۇر ئويغا سالىدۇ.
سۇلتان غالىيېفنىڭ قارىشىچەم بۇ ئىنتېرناتسىئونالنى «مۇستەملىكە ئىنتېرناتسىئونالى»دەپ ئاتاش كېرەك ئىمىش. ئۇ كاپىتالىزمغا قارشى تۇرۇشتىن باشقا، يەنە پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسىغا قارشى جان تىكىپ كۈرەش قىلماقچى ئىمىش. ئېھتىمال، بۇنداق نوقتىئىنەزەرنى توغرا بايان قىلالمىغان بولۇشىمىز مۇمكىن. چۈنكى، سۇلتان غالىيېفنىڭ قارىشىچە بولغاندا، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسى جەزمەن مەغلۇب بولار ئىمىش، شۇڭا ئاۋۋال سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولتارىيات دىكتاتۇرىسى بىلەن دۈشمەنلىشىش، ئۇنىڭدىن كېيىن جاھانگىرلىككە قارشى كۈرەش قىلىشقا ئەرزىيدىغان－ئەرزىمەيدىغانلىقى توغرىسىدا ئويلىنىش كېرەك ئىمىش.
سۇلتان غالىيېف ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگراممىسى ئاپتورىنىڭ نوقتىئىينەزەرىنى خاتاسىز دېگۈدەك تەكرارلىدى.
قوشۇمچە Ⅳ
ئىسرائىلىيە ئالىملىرىنىڭ پان تۈركىزم توغرىسىدىكى بايانلىرى
ئىسرائىلىيە ئالىمى ياكوب م. لاندور يازغان «تۈركىيىدىكى پان تۈركىزم － مىللىي بىرلىك ھەققىدە تەتقىقات»تۈركىيىدىكى پان تۈركىزمنىڭ مەيدانغا كېلىش، تەرەققىي قىلىش تارىخى سىستېمىلىق شەرھلەنگەن ئەسەر بولۇپ، خېلى يۇقىرى ئىلمىي قىممەتكە ئىگە. بۇ يەردە كۆچۈرۈلگەن مەلۇم ئابزاسلار ئېلىندى، كىچىك ماۋزۇلارنى تۈزگۈچى تەييارلىغان.
پان تۈركىزم ۋە مىللىي بىرلىك
مىللىي بىرلىك يېقىن شەرق ۋە ئوتتۇرا شەرقتە پەيدا بولغىلى ئۇزاق بولغان بىر خىل ھادىسە. مۇنداقچە ئېيىتقاندا، بۇ مەلۇم مىللىي دۆلەتنىڭ ئۆز چېگرىسىنىڭ سىرتىدا ئولتۇرۇشلۇق قانداش ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ بەختىنى دەپ، ئىدىيە، ئاڭ ياكى تەشكىلىي ھەرىكەت جەھەتتە ئۆزىنىڭ كۈچلۈك قىزىقىشىنى ئىپادىلەيدىغان ئەھۋالنى ئەكۋالنى كۆرسىتىدۇ. بىر قەدەر مۆتىدىل مىللىي بىرلىك ئاز سانلىق مىللەتلەرنى كەمسىتىلىش ۋە ئاسىسىمىلياتسىيە قىلىنىشتىن ساقلاپ قېلىشنىلا تەلەپ قىلىدۇ، بىر قەدەر ئۇچىغا چىققانلىرى بولسا ئۆزلىرىنىڭ ئاشۇ كىشىلەر ئولتۇرۇشلۇق زېمىننى قۇشۇۋېلىشنى مەقسەت قىلدىغانلىقنى ئاشكارا ئېلان قىلىدۇ. بۇنداق ئەھۋال ناھايىتى ئومۇمىيۈزلۈك بولمىسىمۇ، ئەمما ئادەتتىكىلەرنىڭ قارىشىدىكى تېخىمۇ كەڭ. پروفېسىسور مىرون ۋېينېر بالقانلىقلارنىڭ ئەھۋالىغا ئاساسەن، بۇ مەسىلە ئۈستىدە ئاددىي تەھلىل يۈرگۈزگەنىدى، ئەمما ئۇنىڭ بايانىنىڭ كۆپىنچىسى كېيىنكى مەزگىلدىكى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى ۋە تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىگە باب كېلەتتى. ئۇ يەردە مىللىي بىرلىك ئاساسەن پان تۈركىزم ئىدىيىسى بولۇپ ئىپادىلەنگەنىدى. پان تۈركىزم ھەركىتىنىڭ يىتەكچىسى نىشانى ھەقىقەتەن تۈركنى مەنبە قىلغان ياكى شۇنداق دەپ قارالغان مىللەتلەر ئوتتۇرسىدا، ئۇلارنىڭ ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى﹚كىيىن تۇركىيە جۇمھۇرىيىتى（تەۋەسىدە ياشىغان﹣ياشىمىغانلىقتىن بۇلۇشىدىن قەتئىينەزەر، مەلۇم مەدەنىيەت ياكى ماھىيەت جەھەتتىكى ۋەياكى ھەر ئىككى جەھەتتىكى بىرلىشىشىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتىن ئىبارەت ئىدى.
پان تۈركىزمنىڭ مەنبەسى: رۇسىيىدىكى تاتارىستان
«چېگرا سىرتىدىكى تۈركلەر» دېگەن بۇ سۆز يېقىنقى يىللاردىن بۇيان، تۈركىيىدىكى پان تۈركىزمچىلار ھەمىشە قوللىنىدىغان بىر خىل ئاتالغۇ بولۇپ قالدى، بۇ نۇرغۇن گورۇھلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، ئۇلار مەنبەسى تۈرك بولغان خەلقنى ئورتاق ۋۇجۇتقا كەلتۇرگەن. ئۇلاردىن بەزىلىرى تۈركلەر بىلەن كەم دېگەندە 1000 يىلدىن بۇيان يېقىن ئارىلىشىپ كەلگەن. 19﹣ئەسىرلەرنىڭ ئاخىرلىرى، 20﹣ئەسىرلەرنىڭ باشلىرىدا ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى تېررېتورىيىسىنىڭ سىرتىدا ئولتۇرۇشلۇق بۇ خىل گورۇھلارنىڭ كۆپىنچىسى چارۇسىيدە ئىدى. روسىيە تۈرك گورۇھىدىكى ئاز سانلىق مىللەت زىيالىيلىرى يېڭى مىللەتچىلىكىنىڭ تەسىرىگە ئۇچراپ، پان تۈركىزم ئىدىيىسىنىڭ مايسىسنى يىتىشتۇرمەكتە ئىدى...
ئۇ مەزگىلدە ئەڭ مۇھىم تۈرك گۇرۇھلىرىدىن ۋولگا تاتارلىرى، قىرىم تاتارلىرى، قازاقلار، تۈركمەنلەر، ئۆزبېكلەر، قىرغىزلار، ئازالار، ئۇلاردىن باشقا يەنە تاجىكلارنىڭ ئىچىدىمۇ بەزى تۈرك تەركىبلىرى بار ئىدى، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇلارنىڭ ھەممىسى ئەمەلىيەتتە مۇسۇلمان ئىدى. ئاھالىلەر توغرسىدا توغرا سانلىق مەلۇمات بولمىسىمۇ، ئەمما مۆلچەر ساندىكى پەرقمۇ ناھايىتى چوڭ ئىدى. 1877﹣يىلدىكى رۇسىيىنىڭ تەكشۇرۇش ئەھۋالىدىن قارىغاندا، ئۇلارنىڭ ئومۇمىي ئادەم سانى 13مىليۇن 600مىڭ بۇلۇپ، 125مىليۇن600مىڭ ئومۇمىي ئاھالىنىڭ 11پىرسەنتىنى تەشكىل قىلدىكەن. بۇ گورۇھلار ئۆزجايلىرىدا ئاساسلىق ئاھالە بولسىمۇ، ئەمما ھەمىشە باشقىلار بىلەن ئارلىشىپ ئولتۇراقلاشقان، ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئاساسلىقى رۇس كۆچمەنلىرى ئىدى... رۇسىيە ساقچى دائىرىلىرى تۈرك گۇرۇھلىرى）شۇنىڭدەك باشقا كىشىلەر（بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە پراۋوسلاۋىيە دىنىلاشتۇرۇش ۋە رۇسلاشتۇرۇشتىن ئىبارەت ئىككى خىل ئاساسىي خاھىشىنى كۈندىن﹣كۈنگە روشەن ئىپادىلەۋاتاتتى. نۇرغۇن تۈركلەر ئۆزىنىڭ ئېتىقادى ۋە مىللىي مەنبەسىدە تېخىمۇ چىڭ تۇرۇۋاتاتتى. ئسلام دىنى، تۈركىزم ئۇلارنى بىر﹣بىرىگە باغلاپ تۇرىدىغان رىشتە بولۇپ قالغانىدى. تۈرك گۇرۇھلىرى بىر﹣بىرىدىن ئايرىلىپ تۇرغاچقا، تەبىئىي ھالدىلا پان ئىسلامىزم پان تۈركىزم دائىرىسىدە ئىتىپاقداش دوست تېپىشقا توغرا كېلەتتى.
پان تۈركىزم دېگەن ئۇقۇم گەرچە ئۇنىڭ ئۆزىگە تەئەللۇق بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ نۇرغۇن تاكتىكىسى، ھەتتا بەزى ئاتالغۇلىرى پان سىلاۋىزىمدىن كۆچۈرۈپ كېلىنگەن، شۇڭا ئۇنى چۈشەنمەك قىيىن ئەمەس. نېمە ئۈچۈن تاتارلار، يەنى رۇسىيىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا ئەڭ ئۇزاق ئۇچرىغان، پراۋوسلاۋىيە دىنىلاشتۇرۇش، رۇسلاشتۇرۇشنىڭ بېسىمىغا ئەڭ قاتتىق ئۇچرىغان بۇ گورۇھ پان تۈركىزمنىڭ رەھبەرلىك قىلغۇچىسى، تەشۇببۇسى ۋە تارقاتقۇچىسى بولۇپ قالىدۇ؟ بولۇپمۇ بۇنىڭ ئىچىدە قىرىمدىكى تاتارلار ئوسمانلى ئىمپىريىسىدىكى تۈرك ئاھاللىرىگە خېلىلا يېقىن بولغاچقا، كېيىنكىسىنىڭ تەسرىگە ئۇچراش پۇرسىتىنى كۆپرەك بولغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇلارنىڭ ئەتىراپىدا يات مىللەتلەر بولغاچقا، بىر ئەمەلىي گەۋدە سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشتىكى بىردىنبىر ئۈمىد باشقا تۈرك گۇرۇھلىرى بىلەن ئالاقە باغلاشتىن ئىبارەت ئىدى. 17﹣ئەسىرنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا، تاتارلار ئارىسىدا ئادەم سانى كۆپ، ناھايىتى پائالىيەتچان ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيە مەيدانغا كەلدى، شۇڭا ئۇلار 19﹣ئەسىرنىڭ كېيىنكى مەزگىلىدىن بۇيانقى مىللىي ئويغىنىشقا كېكرې كۆرسىتىپ ئۆتكەندەك، پان تۈركىزم دەل مۇشۇ ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيە بىلەن رۇسلارنىڭ سودا رىقابىتىنى ئۈچۈن مۇۋاپىق ئىدىيىۋى ئاساس يارىيىپ بەرگەن.
