دىيارىمىز ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئۇتتۇرا ئاسيا رايۇنلىرىغا كۇچۇشى
يىقىنقى زامان ئۇيغۇر تارىخىدا ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇتتۇرا ئاسيا رايۇنلىرىغا كۇچۇشنى سىياسەت ، ئىقدىساد ، جەمئىيەت قاتارلىق ئامىللارنى ئاساس قىلىپ تۇرۇپ تۇۋەندىكىدەك بەش مەزگىلگە بۇلۇشكە بۇلىدۇ .
1 . پەرغانىگە كۇچكەن قەشقەرلىك ئۇيغۇرلار ( 18 - ئاسىرنىڭ ئاخىرقى يىرىمىدىن 19 - ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىرىمىغىچە )
بۇ قىتىمقى كۇچۇشنى ئاق تاغلىق ، قارا تاغلىق غۇجىلارنىڭ ئىچكى نىزالىرى ۋە << يەتتە غۇجا تۇپىلىڭى ( 1847 - يىلى ) >> كەلتۇرۇپ چىقارغان . تۇلۇق بۇلمىغان مەلۇماتقا ئاساسلانغاندا بۇ قىتىمقى كۇچۇشتە تەخمىنەن 50 - 60 مىڭ قەشقەرلىك ئۇيغۇر پەرغانىگە كۇچكەن .
2. بەي يەنخۇنىڭ قالدۇق تۇپىلاڭچى قۇشۇنلىرى تەرىپىدىن ئۇتتۇرا ئاسيا رايۇنىغا مەجبۇرى كۇچۇرۇلگەن ئۇيغۇر . ( 1877 - 1878 )
بەي يەنخۇ 1873 - يىلى كۇتۇرۇلگەن خۇيزۇلار قۇزغىلىڭىنىڭ رەھبىرى بۇلۇپ ، چىڭ قۇشۇنلىرىنىڭ قۇغلاپ زەربە بىرىشى بىلەن 1873 - يىلى 10 - ئايدا قالدۇق قۇشۇنلارنى باشلاپ دىيارىمىزغا قىچىپ كەلگەن . ئۇنىڭ مەجبۇرلىشى بىلەن ئۇتتۇرا ئاسيا رايۇنىغا سەرگاندان بۇلۇپ چىقىپ كەتكەن ئۇيغۇرلارنىڭ كۇنكىرىت سانىنى ئىنىقلاشقا ئامال بۇلمىسىمۇ . شۇ چاغدىكى تارىخى ماتىرياللارغا ئاساسەن ئۇلارنىڭ سانىنى 2 مىڭدىن ئارتۇق دەپ پەرەز قىلىشقا بۇلىدۇ .
3 . چاررۇسيە ھۇكۇمىتى تەرىپىدىن ئۇتتۇرا ئاسياغا مەجبۇرى كۇچۇرۇلگەن ئىلى ئۇيغۇرلىرى . ( 1881 - 1884 )
بۇ قىتىمقى مەجبۇرى كۇچۇشتە جەمئىي 45373 تارانچى مەجبۇرى ھالدا كۇچۇرۇلگەن .
4. مىنگۇنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە ئۇتتۇرا ئاسيا رايۇنلىرىغا ئىشلەمچىلىككە ئاپىرىلغان ياكى بارغان ئۇيغۇرلار .
ئىشلەمچىلىككە بارغان ئۇيغۇرلار ئاساسەن چاررۇسيە ھۇكۇمىتىنىڭ مەجبۇرلىشى بىلەن ئەپيۇن تىرىشقا سىلىنغان . شۇ چاغلاردا ئۇتتۇرا ئاسىيا تەۋەسىدە ئەپيۇن تىرىش كۇلەملەشكەن بۇلۇپ ، بۇ ئەپيۇنلار ئاساسلىقى جۇڭگۇ بازىرىغا سىلىنغان . ئىشلەمچىلەرنىڭ ئىنىق سانى مەلۇم ئەمەس .
5 . 20 - ئەسىرنىڭ 60 - يىللىرى سۇۋېت ئىتتىپاقى تەۋەلىكىدىكى ئۇتتۇرا ئاسىيا رايۇنلىرىغا كۇچكەن ئۇيغۇرلار .
60 يىللارنىڭ باشلىرى جۇڭگۇ سۇۋېت مۇناسىۋىتى يىرىكلىشىشكە باشلايدۇ . شۇنىڭ بىلەن ئىلىدا تۇرۇشلۇق سۇۋېت كۇڭسۇلخانىسى ئۇيغۇر پۇقرالىرىنى قايمۇقتۇرۇپ << گراژدانلىق كىنىشكىسى >> << مۇھاجىرلىق كىنىشكىسى >> << ۋىزا >> قاتارلىقلارنى كەڭ كۇلەمدە تارقىرتىپ ، ئىلى ئۇيغۇرلىرىنى سۇۋېت گىراژدانى بۇلۇشقا رىغبەتلەندۇ . بۇنىڭ بىلەن 50 - 60 مىڭغا يىقىن ئىلى ، چۇچەك ئۇيغۇرلىرى سۇۋېت ئىتىپاقىغا چىقىپ كىتىدۇ .
كىينكى 500 يىللىق تارىخىدا تەغدىرىگە قارار چىقىرىشقا ئامالسىز قالغان بۇ بىچچارە خەلقىمىز كىندىك قىنى تۇكۇلگەن بۇ ئانا زىمىندىمۇ تۇرۇش ھۇقۇقىدىن يۇقىرقىدەك سەۋەپلەر تۇپەيلى مەھرۇم قالغان .
مەنبە : ( << ئۇتتۇرا ئاسيا ئۇيغۇرلىرى >> شىنجاڭ خەلىق نەشرىياتى 2003 - يىلى خەنزۇچە نەشرى 35 - 79 - بەتلەر ) دىن قىسقارتىلىپ تەرجىمە قىلىنىپ تەييارلاندى
ئورخۇن مۇنبىرى » داۋالغۇش ئىچىدىكى ئۇيغۇر جەمىيىتى » دىيارىمىز ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئۇتتۇرا ئاسيا رايۇنلىرىغا كۇچۇشى ( مۇختەرباي )
دىيارىمىز ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئۇتتۇرا ئاسيا رايۇنلىرىغا كۇچۇشى ( مۇختەرباي )
