غۇلجا خاتىرىلىرى

غۇلجا خاتىرىلىرى
( 1856 – يىلىدىكى غۇلجىغا قىلغان سەپىرىمدىن خاتىرە )
چوقان ۋەلىخانوف ( روسىيە )
1856 – يىلى 1 – ئاۋغۇست
جوڭگونىڭ بوروخوجىر چېگرا قاراۋۇلخانىسى –
مەلۇم ئىش تۈپەيلىدىن جوڭگو تەرەپكە ئۆتۈشكە توغرا كەلدى . قاپال شەھىرىدىن يولغا چىقىپ تاتارىنوفنىڭ ئۆيىدە ھەمراھلىرىمنى كۈتۈۋاتقىنىمغا بۈگۈن ئالتە كۈن بولدى . پۈتۈن ئالاتاۋا ۋادىسىدىكى داۋانلار ئىچىدە سانتاس داۋىنىدىن قالسىلا بىز ئۆتىدىغان مۇشۇ ئۇيگېنتاس ( تاش دۆۋىسى دېگەنلىك ) داۋىنى ئۆتۈش بىر ئاز قولايراق داۋان ھېسابلىنىدۇ . ئۇنىڭ نامى سان – ساناقسىز قازاق قەبرىلىرىگە ئوخشاپ قالىدىغان بىر كىچىك قورغاننىڭ نامىدىن كېلىپ چىققان . بۇ يەرلەردە ئۇنداق قورغانلارنىڭ سانى مىڭدىن ئاشسىمۇ ، ئەمما بۇلارنىڭ ئىچىدە ئۇيگېنتاس ئەڭ داڭلىق بولغاچقا ، پۈتۈن بىر ۋادا بىلەن قوشۇلۇپ ، بۇ داۋاننىڭ نامى ئاشۇ قورغاننىڭ نامى بىلەن ئاتىلىپ قالغان . رىۋايەتلەردە ئېيتىلىشىچە ، بۇ قورغاننى جوڭغار خانلىقىنىڭ قۇنتەيجىلىرىدىن بىرى بولغان سىرە باتۇر بىنا قىلدۇرغانمىش .
1852 – يىلى پولكوۋنىك كوۋالېۋىسكىي باشچىلىقىدىكى زەمبىرەكلەر بىلەن قوراللانغان بىر توپ كازاك ئەسكىرى مۇشۇ ئۇيگېنتاس داۋىنىدىن ئۆتكەن . بىز قوسمۇرىن قەلئەسىدىن ئۆتۈپ بىر ئېدىرلىققا چىقىپ قالدۇق . بۇ ئالاتاۋ تاغلىرىنىڭ ئاخىرىقى ئېدىرلىقلىرى بولۇپ ، ئەمدى ماڭساق ئىلى تەۋەسىگە ئۆتۈپ كېتەتتۇق . ئېدىرلىق تۈگىشى بىلەنلا كەڭ تۈزلەڭلىككە چىقىپ قالدۇق . ئالدى تەرىپىمىزدە بىر تۈپ دەرەخ  دەرەخ ئەتراپىدا ئوتلاپ يۈرگەن ئاتلارنى كۆردۇق . بىز كۆرگەن ئاشۇ دەرەخنىڭ تۈۋىگە جوڭگو تەرەپنىڭ قاراۋۇلخانىسى ئورۇنلاشقاندى . بىز قاراۋۇلخانىغا يېقىنلىشىشىمىزغا ئەتراپتىكى بىر تۆپىلىككە چىقىپ قاراۋۇللۇق قىلىۋاتقان بىر ئەسكەر « ئادەم كەلدى » دەپ ئۈنلۈك توۋلىدى . قاراۋۇلخانا تاملىرىدىن بىرنەچچە ئادەمنىڭ تاقىر باشلىرى غىل – پال كۆرۈنۈپ يەنە يوقاپ كەتتى . بۇنداق ياۋايىلىق ئەسلىدە ۋارۋارلارغا ئادەت بولۇپ مەدەنىيەتلىك دەپ سانىلىدىغان جوڭگولۇقلار ئۇنداق قىلىقلارنى قىلماسلىقى كېرەك ئىدى . بىز جوڭگولۇقلارغا بىھۆرمەتلىك قىلمايلى دەپ ئالدى بىلەن ئالاقىچى ئەۋەتتۇق ۋە قاراۋۇلخانا