1905﹣يىلدىن كېيىن، پان تۈركىزم دېگەن بۇ تېمىغا، شۇنىڭدەك تىل ئىسلاھاتىغا باشقا تاتار ژۇرناللىرى ۋە بەزى ئازار ژۇرناللىرى ۋارىسلىق قىلدى. بىرىنىچى دۇنيا ئۇرۇشى ھارپىسىدا، ئۇنى «تۇران»، «بۇخارايى شەرىف» قاتارلىق ئۆزبېك ژۇرناللىرى داۋاملاشتۇردى، شۇنداق قىلىپ پان تۈركىزم تۈسىنى ئالغان مىللىي كەيپىيات رۇسىيىدىكى ھەر قايسى تۈرك گۇرۇھلىرىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشتى، ئەمما ھەر قايسى رايۇندىكى مەزمۇن ۋە شەكىل ئانچە ئوخشاشمايتتى.
پان تۈركىزم ۋە ئوسمانىزم
ئوسمانىزم ئىمپىريىسىدە ھەقىقىي پان تۈركىزمنىڭ دەسلەپكى باسقۇچى 20﹣ئەسىرنىڭ باشلىرىدا باشلىغان ھەمدە ئىمپىرىيىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىدە ۋە ئۇ يىمىرىلگەندىن كېيىن تېز راۋاجلىنىپ يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرۈلگەن. تۈركىيە جۇمھىرىيىتىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە، ئۇ كۆتۈرۈلگەن. تۈركىيە جۇمھىرىيىتىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە، ئۇ مۇھىم بولمىغان ئۇرۇنغا چۈشۈرۇپ قويۇلغان）ئەمما يوقىتىۋېتىلمىگەن（، جۇمھىرىيەتنىڭ تەشەببۇسى بولغان باشقا نەزەرىيەلەرئۇنىڭ ئورنىنى ئالغان. ئوسمانلى ئىمپىريىسىنىڭ ئاخىرقى بىر قانچە 10يىلدا، پان تۈركىزمنىڭ باش كۆتۈرىشىدىكى سەۋەب، بىر تەرەپتىن ئەينى ۋاقىتتىكى شارائىتنىڭ ئالاھىدە پايدىلىق بولغانلىقى، يەنە بىر تەرەپتىن ئىمپىريىنىڭ ئىچى﹣سىرتىدا تۈرك زىيالىرىنىڭ تەسر كۆرسەتكەنلىكىدە ئىدى.
20﹣ئەسىرنىڭ دەسلەپكى 25 يىلىدا، بىر مۇنچە كىشىلەر تۈركىزمنى تەتقىق قىلىشقا ھەمدە سىستېمىلاشتۇرۇشقا ئۇرۇندى. بۇ مەسىلنى تۇنجى قېتىم سېستىمىلىق تەتقىق قىلىشقا كىرشكەن كىشى زىيا كۆك ئالىپ ئىدى. تۈركىزمنى تېخىمۇ كەڭ تارقىتىشتا، ئۇ ئەمەلىيەتتە زىيالىيلار ئارىسىدا بىردىنبىر چاقىرىق قىلىش كۈچىگە ئىگە كىشى ئىدى. زىيا كۆپ ئالپنى ھۆرمەتلەيدىغان بەزى كىشىلەر ئۇنى تۈركىيىدىكى پان تۈركىزمنىڭ پىرى دەپ ھېسابلىغان.
زىيا كۆك ئالپ）1876～1924（دىيار بەكىرلىك بولۇپ، ئاساسەن ئۆزلۈكىدىن ئۆگىنىپ ئىختىساس ئىگىسى بولغان، ئۇ مىللەتچىلىك ھەرىكىتىدە ئاجايىپ تۇرمۇشنى باشتىن كەچۈرگەن بولۇپ، دەسلەپتە «ياش تۈرك پارتىيىسى» گە ئەزا بولغان، 1908﹣يىلىدىن 1918﹣يىلغىچە «ئىتتىپاق ۋە تەرەققىيات كومىتېتى» مەركىزىي كېڭەش مەجلىسنىڭ ئەزاسى بولغان، كېيىن مۇستافا كامال ۋە ئۇ رەھبەرلىك قىلغان ھەرىكەتنى قوللىغان. بۇنىڭدىن باشقا ئۇ يەنە ئىستانبول ئونىۋېرسىيېتىدا جەمىيەتشۇناسلىقتىن دەرس ئۆتكەن... زىيا كۆپ ئالپ ۋايات بۇلۇشتىن بىر يىل ئىلگىرى، «تۈركىزمغا ئائىت نۇقتىينەزەرىنى يەكۈنلىگەن.
زىيا كۆپ ئالپ ھەرخىل پەرقلەرنى تەكشۇرۇپ، مىللەت ئۆلچىمىنى بېڭىتكەندىن كېيىن يەكۈنلەپ مۇنداق دېگەن: «مىللەت، ئىرقىي گۇرۇھ، ھەم قانداشلىق، جۇغراپىيۋى، سىياسىي ياكى ئۆز ئارزۇسىدىكى گۇرۇھ بولماستىن، بەلكى ئورتاق تىلى، دىنى، روھى ۋە گۈزەللىك قارىشى بار شەخسلەردىن تەركىب تاپقان گورۇھ، يەنى ئوخشاش تەربىيە كۆرگەن كىشىلەردۇر.» بۇنداق مەدەنىيەت ئاساسىغا بىنائەن، ئۇ تۈركىزم ۋە باشقا مۇناسىۋەتلىك مەسىللەرنى قايتا تەكشۇرگەن. تۈركلەرنى بىرلا خىل تىل ۋە مەدەنىيەتكە ئىگە دەپ ئايرىشقا بولىدىغانلىقنى بايقىغان: ⑴ تۈركىيە جۇمھىريىتىكى تۈركلەر، ئۇلار مەدەنىيەت ۋە باشقا ئۆلچەم بۇيىچە ئېيىتقاندا بىر مىللەتتۇر. ⑵ ئوغۇز تۈركلىرى، ئۇلار بىرلا ۋاقىتتا ئەزەربەيجان، ئىران، خاەزمدىكى تۈركمەنلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ئۇلار يۇقىرىقى ئۈچ رايۇنغا ۋە تۈركىيە زېمىنىغا تارقىلىپ كەتكەن بولسىمۇ، ئەمما ئاساسىي جەھەتتىن تۈركىيىدىكى تۈركلەرگە ئوخشاش ئورتاق مەدەنىيەتكە ئىگە ھەمدە يۇقىرىقى ئۈچ رايۇن بىلەن تۈركىيىنى بىرلەشتۈرۈپ ئوغۇزىستاننى ۋۇجۇتقا كەلتۈرگىلى بولىدۇ. ⑶ ياقۇپ، قىرغىز، ئۆزبېك، قىپچاق، تاتار قاتارلىق يىراقتىكى تۈركلەر، ئۇلار ئۇزاق مۇددەتلىك تىل ۋە قانداشلىق مۇناسىۋەتىگە ئىگە، تۈرك مەدەنىيىتى بىلەن يېقىن كېلىدۇ، ئەمما ئوخشاشىمايدۇ. مۇشۇلارنىڭ ھەممىسىنى يىغقاندا «بۈيۈك تۈركىستان»، يەنى تۇران）زىيا كۆك ئالپ ھۇنگر، فىنلارغا ئوخشاش يات مىللەتلەرگە ئورۇن ھازىرلاپ قويمىغان（بولۇپ شەكىللىنىدۇ. ئۇنىڭ قارىشى بۇيىچە بولغاندا، بىرىنچى خىلى، يەنى «تۈركىزم»لار رېئاللىققا ئايلانغان، ئۇ بولسىمۇ تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى؛ ئىككىنچى خىلى، يەنى «ئوغۇزىزم»نىڭ كەلگۈسىدە رېئاللىققا ئايلىنىش ئمكانىيىتى بار ئىكەن؛ ئۈچىنچى خىلى، يەنى 1 مىليارد خەلقنى ئۆز ئىچىگە ئالغان «تۇرانىزم» يىراق كەلگۈسىدىكى ئىش ئىمىش.
پان ئىسلامىزمنى چەكلەش ئۈچۈن، «ياش تۈرك پارتىيىسى» نىڭ رەھبەرلىرى ئىمپېرىيىنىڭ بارلىق پۇقرالىرىغا ئۆزلىرىنىڭ بىر پۇقرا سۈپىتىدە ئوخشاش ھوقۇق ۋە مەجبۇرىيەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى، ئۆزىنىڭ «ۋەتىنى»گە سادىق بولۇش، پىداكارلىق كۆرسىتىش كېرەكلىكىنى ھېس قىلدرۇشتىن ئىبارەت ئوسمانىزم سىياسىتىنى ئاۋۋال تاللىدى）1908－يىلىدىكى «ياش تۈرك پارتىيىسى» ئىنقىلابىدىن كېيىن، بۇ ھۆكۈمەت دائىرلىرى ھەمىشە قوللىنىدىغان سۆز بولۇپ قالدى（. بۇ مەقسەتكە يېتىش ئۈچۈن، ئۇلار تۈركلەرنىڭ مەركەزلىك رەھبەرلىكىدە، ئىمپېرىيە تەۋەسىدىكى بارلىق خەلقنى بىللە ئارىلاشتۇرماقچى بولدى. شۇڭا، تۈركلەر ئىچىدىكى سەرخىل كىشىلەر ئۆزىنىڭ ئالاھىدە مەرتىۋىسىنى يوقىتىپ قويۇشتىن ئەنسىرىشى، ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىكى تۈركلەردىن باشقىلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ تۈركلەشتۈرۈلۈۋاتقانلىقىنى بايقىغاندىن كېيىن، دەسلەپتە باشقىچە پىكىردە بولۇشى، ئارقىدىنلا قاتتىق ئېتىراز بىلدۈرۈشى ئەجەپلىنەرلىك ئەمەس. كۈچلۈك تۈركلەشتۈرۈش سىياسىتى ھەمدە ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ بەزى قەدىناس دوستلىرىنى ئەنسىرتىپ قويغان، مەسىلەن ئەنگلىيىدىكى ئاتاقلىق ئەرباب، شەرق جەمئىيىتىنىڭ سابىق رەئىسى فرىدرىخ خاررىسون 1911－يىلى 7－ئاينىڭ 17－كۈنى مەلۇم تۈركىيە گېزىتىگە خەت يېزىپ، بۇ سىياسەت تۈركىيىنىڭ چەت ئەلدىكى قوللىغۇچىلىرىنى ئۆزىدىن يىراقلاشتۇرۇۋاتىدۇ، دەپ ئاگاھلاندۇرغان.
«ياش تۈرك پارتىيىسى»نىڭ رەھبەرلىرى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىن ئۈمىدسىزلەنگەندىن كېيىن، پان تۈركىزمغا ئېنىقراق بۇرۇلدى، ئەمما ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىن دېگەندەك ۋاز كەچمىدى ھەمدە تۈركلەشتۈرۈش سىياسىتىنى داۋاملىق ئىجرا قىلدى. ئوسمانىزم بىلەن پان ئىسلامىزمنىڭ ئورنى تۆۋەنلىتىلىپ، زۆرۈر تېپىلغاندا، ۋاقىتلىق قوللىنىلدىغان بولدى. ئەھۋال تەرەققىي قىلىپ شۇ دەرىجىگە يەتتىكى، ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ دىپلوماتىيە مىنىستىرى چەت ئەلنىڭ دىپلوماتىيە ئەمەلدارلىرىغا ھۆكۈمەتنىڭ بارلىق ئىسلام تەشۋىقاتلىرىنى توختىتىشقا بەل باغلىغانلىقىنى جەزىملەشتۈرۈپ ئېيتتى. ئەمما، ئەمەلىيەتتە «ئىتتىپاق ۋە تەرەققىيات كومىتېتى»نىڭ ئادەتتىكى ئەزالىرىنىڭ ئىسلام دىنى ۋە پان ئىسلامىزمغا تۇتقان پوزىتىسىيىسى ئوخشاش ئەمەس ئىدى، يۇقىرى دەرىجىلىك رەھبەرلەر بۇ جەھەتتە پراگماتىزمنى قوللىناتتى. بۇ خىل ئەھۋالنى سېر خاررى لۇككېر مۇنداق ئوبدان تەسۋىرلىگەن: «ئۇ）ئەنۋەر پاشا（ۋە ئۇنىڭ خىزمەتداشلىرى بىرلا ۋاقىتتا قوللىنىلىدىغان ئۈچ خىل سىياسەتنى تەييارلاپ چىقىپ، شۇ ۋاقىت، شۇ جايدا قايسى خىلى ئەڭ مۇۋاپىق كەلسە، شۇ خىلنى تەكىتلىدى. ئوسمانىزم － ھېلىھەم مەملىكەت ئىچىدىكى سىياسەتنىڭ ئاساسىي روھى؛ تۈرك مىللەتچىلىكى رۇسىيىدىكى تاتارلار بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى بىر تەرەپ قىلىشنىڭ ئاساسى）بەزى تاتارلار قىيىنچىلىق مەزگىلىدە تۇرۇۋاتقان تۈرك تۇغقانلىرىغا ھېسداشلىق قىلىشقا باشلىغان（؛ پان ئىسلامىزم ئىمپېرىيە تەۋەسىدىكى ئەرەبلەر ۋە تۈركلەردىن باشقا مۇسۇلمان خەلق بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنىڭ ئۇلى.»
ئۈچ خىل ئىدىيە توغرىسىدىكى ئاشكارا مۇنازىرىنىڭ داۋاملىشىشىغا ئەگىشىپ، پان تۈركىزمنىڭ ئورنى بارانسېرى روشەن يۇقىرى كۆتۈرۈلۈشكە باشلىدى. ئىلگىرى ئابدۇلھەمىدⅡنىڭ پان ئىسلامىزمى ئۆزىنىڭ مۇسۇلمان پۇقرالىرى، مەسىلەن، ئەرەبلەر، ئالبانلار ئۆزلىرىنىڭ مىللىي روھىنى شەكىللەندۈرۈشنى توسىيالمىغان، چەت ئەللىك مۇسۇلمانلارنىڭ زور قوللىشىغىمۇ ئېرىشەلمىگەن. «ياش تۈرك پارتىيىسى» ئوسمانىزم تەشۋىقاتىنىڭ يۇقىرىدا ئېيتىلغان گۇرۇھلار ياكى بۇلغارىيە، سېربىيە، گرېتسىيە، ئەرمىنىيە قاتارلىق جايلاردىكى مىللەتچىلىك، بۆلگۈنچىلىك ھەرىكىتى ۋە كەيپىياتىنى زورمۇزور ئارقىغا سوزىدىغانلىقىنى ناھايىتى تېز بايقىدى. ئىسلامىيەتكە ۋە ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىگە بولغان ساداقەتمەنلىك تۈپەيلىدىن، ئىرقىي مىللەتچىلىكنىڭ ئالدىنى ئېلىش مۇمكىن ئەمەس. ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ لىۋىيە ۋە بالغاندىكى جەڭدە ئىزچىل ئوڭۇشسىزلىققا ئۇچرىشى ئىمپېرىيىنىڭ ئىچى—سىرتىدىكى تۈركلەرنىڭ ۋەتەنپەرۋەرلىك كەيپىياتىنى تېخىمۇ ئۇرغۇتتى.
تۈرك مىللەتچىلىكىنىڭ بىر ئاساسىي مۇددىئاسى مىلىي ئايرىمىچىلىق ۋە غەيرىي نىيەتتىكى خاھىشقا ئېنىق ئىنكاس قايتۇرۇشتىن ئىبارەت. بۇنداق ۋەزىيەتنىڭ تۈرتكىسى ئارقىسىدا، «ياش تۈرك پارتىيىسى»نىڭ بەزى رەھبەرلىرى پان تۈركىزم ئىدىيىسىنى قوللاپ، مەملىكەت ئىچىدە تۈركلەشتۈرۈشنى كۈچەيتىپ، ئاسىيادىكى تۈرك گۇرۇھلىرىغا پان تۈركىزم يۆنىلىشنى مەقسەتلىك قوللىنىپ، ئافرىقا، ياۋروپا ئىمپېرىيىگە سالغان زىياننىڭ ئورنىنى تولدۇرۇۋالماقچى بولدى، ئاخىر بۇنىڭ يېقىندا قولدىن كەتكەن زېمىننى قايتۇرۇۋېلىشقا ياردىم تېگىپ قېلىشى مۇمكىن ئىدى.
پان تۈركىزم ۋە كامالىزم
ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ مەغلۇب بولۇشى ۋە يىمىرلىشى ئۇنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا بازار تاپقان ئاساسىي سىياسىي نەزەريىنىڭ ئابرويىنى تۆكتى. ئوسمانىزم ئۆزىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش ئاساسىدىن مەھرۇم بولدى، پان ئسلامىزم بىلەن پان تۈركىزممۇ ئىمپېرىيىنى قۇتقۇزۇپ قالالمىدى...
مۇستافا كامالنىڭ دانا رەھبەرلىكىدىكى مۇستەققىللىق ئۇرۇشى ۋەتەنپەرۋەرلىكنى، يەنى يۇرتىنى قوغداپ، خەلقنىڭ قوللىشىغا ئېرىشتى. شۇڭا، 1923—يىلى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغاندا، مۇستافا كامالنىڭ ئۇنىڭغا بىر خىل يېڭى مىللەتچىلىك ئۇقۇمى بېرىشگە توغرا كەلدى، ئەلۋەتتە.
ئىدىيىۋى ئاڭ يۇقىرىقى شارائىت تۈپەيلىدىن تەبىئىي ھالدىلا ئۆزلىكىدىن يوقىلىپ كەتمەيدۇ. «ياش تۈرك پارتىيىسى»دىكلەر ۋە شۇ دەۋىردىكى بىر مۇنچە كۆز قاراشلار）مەسلەن، زىيا كۆك ئالپىنىڭ بەزى تەلىملىرى（جۇمھۇرىيەتكە ئېلىپ كىرىلدى، شۇنىڭ بىلەن يېڭى نەزەرىيىدە سابىق ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىكى تۈركىزم ۋە پان ئىسلامىزمنىڭ بەزى تەركىبلىرى يەنىلا ساقلىنىپ قالدى. مۇشۇنداق بولسىمۇ، كامال تەشەببۇس قىلغان مىللەتچىلىك）كېيىن بۇ جۇمھۇرىيەتنىڭ يىتەكچى پرىنسىپى بولۇپ قالدى（نىڭ ئاساسىي خاھىشىدا ئۆزگىرش بولدى. 1921—يىلىدىكى مۇستەقىللىق ئۇرۇشى مەزگىلىدىلا، كامال ئەسكىشەھەردە «ئىسلام ئىتتىپاقى ۋە تۇرانىزمنى بىزنىڭ پرىنسىپىمىز ياكى مۇقەرەر سىياسىتىمىز قىلساق بولمايدۇ. شۇڭا، مۇستەقىللىقتا چىڭ تۇرۇپ، مەۋقەنى تۈرك مىللەتلىرىنىڭ چېگرىسى ئىچىدىكى ئىگىلىك ھوقۇقىغا قويۇش—يېڭى تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ سىياسىي» دەپ جاكارلىدى. يېڭى نەزەرىيىدە يېڭى جۇمھۇرىيەتنىڭ ئىچكى مەنپەئەتى ھەممىدىن ئۈستۈن تۇرىدۇ، باشقىلىرى نەزەرگە ئېلىنمايدۇ، دەپ قارالدى. كامال بۇ نۇقتىئىنەزەرنى كۆپ قېتىم تەكىتلىدى، 1917—يىلىدىكى «ئالتە كۈنلۈك نوتۇق» تىمۇ مۇشۇ ھەقتە توختالدى. كامال ۋە ئۇنىڭ مەسلىھەتچىسىنىڭ مۇشۇنداق قاراشتىكى سەۋەب ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ خېلىلا ئۈنۈملۈك ئىكەنلىكىنى، باشقا نەزەرىيىلەرنىڭ مەغلۇب بولغانلىقنىڭ ئىسپاتلانغانلىقى بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۇرۇشتا ئېغىر جاراھەتلەنگەن تۈركىيىدە كۈچىنى توپلاپ ئىچكى قۇرۇلۇش ئېلىپ يېزىشقا توغرا كەلگەنلىكىدە ئىدى. تۈركىيە ئۆتمۈشتىكىدەك ناھايىتى چوڭ، كۆپ مىللەتلىك ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى بولماستىن، بەلىكى يەر مەيدانى كىچىكرەك، تەركىبى بىر قەدەر ساپ دۆلەت، شۇڭا يۇقىرىقى يۆلىنىشلەر قارىغاندا خېلى ئاقىدىغاندەك قىلىدۇ. بۇنىڭدىكى باشقا، ئۆز كۈچىنى ئىچكى ئىشلارغا ئاتاش يۆنىلىشى تاشقى مۇناسىۋەتكىمۇ بىر قەدەر پايدىلىق، پان تۈركىزم ئىدىيىسىدىن ۋاز كېچىشنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى نورماللاشتۇرۇشقا ياردىمى تېگىدۇ، مانا بۇ دەل كامالنىڭ كۆڭۈل قويۇپ پىلانلىغان سىياسىي.
ئاتالمىش «ئېزىلۋاتقان تۈرك»
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشتىن كېيىن، تۈركىيە قاتارلىق جايلاردىكى پان تۈركىزمچىلار ئىنتايىن قىيىن ۋەزىيەتكە دۇچ كەلدى. چېگرا سىرتىدىكى كۆپ سانلىق تۈركلەر سوۋېت ئىتتىپاقىي، بالقان، جۇڭگۇ قاتارلىق جايلاردا كوممۇنىستىك ھاكىمىيەت شارائىتىدا ياشايدىغان بولدى، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ھاكىمىيەتلەر ھەر جەھەتتىن ئالغاندا داۋاملىق مەۋجۇت بولدىغاندەك قىلاتتى، شۇڭا چېگرا سىرتىدىكى تۈركلەر «ئېزىلىۋاتقان تۈرك» دەپ ئاتىلىدىغان بولدى. تۈركىيە ستالىننىڭ زېمىن تەلىپىنى باتۇرلۇق بىلەن رەت قىلغان بولسىمۇ، ئەمما تۈرك خەلقىنى دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەتنىڭ ۋە ئۇنىڭ ئىتتپاقداش دۆلەتلىرىنىڭ قولىدىن تارتىۋالالمىدى. شۇڭا نۇرغۇن تۈركىزمچىلار، بولۇپمۇ ئۆزلىرىنىڭ پروگراممىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدىغانلىقىنى باشقىلارغا دېيىشكە ئالدىراپ كەتكەن پان تۈركىزمچىلار كوممۇنىزم ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدىكى چېگرا سىرتىدىكى تۈركلەر ھەققىدە داۋاملىق توختالدى ۋە ئۇلارنى سۈرەتلەپ بەردى، كەلگۈسىدە ئۇلارنى ئازاد قىلىپ، تۈركىيىگە قوشۇۋالىدىغانلىق ئۈمىدىنى تەسۋىرلىدى. بۇنداق ئۈمىد دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇش ئارقىلىق ئەمەلگە ئېشىشى مۇمكىن ئىدى）ئۈچىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ يەنىلا بىرىنچى، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىكىگە ئوخشاش شەكىلدە بولۇشى پەرەز قىلىنغان（. ئەمدىلىكتە بولسا، ئۇرۇشتىن كېيىنكى پان تۈركىزمچىلار بىر تەرەپتىن دىققەت－ ئېتىبارىنى بارغانسېرى سپرۇس، گرېتسىيە، ئىران، ئىراق، سۈرىيىدىكى تۈركلەرگە بۇراشقا باشلىسا، يەنە بىر تەرەپتىن تەلۋىلىك بىلەن كومپارتىيىگە قارشى تەشۋىقات قوزغىدى.
پان تۈركىزم كومممۇنىزمغا قارشى كۈرەش قىلىش ۋە ئۆزىنىڭ سىياسىي تەسىرىنى كۈچەيتىش ئۈچۈن، قايتا تەشكىللىنىشكە مەجبۇر بولدى. 40－ يىللارنىڭ ئاخىرلىرى ۋە 50－ يىللاردا پان تۈركىزمچىلار تەشكىل مەسىلىسىگە ئىنتايىن ئەھمىيەت بەردى، 60－ يىللارغا، بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىگە كەلگەندە، تەشكىلىي پائالىيەت يېڭى ۋەزىيەتتە قايتا تەكىتلەندى. بۇ پائالىيەتلەر ئىچىدە ئەڭ مۇھىم بولغىنى، شۈبھىسىزكى بەزى داڭلىق پان تۈركىزمچىلار رەھبەرلىك قىلغان مەلۇم گۇرۇھنىڭ 1965－ يىلى مۇتەئەسسىپ جۇمھۇرىيەت دېھقانلىرى ۋە مىللەت پارتىيىسى）كېيىن مىللەتچىلىك ھەرىكىتى پارتىيىسىگە ئۆزگەرتىلگەن（نى كونترول قىلغانلىقى ئىدى، پان تۈركىزم شۇنىڭدىن ئېتبارەن بۇ پارتىيىنىڭ رەسمىي مەقسىتىنىڭ بىرى سۈپىتىدە، تۈركىيىنىڭ ئاساسىي سىياسىي ئېقىمىغا ئوچۇق— ئاشكارا قىستىىپ كىردى.
پان تۈركىزم بىلەن باشقا «پان» پىكىر ئېقىملىرىنى سېلىشتۇرۇش
«پام» پىكىر ئېقىمى ھەرىكىتى）مىللەتچىلىك ھەرىكىتىدىن تېخىمۇ كەڭ بولىدۇ（ئوخشاش بولمىغان دۆلەتلەرگە تارىلىپ كەتكەن مەلۇم گۇرۇھلارنى بىرلىككە كەلتۈرۈشنى مەقسەن قىلىدۇ، ئەمما بىر－ بىرى ئوتتۇرىسىدا «ئورتاق ياكى يېقىنلىشىدىغان تىل، ئىرق، ئەنئەنە ياكى مەلۇم تەخمىنى ئالاقە، ئالايلۇق، زېمىنى يېقىن بولۇشى كېرەك ۋەھاكازالار». ئەمما، ئارىلىقى يىراق）ياكى باشقا ئەمەلىي مەسىلە（بولغان تەقدىرىدىمۇ، «پان»ئىدىيۋى ئېقىمنىڭ قىزغىنلىقى ھەرگىز پەسەيمەيدۇ.
ھەرخىل «پان» پىكىر ئېقىمى ۋە ھەرىكىتىنى سېلىشتۇرۇپ، پان تۈركىزمنىڭ بۇنىڭدىكى رولىغا باھا بېرىشتە ئالدى بىلەن ئورتاق سىياسەت تۈزۈشنى مەقسەت قىلغان بىر خىلى بىلەن چېكىدىن ئاشقان ئاچكۆز مىللەتچىلىكنىڭ سىياسىي بىرلىشىشىنى مەقسەت قىلغان يەنە بىر خىلىنى پەرقلەندۈرۈش لازىم. ئالدىنقىسىنىڭ جانلىق مىسالى— پان ئامېرىكىزم، بۇ ھەرىكەت ئۆزىنىڭ نىشانىنى يېرىم يەرشارىنىڭ مەنپەئىتىنى ئورتاق قوغداش، ئىلگىرى سۈرۈش دەپ بېكىتكەن بۇلۇپ، ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭ ھېچقانداق سىياسىي شەكىلدىكى ئىدىيىسى يوق. ئۆزىنى پۈتۈنلەي ئىرقىي «پان» ئىدىيىۋى ئېقىمى دەپ ئاتالغان پان ئافرىقىزممۇ ئومۇميۈزلۈك سىياسىي بىرلىشىش ئەمەلىي تەدبىرىنىمۇ قوللانمىغان. ئۇ ئەسلىدە ئافرىقىنىڭ بىرلىكىنى ئەمەس، بەلكى «ئافرىقىلىقلارنىڭ ئافرىقىسى» بولۇشنى تەلەپ قىلغان، ھازىرمۇ گەپ پۈتكۈل بىرلىشىش ئۈستىدە ئەمەس، بەلكى ئەتراپلىق ئىتتىپاقلىق ۋە ھەمكارلىق ئۈستىدە بولىۋاتىدۇ.
سىياسىي بىرلىشىشنى مەقسەت قىلغان بۇنداق مەقسەتچىلىك ئىدىيىسى ۋە ھەركىتى بۇ كىتابتا مۇھاكىمە قىلىنىۋاتقان مەسىلە بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك، چۈنكى پان تۈركىزم مۇشىلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. بۇ خىل مىللەتچىلىكنىڭ ئۆزگەرگەن تۈرى—«ۋەتىنى يوق مىللىي بىرلىك» ئىدىيىسى ۋە ھەركىتى. ئۇ دۆلىتى يوق، تارقىلىپ كەتكەنلەرنى يېڭىباشتىن بىر يەرگە توپلاپ، ئۇلارنىڭ ئۆزىگە تەۋە قەدىمىي يۇرتىنى ئۇنىڭ راست ياكى تەسەۋۋۇرىدىكى نەرسە بولۇشتىن قەتئىينەزەر، ئەسلىگە كەلتۈرۇشنى ئۈمىد قىلىدۇ.
پان تۈركىزم بىلەن باشقا «پان» پىكىر ئېقىمى ۋە ھەرىكىتى تۆۋەندىكى ئورتاق ئالاھىدىلىككە ئىگە:
1.ئۇنىڭ مەيدانغا كېلىشى ۋە دەسلەپكى مەزگىلدىكى تەرەققىياتى نۇرغۇن «پان» پىكىر ئېقىمى بىلەن ئوخشاش بىر خىلغا كىرىدۇ. ھەرقانداق بىرخىل «پان» پىكىر ئېقىمىنىڭ مەنبەسىنى بېكىتىشى ناھايىتى قىيىن بولسىمۇ، ئەمما پان تۈركىزمنى 19— ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا «ۋەتىنى يوق مىللىي بىرلىك» تەرىقىسىدە چار رۇسىيىە مەيدانغا كەلگەن دەپ قاراشقا بولىدۇ، ئەمما ئۇنىڭ ھىمايىچىلىرىنىڭ زادى قايسى زېمىننى قۇتقۇزماقچى بولغانلىقى ھەققىدە ئوخشاش بولمىغان قاراشلار بار. ئۇنىڭ مەيدانغا كەلگەن ۋاقتىغا كەلسەك، ئەمەلىيەتتە ياۋروپا ۋە ئوتتۇرا شەرقتىكى بارلىق «پان»پىكىر ئېقىمى ئاشۇ ئەسىردە مەيدانغا كەلگەن، ئۇنىڭ مەنبەسى تېخىمۇ بۇرۇنراق بولۇشى مۇمكىن. مەيلى پان سلاۋزىم، پان ئىتالىزم، پان گېرمانىزم بولسۇن، ياكى پان تۈركىزم، يەھۇدى قىساسچىلىقى، پان ئەرەبىزم ۋە پان ئىسلامىزم بولسۇن، ھەممىسىدە سىياسىي تەشكىلات بولۇپ ئويۇشۇپ ئەمەلىي ھەرىكەتكە تۇتۇش قىلىشتىن ئىلگىرى، مەلۇم بىر باسقۇچلۇق ئىدىيىۋى تەييارلىق مەزگىلى بولغانىدى. 1848— يىلىدىكى تۇنجى نۆۋەتلىك پان سلاۋىزم قۇرۇلتىيىدىن ئىلگىرى، يېرىم ئەسىردىن كۆپرەك بەس— مۇنازىرە بولغانىدى؛ 1897— يىلى بازېلدا ئېچىلغان تۇنجى نۆۋەتلىك يەھۇدى قىساسچىلىرى قۇرۇلتىيى ۋە مۇشۇ ئەسىرنىڭ بېشىدا ئېچىلغان رۇسىيىدىكى پان تۈركىزم داھىيلىرى يىغىندىمۇ مۇشۇنداق بولغانىدى. ئۇ رۇسىيىدە مەيدانغا كەلگەن بولۇپ، بىر پۈتۈن گەۋدىنىڭ ئوخشاشلىقى ئۈچۈن）ئىلگىرى بۇ بىر خىل غۇۋا مەۋجۇدىيەت ئىدى（، ئورتاق مەدەنىيەت تېپىش خىزمىتىنى قېچىپ يۈرۈپ ئىشلەشكە قولايلىق يارىتىش مەقسىتىدە، تۈركلەرنى مەنبە قىلغان خەلق قوللىنىۋاتقان يېڭى بىر خىل ئورتاق سىمۋولنى تاپماقچى بولدى.
2.پان تۈركىزم ئىدىيىسىنىڭ ماھىيىتى باشقا نۇرغۇن «پان» پىكىر ئېقىمىغا ئوخشاش ئالاھىدىلىككە ئىگە، بەزى ئوخشىماسلىقلارمۇ بار، ئەلۋەتتە. ئۇنىڭ كەڭ دائىردىكى قارا نىيتى ۋە كۈچلۈك تەقدىر ھېسىياتى پان گېرمانىزم، پان سىلاۋىزم، پان ئەرەبىزم، يەھۇدى قىساسچىلىقىغا ئوخشاش خام خىيال بىلەن تولغان، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇنىڭ يا ئاق، يا قارا دەپ بىر قۇتۇپتىن يەنە بىر قۇتۇپقا ئۆتۈپ كىتىدىغان ئادىتى ئىنتايىن روشەن. ئۇنىڭ سىجىللىقى ئوخشاش بولمىسىمۇ، ئەمما پان تۈركىزم جارچىلىرىنىڭ سەمىمىي- ساداقەتمەنلىكىدىن گۇمانلىمىشقا بولمايدۇ. ئۇ باشقا «پان» پىكىر ئېقىمى بىلەنلا ئەمەس، بەلكى ئەمەلىيەتتە نۇرغۇن مىللەتچىلىك پىكىر ئېقىمى بىلەنمۇ ئوخشاش، پان تۈركىزم ئورتاق مەنبەنى تاپقان ھەمدە كىشىنى ئەڭ جەلپ قىلارلىق ئۆتمۈشنى ئەسلەشكە قايىتقان چاغدا، مەلۇم قەدىمى مەدەنىيەتنى تىرىلدۈرۈش مۇددىئاسىدا بولدى. بۇ خىل مەدەنىيەتنى بىر ئەمەلىي گەۋدە قاتارلىق دەلىل- ئىسپات قىلىپ، باشقا مەدەنىيەتكە ئوخشىمايدىغان، يەنە ئېلىپ كەم دېگەندە باشقا مەدەنىيەتكە تەڭ كېلىدىغان مەلۇم ئورتاق مىراسنى ئىسپاتلىماقچى بولدى. ئەمما، پان تۈركىزم بىلەن تۈرك مىللەتچىلىكى مۇھىم نۇقتىنى تىل، تارىخ ۋە ئەدەبىيات (ئۇنىڭ مۇھىملىقى، روشەنكى مۇشۇ تەرتىپ بۇيىچە تىزىلدى) قا قارىتىپ، ئۇنى مۇھاكىمە ۋە ئەسەرلەردە ئۈچنى بىر-بىرىگە باغلاشنىڭ تۈگۈنى قىلدى.
3.تىل، مەدەنىيەت، ئىرق ۋە زېمىن. نۇرغۇن پان تۈركىزمچىلار ئارىسىدا «ئورتاق تىل» نىڭ مەۋجۇت بولۇشى بۇ خىل تىل بىلەن سۆزلىشىدىغان كىشىلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ ئوخشاش بىر مىللەتنىڭ ئەزاسى ئىكەنلكىنى تولۇق ئىسپاتلاپ بېرىدۇ.پان تۈركىزمچىلار تىل، تارىخ، ئەدەبىيات، مەدەنىيەت، رىۋايەتتىن باشقا، يەنە نۇرغۇن مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكلەرىنى تاپماقچى بولىدۇ. ئۇلار «تارىخ ئايلىنىش نەزەرىيىسى» ئۇسۇلى (گېرمانىدىكىلەرنىڭ ئېيىتقىنى بويىچە) نى قوللىنىپ، مىللىي قېرىنداشلار بىلەن ئۇزاقتىن بۇيان ئالاقە قىلىپ كەلگەنلىكىگە دائىر دەلىل- ئىسپاتلارنى تاپماقچى بولىدۇ (ئۆزلىرى تاپتۇق دەپ داۋراڭ سالدى). بۇ خىل ئۇسۇل ئۇلارنى قوللايدىغان نۇقتىينەزەرلەرنى ھەمدە ئۇلار بىلەن ھازىر مەۋجۇت بولۇپ تۇرىۋاتقان ئەدەبىيات مەسىلىسىنى تەتقىق قىلىشقا پۈتۈنلەي دېگۈدەك مەركەزلەشتى، بۇنىڭ پان تۈركىزمچىلار ئۆزلىرىنىڭ مەدەنىيىتىنى يېڭىباشتىن بايقىشى ۋە بېكىتىشىگە ياردىمى بولدى. بۇنداق مەدەنىيەتتىن بارلىق مىللىي قېرىنداشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مىللىي دۆلەتنى بەرپا قىلىشقا ھەمدە ئۇلارنى باشقا كىشىلەردىن پەرىقلەندۈرۈشتە پايدىلىنىلدى. مۇشۇنىڭغا ئوخشاش ئەھۋاللار باشقا «پان» پىكىر ئېقىمىدىمۇ كۆرۈلدى. ئۇنىڭدىن قالسا ئورتاق مەنبە مەسىلىسى، ئىلىم-پەن نۇقتىنەزەردىن قارىغاندا زور تالاش- تارتىش بولسىمۇ، ئەمما ئۇلار سۇبيېكتىپ جەھەتتە كىشىنى تۇلۇق قايىل قىلىدۇ، دەپ ھېس قىلىدۇ... پان تۈركىزم ئەقىدىسىدە، تىل، مەدەنىيەت، ئېرق، زېمىن بەزىدە ھەقىقەتەن ئايرىلمايدىغان دەرىجىدە گىرەلىشىپ، چىرمىشىپ كەتكەن بولۇپ، مەدەنىيەت جەھەتتىن بىرلىشىشنى تەرغىپ قىلىدىغان بىر خىل ئىدىيىنى ئورتاق شەكىللەندۇرىدۇ.
4.ئىقسادىي مەسىلە. «پان» پىكىر ئېقىمىنىڭ ئىككى ئاساسىي تەركىبى بولغان ئىقتىسادىي ۋە دىنىي مەسىلىنىڭ پان تۈركىزمدا ئوينىغان رولى ناھايىتى كىچىك. 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى ۋە 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا، ئىقتىسادىي مەسىلە پان گېرمانىزمدا ئىنتايىن روشەن بولدى، شۇڭا يەنە تەپسىلىي پىلان تۈزۈلدى؛ 20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىكى پان ئاسىيازم ئەمەلىيەتتە ياپونىيىنىڭ مەنپەئىتى ئۈچۈن خىزمەت قىلدى، ئاتالمىش «بۈيۈك شەرقىي ئاسىيا ئورتاق گۈللىنىش چەمبىرىكى» دە بۇ نوقتا ئالاھىدە ئىپادىلەندى؛ پان ئەرەبىزم ئاخىر نامرات دۆلەتلەرنى نېفىت ئىشلەپچىقىرىدىغان دۆلەتلەرنىڭ بايلىقىدىن ئورتاق بەھرىمان بولۇش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلدى.ئەمما پان تۈركىزم ئىقتسادىي مەسىلىلەر ئۈستىدە ناھايىتى ئاز باش قاتۇردى، ئۇنىڭ ژۇرناللىرى ۋە باشقا نەشىر بۇيۇملىرى ئەزەربەيجاننىڭ بايلىقى ۋە ئىقسادىي ئۈستۈنلىكى ھەققىدە ئاندا-ساندا توختالدى، بۇ ھال كىشىلەرنىڭ مۇشۇ بايانلار ھەم جايىدا بولۇپمۇ، ھەم ئۇنىڭدا ئىقتىسادىي مەسىلەرگە ئېتىبارسىز قارىلىپتۇ، دېگەن تەسىراتقا كەلتۈرۈپ قويىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا پان تۈركىزمچىلار تۈركىيىنىڭ ئۆزىدە ئېغىر ئىقسادىي مەسىلە ساقلانغاچقا، چەت ئەلدىكى تۈركلەرگە ئىقساتنى كۆز-كۆز قىلالمايدىغانلىقىنى ئوبدان بىلىدۇ. قىسقىسى، ئۇلارنىڭ بايانلىرىدا ئىقتىساد ھەمىشە مەدەنىيەت، ئىرق ۋە سىياسىيىدىن كېيىن تۇرىدۇ.
5.پان تۈركىزمنىڭ دىنغا تۇتقان پوزىتسىيىسى بىر قەدەر مۇرەككەپ. يۇقىرىدا بايان قىلىپ ئۆتكەندە، پان تۈركىزم چار روسىيىدە سۇندۇرۇلدى، ئوسمانلى ئىمپىريىسىنىڭ كېيىنكى مەزگىللىرىدە پان ئىسلامىزم بىلەن پۇت تېپىشى ... پان تۈركىزم مۇسۇمانلارنىڭ زىتىغا تىگىشىدىن ھەزەر ئەيلىسىمۇ، ئەمما دىن تۈسىنى ئالمىغان ئەھۋالنى ساقلاپ قالغاندىلا، تۈرك گۇۋاھلىرى ئىچىدىكى شىئە مەزھىپى بىلەن سۈننىي مەزھىپى ئوتتۇرسىدىكى كۈرەشكە پېتىپ قېلىشنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ. دەپ قارىدى. دىننىڭ پان تۈركىزمدا ئوينىغان رول ئىلگىرى ۋە ھازىر ئىزچىل تۈردە ئانچە مۇھىم بولماي كەلدى، ئۇ پان سىلاۋىزم مۇرىتلىرىنىڭ كۆپىنچىسى ئۆزلىرىنىڭ ئىدىيىسىنى پراۋۇسلاۋىيە دىنىغا باغلىغانلىقىغا ئوخشىمايدۇ، يەھۇدى قىساسچىلىرىنىڭ مەيدانغا كېلىشى ۋە تەشكىلىي تەرەققىياتنىڭ دىن بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىگە (ئۇنىڭ ئىچىدە كۈچلۈك ئارتېزملىق سوتسىيالىزم تەركىبىمۇ بار) ھەمدە ئۇنىڭ ھازىرغىچە نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ سىياسىي مۇلاھىزىسىدە زور رول ئويناۋاتقانلىقىغىمۇ ئوخشاشمايدۇ؛ پان ئەرەبىزمنىڭ دائىم ئىسلامىيەتتىن مەدەت تىلەپ، ئۇنى بىرلىشىشكە يىتەكلەشنىڭ كۈچلۈك ئامىلى (نۇرغۇن خىرستانلارنىڭ مەۋجۇت بولغانلىقىغا پراگماتىزمچە ئېتىبارسىز قاراش) قىلىۋالغانلىقىغىمۇ ئوخشاشمايدۇ.
6.باشقا مىللەتچىلىككە تۇتقان پوزىتسىيىنى. باشقا مىللەتچىلىككە تۇتقان پوزىتسىيىنى تەتقىت قىلىشنىڭ پان تۈركىزمنى چۈشىنىشكە ياردىمى تىگىدۇ. نۇرغۇن «پان» پىكىر ئېقىمى ۋە ھەركىتى ئوتتۇرسىدىكى مۇناىۋەت، روشەنكى تاسادىپىي مۇناسىۋەت بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ. ئېھتىمال، پان ئەرەبىزم دەل ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىكى پان تۈركىزم رەھبەرلىك قاتلىمىنىڭ تۈرىكلەشتۈرىشىنى مەجبۇرىي يولغا قويغانلىقنىڭ نەتىجىسى،ئۇ ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە، ياۋرۇپا مۇستەملىكىگەقارشى تۇردىغان مۇھىم كۈچ بولۇپ قالدى؛ پان تۈركىزمنىڭ مەيدانغا كېلىشى مەلۇم دەرىجىدىن ئېيىتقاندا، پان سىلاۋىزمنىڭ ۋە مەجبۇرىي رۇسلاشتۈرۇشنىڭ ئىنكاسى. مۇنداقچە ئېيىتقاندا، ھەر بىر خىل «پان» پىكىر ئېقىمى قىلىپ يوقىتىدىغان «سەلبىي ئوبرازى» مۇ بار. دەسلەپكى مەزگىلدىكى پان ئىسلامىزم جاھانگىرلىككە ھۇجۇم قىلغان؛ پان ئافرىقىزم مۇستەملىكىچىلىككە قارشى تۇرغان؛ پان سىلاۋىزم گېرمانىزمنىڭ تەھدىتىگە قارشىلىق كۆرسەتكەن؛ پان ئەرەبىزم ئىسرائىلىيىسىگە قارشى كۈرەش قىلغان؛ پان تۈركىزم دەسلەپتە ئاساسەن پان سلاۋىزمنىڭ قارشى تۇرىپىدە تۇرغان، كېيىن روسىيىلىكلەرنىڭ ئوسمانلى ئىمپىريىسى ۋە ئاۋىسترو-ھۇنگىرىيە ئىمپىريىسىگە پان سىلاۋىزم ئارقىلىق قارشى تۇرغىنىغا ئوخشاش، ئوسمانلى ئىمپىريىسىنىڭ كونا دۈشمىنى بولغان چارروسىيىگە قارشى كۈرەش قىلىش قورالى بولۇپ قالغان. بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ كوممۇنىزمى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا (ئانچە مۇھىم بولمىغان) پان گرېكىزم ۋە ئۇنىڭ كېڭەيمىچىلىك نەزەرىيىسى پان تۈركىزم پىكىر ئېقىمىدىكىلەرنىڭ كۆڭلىدىكى جىنغا ئايلىنىپ قالغان. بۇنداق پوزىتىيىگە چەت ئەلدىكى تۈركىلەرگە بولغان مېھىر- مۇھەببەتمۇ سىڭگەن، چۈنكى ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى كومپارتىيە ھاكىمىيىتى شارائىتىدا ياشاۋاتاتتى.
7.مىللىي بىرلىك پان تۈركىزمنىڭ مۇھىم تەركىبى ھەمدە شۈبھىسىزكى، ئۇ تۈرك مىللەتچىلىكىدىن پەرىقلىندىغان مۇھىم ئامىل، بۇنىڭغا ئالاھىدە دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدۇ. «پان» مىللەتچىلىكىنىڭ ئىخلاس قىلغان نۇقتىئىنەزەر بىلەن يەرلىك بولۇش، ۋەتەن سۆيۈش تىپىدىكى مىللەتچىلىك نۇقتىئىنەزەرى ساقلانغىلى بولمايدىغان دەرىجىدە توقۇنۇشۇپ قالىدۇ. پان سىلاۋىزم شۇنداق، پان ئەرەبىزم، پان ئافرىقىزممۇ شۇنداق.
پان تۈركىزمنىىڭ تۈرك مىللەتچىلىكىگە ئوخشاشمايدىغان يېرى شۇكى، ئۇنىڭ ئاساسەن مىللىي بىرلىكنى قوبۇل قىلغانلىقى ۋە تەرغىپ قىلغانلىقىدا، دەسلەپكى مەزگىلدە، بۇ ئانچە روشەن بولمىغان، ئەينى ۋاقىتتا پان تۈركىزم ئاساسەن «ۋەتىنى يوق مىللەتچىلىك» بولۇپ، چەت ئەلدىكى سىياسىي جەھەتتە ئوينىغان ئاز سانلىق مىللەتلەرگە تايىناتتى. كېيىن ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرى ۋە تۈركىيە جۇمھىرىيىتى مەزگىلىدە، پان تۈركىزم ئىدىيىسى بارغامسېرى مىللىي بىرلىك خاراكتېرىنى ئېلىشقا باشلىدى. بۇ ئەھۋال 30-يىللاردا ئەزىز، سانجار، دىرخان قاتارلىق كىشىلەرنىڭ ئەسەرلىرىدە ئىپادىلەندى، 40-يىللاردىن بۇيانقى پان تۈركىزمچىلارنىڭ پائالىتىدىمۇ ئىپادىلەندى، ئۇلار مىللىي بىرلىك ئويىنى يەڭ ئىچىدىلا ئاشكارلاپ قويىدۇ، ئۇ ھېسداشلىق قىلىش ۋە كۆڭۈل بۆلۈشتىلا ئىپادىلىنىدۇ. پان تۈركىزمنىڭ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، مىللىي بىرلىك كۈندىن-كۈنگە ئاشكارلىنىشقا باشلىدى، ئاۋۋال چەت ئەلدىكى تۈرك گۇرۇھلىرىنى قوغداش لازىم دېيىلىپ، ئارقىدىنلا ئۇلارنىڭ ئازاد بولۇشى ۋە بىرلىشىشى (بىرىنچى قەدەمدە ئۆزلىرىنىڭ بىرلىشىشى، ئىككىنچى قەدمدە تۈركىيە بىلەن بىرلشىىشى) نى قوللاش لازىم دېيىلدى، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇنىڭ ئاشكارا ئېلان قىلىنغان-قىلىنمىغانلىقىدىن قەتئىينەزەر، بۇ بىرلىشىش بەرىبىر ئۇلار تۇرىۋاتقان زېمىننىمۇ ئۆز ئىچىگە ئېلىشى كېرەك دېيىلدى. پان تۈركىزمچىلار ھەمىشە «بۈيۈك تۈركىيە» توغىرسىدا توختالغاندا، ئۇنىڭ دائىرىسى ئوتتۇرا دېڭىزدىن تىنىچ ئوكيانغىچە سوزۇلىدۇ، بۇ قۇدرەتلىك، باي دۆلەت بولىدۇ، ئۇ قەدىمكى شان-شۆھرەتنى ئەسلىگە كەلتۈرىدۇ، ئۇزاق ۋاقىتتىن بۇيانقى ئۆرپ-ئادىتىنى ساقلاپ قالىدۇ، دېيىشتى. نەپسى يامانلىق-مىللىي بىرلىك تىپىدىكى «پان» ھەركىتىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنىڭ بىرى بولۇپ كەلدى.
19-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىن بۇيان، پان تۈركىزمچىلار چەت ئەلدىكى تۈركلەر ۋە ئۇلارنىڭ زېمىنىنى ئازاد قىلىش ئۈچۈن، زۆرۈر تېپىلغاندا قورال كۈچى ئىشلىتىش توغرسىدا ئويلىنىش كېرەك، دېگەندىن تېخىمۇ كۆپ بېشارەت بېرىدىغان ھەمىشە ئوخشاشلا روشەن، ئوخشاشلا كۈچلۈك بولمىسىمۇ، پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئىدىيە ۋە ھەركىتىگە ھەمىشە تەسىر كۆرسىتىپ تۇردى. مۇنداقچە ئېيىتقاندا، پان تۈركىزم پىكىر ئېقىمى كۆپ يىل ئۆزگىرىپ بېرىش نەتىجىسىدە بارغانسېرى سىياسىلاشقان بولسىمۇ، ئەمما ئۇ باشتىن-ئاخىر بىر خىل مەدەنىيەت، ئىرق (جەزمەن ئىرقچىلىق بولۇشى ناتايىن)، سىياسىي ۋە زېمىن تىپىدىكى «پان» مىللەتچىلىكى بولۇپ كەلدى ھەمدە ئۇ كۈچلۈك مىللىي بىرلىك ئىدىيىسىگە ئىگە بولدى.
8.تەركىب ۋە تەشكىلات. پان تۈركىزمنىڭ ئىجتىمائىي ئىقتىسادىي ئالاھىدىلىكىگە قاراپ، ھەر قانداق توغرا ھۆكۈم چىقىرىش ناھايىتى قىيىن، ھازىرغىچە بۇ ساھە ئۈستىدە كونكىرىت تەتقىقات ئېلىپ بېرىلمىغان، ھازىرمۇ ئېلىپ بارغىلى بولماسلىقى مۇمكىن. پان تۈركىزم تەشكىلاتىنىڭ جارچىلىرى ياكى بۇ ھەركەتنىڭ ئىجتىمائىي، ئىقتىسائىي، ئىقتىسادىي خاراكتېرىدىن زادىلا خەۋىرى يوق ۋەياكى بۇ مەسىلە ئۈستىدە توختىلىشنى خالىمايدىغان كىشىلەر ھەمىشە ئادەتلىنىپ قالىنى بويىچە، «ئۇ بارلىق سىنىپلارنىڭ ھىمايىسىگە ئېرىشىدۇ» دەپ جاۋاب بېرىدۇ. ئەمما، پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئەسەرلىرى، سۆزلىرى ۋە ھەركەتلىرىنى تەكشۈرۈش ئارقىلىق، كىشىلەرنىڭ ئۇ ئىزچىل تۈردە سەرخىللارنىڭ كىچىك دائىردىكى ھەرىكىتى زىيالىيلار رەھبەرلىك قىلدىغان، ئوقۇغۇچىلار ۋە شەھەرلەردىكى بەزى ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن، بارلىق «پان» ھەركىتىنىڭ خېلىلا تىپىك بىر خىلغا كىرىدىغان ھەرىكەت ئىكەن، دېگەن بولۇپ، تولا چاغلاردا بىر قانچە يۈزدىن بىر-ئىككى مىڭ، ئۈچ-تۆت مىڭغىچە ئادەم بولۇشى مۇمكىن. بۇنىڭ كۆلىمى بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلى ۋە 70-يىللاردىلا سەل كېڭەيگەن بولۇپ، خېلى كۆپ ئىجتىمائىي ۋە ئىقتىسادىي تەلەپ ئوتتۇرىغا قويۇلغانىدى.
باشقا نۇرغۇن «پان» ھەركەتلىرىگە ئوخشاش (پان گېرمانىزم ئىتتىپاقى بۇنىڭ سىرتىدا)، پان تۈركىزمدىمۇ ئۈنۈملۈك تەشكىلات كەمچىل بولۇپ، تەشكىلاتلار ئوتتۇرسىدىكى جېدەل توختىمايتتى. ئىختىلاپ ئاخىرقى نىشاننىڭ ئوخشاش بولماسلىقتىن ئەمەس، بەلكى شەخسنى تىكلەش ۋە ئىستراتېگىيە، تاكتىكىنى تاللاشنىڭ ئوخشاش بولماسلىقىدىن كېلىپ چىقاتتى. بۇنىڭدىن باشقا، ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى ۋە ئادەم سانىنىڭ ناھايىتى ئاز بولۇش) نىڭ كۆپىنچىسى يازما تەشۋىقات، يەنى كىتابچە ۋە ژۇرنال چىقىرىش ئۇسۇلىنى قوللانغان. بۇ ژۇرناللارنىڭ ئۆمرى ئۇزاققا بارمىغان (ئاز ساندىكىلىرىلا بۇنىڭ سىرتىدا)، قىسقىلىرىنىڭ بىر قانچە ھەپتىلا، ئۇزۇنراقلىرىنىڭ بىر قانچە ئايلا بولغان. ئۇلار ھەرخىل ماتېرياللارنى نەشىر قىلىشتىن باشقا، يەنە مەدەنىيەت ۋە سەنئەت يىغىلىشى، جۈملىدىن نوتۇق سۆزلەش، ئويۇن قويۇش قاتارلىق پائالىيەتلەرنى ئۆتكۈزگەن. لېكىن، بۇ نەرسىلەر ھەمدە يىغىن ئېچىش، نامايىشىغا ئويۇشتۈرۇش (1944-يىلىدىكىدەك) پائالىيەتلىرى پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئۆزى چاقىرىق قىلغاندەك كەڭ كۆلەملىك ئاممىۋى ھەركەتنى قوزغىيالمىغان.
9.پان تۈركىزمچىلارنىڭ تەرەققىياتى. ئىنسانىيەت تەرەققىياتىدا ئەگرى يولغا ماڭمايدىغان ئىش ناھايىتى ئاز بولىدۇ، «پان» ھەرىكىتى، بولۇپمۇ مىللىي بىرلىك پان ھەركىتى تېخىمۇ مۇشۇنداق بولغان. چېگرىنى ئۆزگەرتىش، زۆرۈر تېپىلغاندا قورال كۈچى ئىشلىتىشتىن يانماسلىقىنى ئاشكارا چاقىرىق قىلىش ھازىرقى ئەھۋال بىلەن جەزمەن توقۇنۇشۇپ قالىدۇ. كۆپ سانلىق دۆلەتلەر ھازىرقى ئەھۋالنى ساقلاپ قېلىپ، تىنىچلىق ۋە ئۆزىنىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىشنى ئۈمىد قىلىدۇ. شۇڭا، كۆپ ساندىكى «پان» ھەرىكىتى ئەگرى-توقاي يولنى باسقان...ئوخشاشلا، پان تۈركىزممۇ مەيدانغا كەلگەندىن تارتىپ بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئايلاشقانغا قەدەر گۈللىنىش ۋە زور ئۈمىدۋارلىق دەۋرىنى باشتىن كەچۈرگەن، «ياش تۈرك پارتىيىسى» ھاكىمىيەت يۈرگۈزىۋاتقان مەزگىلدە، دۆلەت رەھبەرلىرى تەرىپىدىن ئىلھام بېرىلگەن. مۇستافا كامال رەھبەرلىكىدىكى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى دەۋىرىدە ئۇيۇشتۇرۇش باسقۇچىغا ئۆتكەن، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جايلاردىكى پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئۈمىدىنى يېڭىباشتىن قوزغىغان. بۇ قېتىمقى جانلىنىش 1944-يىلىدىكى كۈچ كۆرسىتىش ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى سوت داۋامىدا يۇقىرى پەللىگە يەتتى، ئارقىدىنلا ۋەزىيەت قايتا پەسىيىپ، مۇھاكىمە يىغىنى ۋە باشقا ئىدىيىۋى، تەشكىلىي پائالىيەتكە قايتىپ كەلگەن. 1965-يىلىدىن بۇيان، پان تۈركىزم قايتىدىن ئاساسىي سىياسىي ئېقىمىغا قوشۇلۇپ، جۇمھۇرىيەتچى دېھقانلار ۋە مىللەت پارتىيىسى (كېيىن ئۇنىڭ نامى مىللەتچىلىك ھەركىتى پارتىيىسىگە ئۆزگەرتىلگەن) نىڭ يېتەكچى ئىدىيىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ قالدى. بۇنداق ئەگرى-توقاي يول ھەرگىز تاساددىپىي كېلىپ چىققان ئەمەس. ھەر قېتىملىق ئۇرۇشتا، بولۇپمۇ دۇنيا ئۇرۇشىدا «پان» ھەركىتىنىڭ پائالىيىتى كۆرۈنەرلىك ھالدا كۈچەيگەن، چۈنكى ئۇرۇش ئۇنىڭغا مىللىي بىرلىك ئارزۇسى بويىچە سىياسىي چېگىرنى ئۆزگەرتىش ئۈچۈن ھەقىقىي پۇرسەت (ئومۇمەن ئېيىتقاندا، بۇ بىردىنبىر پۇرسەت) يارىتىپ بېرىدۇ...پان تۈركىزم ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشىدا مۇۋەپىقىيەت قازىنىشقا ئاز قالغان، بىرىنچى قېتىمدا ئۆزىنىڭ ئىتتىپاقدىشى بولغان چوڭ دۆلەت تەرىپىدىن مەغلۇب قىلىنغان، ئىككىنچى قېتىمدا تۈركىيە ھۆكۈمىتى پان تۈركىزىمغا ئانچە قىزىقمىغان، ئۇ ئىزچىل تۈردە بىتەرەپلىكنى ساقلاپ ئاخىرىدا غەلىبە قىلغۇچىلار تەرىپىگە ئۆتكەن، شۇنىڭ بىلەن پان تۈركىزمچىلار ئېرىشمەكچى بولغان ئۇرۇش مۇۋەپپەقىيىتىگە ئېرىشىش مۇمكىن بولمىغان.
دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى شۇكى، پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئەگرى-توقايلىق مۇساپىسىگە ئەگىشىپ، تۈركىيىنىڭ ئىچى-سىرتىدىكى پان تۈركىزم ھەركىتىمۇ بىر كۆتىرىلىپ، بىر پەسىيىپ تۇرغان دەسلەپتە بۇ خىل ھەرىكەت چەت ئەلدە، ئاساسلىقى چاررۇسىيىدە كۆرۈلگەن. ئالاھەزەل 1908-يىلى چاررۇسىيىنىڭ مۇستەبىت ھۆكۈمرانلىقى قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ چىققاندىن كېيىن، پان تۈركىزمچىلار ئاساسەن رۇسىيىدىن ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىگە كۆچۈپ كەتكەن، شۇ چاغدا ئۇ يەردىكى ئابدۇلھەمىد مۇستەبىتلىكى ئاياغلىشىپ، قارىماققا بىر قەدەر ئەركىنلەشتۈرۈشنى يولغا قويغان ھۆكۈمەتكە ئورۇن بەرگەنىدى. قىسمەن «ياش تۈرك پارتىيىسى» رەھبەرلىرىنىڭ بىلدۈرگەن ھېسداشلىقى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىكى پان تۈركىزمچىلارنىڭ پائالىيەتكە تېخىمۇ ئىلھام بولدى، بولۇپمۇ ئۇنىڭدىن بەزى كىشىلەر «ئىتتىپاق ۋە تەرەققىيات كومىتېتى» ئەمەلىي كۈچكە ئىگە گۇرۇھلار دائىرسىگە كىرگەندىن كېيىن تېخىمۇ شۇنداق بولدى. ئەمما، تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى قورۇلغان دەسلەپكى 20 يىل ئىچىدە، پان تۈركىزم پائالىيىتىنىڭ كۆپىنچىسى چەت ئەلگە، سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئەمەس (ئۇ يەر ئىنتايىن خەتەرلىك)، بەلكى قراكىيە ۋە سىپرۇسقا يۆتكەلدى. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاياغلاشقاندا، چەت ئەلدىكى تۈركلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى كومپارتىيە دۆلەتلىرىدە ياشاۋاتاتتى، ئۇ جايلاردا بارلىق پان تۈركىزم پائالىيەتلىرى مەنئى قىلىناتتى، شۇڭا بۇ خىل پائالىيەتلەر تۈركىيىدە كۆرۈنەرلىك جانلىنىشقا باشلىدى.
ئاخىرىدا مۇشۇ كىتاب يېزىلىپ چىققۇچە پان تۈركىزمنىڭ ئۆزىنىڭ نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرالمىغانلىقىنى تەتقىق قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. كىشلەر تولا چاغلاردا پان تۈركىزمنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتە خېلىلا تەسرگە ئىگە بولسىمۇ، كۆرۈنەرلىك سىياسىي نەتىجىگە ئىرىشەلمىگەنلىكتىن ئەجەبلىنىدۇ. بۇنىڭ سەۋەبى يوقىرىدا ئېيتىپ ئۆتكەندەك، بۇ ھەركەتنىڭ ھېچقانداق ھۆكۈمەت ۋە دۆلەتنىڭ كۈچلۈك قوللىشىغا ئېرىشەلمىگەنلىكىدە. ھەر قانداق «پان» ھەرىكىتى چوڭ دۆلەتنىڭ، ھېچبولمىغاندا بىرەر دۆلەتنىڭ قوللىشىغا ئېرىشەلمىسە، مۇۋەپپەقىيەت قازىنالمايدۇ.





ئاخىرقى سۆز                                                                                                                


بۇ كىتابتا شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايۇنلۇق پەلسەپە ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى پىلانى فوندىنىڭ ماددىي ياردىمى بىلەن 1998-يىلى ھاۋالە قىلىنغان تۈر-«پان تۈركىزم مەدەنىيەت قارىشى ئۈستىدىكى تەتقىد ۋە تەتقىقات» نىڭ ئاخىرقى تەتقىقات نەتىجىسى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. بۇ تۈر 1999-يىلى 12-ئايدا تېما مۇتەخەسسىسلەر گۇرۇپپىسىنىڭ باھالىنىشتىن ئۆتكەن. مۇتەخەسىسلەر گوروپىسنىڭ باشلىقى ليۇبىن (شىنجاڭ ئەدەبىيات – سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى پارتگۇرۇپپىسىنىڭ مۇئاۋىن شۇجىسى، تەرەققىياتچى)، ئەزالىرى دۇەن تۇڭخۇا (ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق پارتكوم تەشۋىقات بۆلۈمىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى)، ۋۇ فۇخۇەن (شىنجاڭ ئونىۋېرسىتېتىنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى، پروفېسىسورى)، ۋاڭ جۇڭمىڭ (شىنجاڭ ئەدەبىيات سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسىنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى)، شۇ دىشېڭ (ئاپتونۇم رايۇنلۇق پارتىيە مەكتىپىنىڭ پروفېسىسورى)، ۋاڭ جىجۈەن (شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسىسورى)، ئابلەت نۇردۇن (ئاپتونوم رايۇنلۇق ئاخبارات-نەشىرىيات ئىدارىسىنىڭ ئالىي مۇھەرررىرى). بۇ كىتابنى نەشىر قىلدۇرۇش جەريانىدا ئاپتونوم رايۇنلۇق ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى پىلانى ئىشخانىسىنىڭ مۇدىرى بولداش گو ۋۇبىڭنىڭ زور كۈچ بىلەن قوللىشىغا ئېرىشتۇق، شۇ مۇناسىۋەت بىلەن ئۇنىڭغا چىن كۆڭلىمىزدىن تەشەككۇر ئېيتىمىز.

                         مەنبە؛پان تۇركىزىملىق  مەدەنىيەت  ئۇستىدە  تەھلىل  ناملىق كىتاپ

                    2000-يىلى5- ئاي خەنزۇچە نەشىرى .  2000-يىلى 11-ئاي ئۇيغۇرچە نەشىرى

[ بۇ يازماtorlamurتەرپىدىن2009-05-22 23:49دە قايتا ت ]

ھورمەتلىك  تورداشلار  بۇ تېمىنى كۇرۇپ قالساڭلار  بولمغان تەرەپلىرى بولسا  تەنقىدى پىكىر بىرشىڭلارنى ئۇمۇت قىلمەن  مەن ۋاختىملا بولسا تەھرىرلەپ تۇرمەن  ئىملا خاتالىغى بولسا  كورسۇتۇپ قۇيشىڭلارنى ئۇمۇت قىلمەن .
بۇ تېمىنى يوللۇشۇمغا ياردەم بەرگەن ياۋۇز ئەپەندىمگە  ئالاھىدە رەخمەت ئېيتىمەن

بەك ئۇزۇن تېمىكەن،چىداپ تۇرۇپ ئوقۇۋەتتىم.
رەھمەت، «پانتۈركىزم»دىنمۇ خەۋەردار بولدۇق، ماي ئېيىغا ئۈلگۈرۈپتۇ.

بۇ ماقالىنى بۇ تارىخ تەتقىقات مۇنبىرىگە ئېلىپ كىرىشنىڭ نىمە زورۇرىيىتى؟ بۇ ماقالە سىياسى تۇستىكى يازما ،تارىخ تەتقىقاتىغا دائىر ئەمەس، چۇنكى بۇنىڭدىكى نۇرغۇن يوچۇقلار ئۇنۇڭ بىر سىياسى مۇددىئا ئۇچۇن يېزىلغانلىقىنى كۇرسۇتۇپ تۇرۇپتۇ، بۇ خەلىقئارا تارىخ تەتقىقاتچىلىرىنى قايىل قىلالمايدۇ.
ئەگەر پارتىيىمىز، ھۇكۇمىتىمىزنى ھەقىقى قوللايمىز دىسەك بۇنداق بەكمۇ كونىراپ كەتكەن ماقالىنى ئەمەس نەق مۇشۇ 21- ئەسىرنىڭ دەۋىر تەلىۋىگە،ھۇكۇمىتىمىزنىڭ كۇز قارىشىغا ئويغۇن تەتقىقاتنى ئوتتۇرىغا قويۇش كىرەك. شۇ چاغدىلا جامائەت قايىل بولىدۇ، باشقا تارىخچىلارمۇ  قايىل بولىدۇ،ئەكسىنچە دىكتاتۇرا پۇرىقىغا تويۇنغان يۇقۇرىدىكى ماقالە ھىچكىمنى قايىل قىلالمايدۇ. ئۇنى يازغان كىشىمۇ 21- ئەسىرنى مەدەنىيەت ئىنقىلاۋى دەپ ئويلاپ قاپتۇ.

نەقىل

بۇ مەزمون6قەۋەتتىكىurdekنىڭ2009-05-21 23:38دە يوللىغان يازمىسى  :
بۇ ماقالىنى بۇ تارىخ تەتقىقات مۇنبىرىگە ئېلىپ كىرىشنىڭ نىمە زورۇرىيىتى؟ بۇ ماقالە سىياسى تۇستىكى يازما ،تارىخ تەتقىقاتىغا دائىر ئەمەس، چۇنكى بۇنىڭدىكى نۇرغۇن يوچۇقلار ئۇنۇڭ بىر سىياسى مۇددىئا ئۇچۇن يېزىلغانلىقىنى كۇرسۇتۇپ تۇرۇپتۇ، بۇ خەلىقئارا تارىخ تەتقىقاتچىلىرىنى قايىل قىلالمايدۇ.
ئەگەر پارتىيىمىز، ھۇكۇمىتىمىزنى ھەقىقى قوللايمىز دىسەك بۇنداق بەكمۇ كونىراپ كەتكەن ماقالىنى ئەمەس نەق مۇشۇ 21- ئەسىرنىڭ دەۋىر تەلىۋىگە،ھۇكۇمىتىمىزنىڭ كۇز قارىشىغا ئويغۇن تەتقىقاتنى ئوتتۇرىغا قويۇش كىرەك. شۇ چاغدىلا جامائەت قايىل بولىدۇ، باشقا تارىخچىلارمۇ  قايىل بولىدۇ،ئەكسىنچە دىكتاتۇرا پۇرىقىغا تويۇنغان يۇقۇرىدىكى ماقالە ھىچكىمنى قايىل قىلالمايدۇ. ئۇنى يازغان كىشىمۇ 21- ئەسىرنى مەدەنىيەت ئىنقىلاۋى دەپ ئويلاپ قاپتۇ.

بۇرەدەر،تىما ئىگىسى شۇنچە جاپا تارتىپ مۇ باقالىنى مۇنبەرگە يوللىسا سىز رەخمەت ئيتماستىن بەلكى سۇغۇق سۇ سىپىپسىز!نۇچى بولسىڭىز سىزمۇ مۇشۇنداق ئۇزۇن ماقالىدىن بىرنى ئۇرۇپ چىقىپ بىزلەرنى قايىل قىلمامسىز؟

untulux
قانداقمۇ يۇز بىشى مەنسىۋىگە چىقىپ قالغانسىز.

     قاچانمۇ" پان ئىنسانىزىم " ۋۇجۇتقا چىققاندا ، پان تۈركىىزىم ، پان سىلاۋىيىنىزىم ، پان ... زىملار مەۋجۇت بولمايدۇ .

urdek ئەپەندىم قايىل بولمىسىڭىز سىزمۇ قايىل قىلارلىق ئۇزۇن ماقالىدىن بىرنى يازمامسىز بىزمۇ باھا بېرىپ باقايلى  

urdek ئەپەندى ئۇزۇن ماقالىنى يازمىغان ئەمەس يازغان، تەكشۈرمەي تۇرۇپ قالايمىقان سۆزلىمەڭلار

ارامۇت

بۇنىڭدىن كىيىن  قايسى ئايدا يوللايدىغاننى   سىز دىن سوراي

ئەجەپ تەپسىلى مەلۇماتكەن، بىلىۋالدۇق.

urdek

سىزچە  2000-يىلى  نەشىر قىلىنغان كىتاپ  21- ئەسىرگە پايدىلىنىش قىممىتى يوقمىدۇ ؟

يوللۇنىشتىن  بۇرۇن ياۋۇز ئەپەندىمنىڭ قۇشۇلىشى ۋە   ئۆزى تەكشۇرۇپ   تەھرىرلەپ   تەستىقلغان ماقالا  سىزگە يارىمىغان بولسا  ئۇچۇرۋاتايمۇ يا؟