ئۇدۇلىدىن ئورۇن تاللاپ قونالغۇ راسلىدۇق . بىز ئىشلىرىمىزنى تۈگىتىپ كىگىز ئۆيلىرىمىزگە كىرىشىمىزگىلا قاراۋۇلخانا تەرەپتىن مانجۇلار چىقىپ كەلدى . ئۇلارنىڭ ئالدىدا بىرسى ئېتىنىڭ تىزگىنىنى ئالدىغا تاشلاپ قويۇپ ، ئاتنى يەڭگىل ماڭدۇرۇپ گىدىيىپ كېلىۋاتاتتى . بىز ئۇنى مەرتىۋىلىك لويى ( باشلىق ) بولۇشى مۇمكىن دەپ پەرەز قىلىشتۇق . ئۇ بىزنىڭ چېدىرغا ئېڭىشىپ كىرىپ خۇددى كۆندۈرۈلگەن قارا قۇشقاچتەك ئاۋازىنى ئىنچىكە چىقىرىپ سۆزلەپ سالام – سائەتنى باشلىدى . ئۇ ئالدى بىلەن بىزگە « چى فەنلىما ؟ ( تاماق يىدىڭلارمۇ ) » دېدى ، ئاندىن ئۆزىنىڭ جاڭجۈن ۋە مەسلىھەتچى ئامبالغا ۋاكالىتەن بىزدىن قىسقىچە ئەھۋال سورىدى .....
ھېلىقى ئەمەلدار بىردەم ھاردۇقىنى ئېلىۋالغاندىن كېيىن ، ئۆزىنىڭ مانجۇ ئىكەنلىكىنى ھەم ئىلى جاڭجۈنى تەرىپىدىن بىزنى كۈتىۋېلىپ ، غۇلجىغا بىللە ئېلىپ بېرىشقا مەسئۇل بولۇپ كەلگەنلىكىنى ئېيتتى ئۇ تاتارچىنى ئاز – تولا بىلىدىكەن ، شۇڭا ئۇ بىز بىلەن ئالاقە قىلغاندا خەنزۇ تىلىغا تۈركىي تىل ئارىلاشقان بىر خىل قىزىقارلىق تىلدا سۆزلىدى .
2 – ئاۋغۇست
بوروخوجىر قاراۋۇلخانىسىدىن ئۆتتۇق . بوروخوجىر قاراۋۇلخانىسىدىن تاكى ئۆسەك دەرياسىغىچە بولغان ئارىلىقتا خاس قاقاس دالىدا مېڭىشقا توغرا كېلىدۇ . بۇ تۈزلەڭلىكنىڭ بىر ئۇچى غۇلجىغا تۇتىشىدۇ . بۇ دالىدا پاكار شىۋاق ، قارا شىۋاق ، ئوغرى تىكەن دېگەندەك چۆل ئۆسۈملۈكلىرىدىن باشقا ھېچ نەرسە ئۇچرىمايدۇ .... بىز تازا چارچاپ ، كالپۇكلىرىمىز گەز باغلاپ كەتكەندە ئۆسەك دەرياسى بويىغا يېتىپ كەلدۇق . چۈشلۈك تامىقىمىز پىشىپ بولغىچە سۇغا چۈشۈپ راھەتلىنىۋالاي ، دەپ دەريا سۈيىگە چۈشتۈم . نەدىكى راھەت ، قانلىرىم قىزىپ بولالمىدىم ، ئاخىرى ئاپتاپتا ئىسسىپ قالغان قېمىزنى ئىچىپ باقتىم ، سۇغا ئارىلاشتۇرۇپ ئىچىپ باقتىم ، ھەرقانچە قىلىپمۇ ئۇسسۇزلۇقۇمنى باسالمىدىم .. ئۆسەك دەرياسىدىن ئۆتۈشىمىزگىلا ئەتراپىمىزدىكى تەبىئەت ئۆزگىرىۋاتقاندەك بىلىندى . بىز كەڭ كەتكەن بىر توقايلىققا قەدەم تاشلىدۇق . ئوڭ تەرىپىمىزدە ئىلى دەرياسى ، ئۇدۇلىمىزدا كەڭ كەتكەن بىر مۇنبەت تۇپراق بىزنى كۈتۈپ تۇرماقتا ئىدى .... بۇ جايدىكى ئېرىق ئۆستڭلەرنىڭ بويلىرىدا ھەر خىل ئۆسۈملۈك ، زىرائەتلەر قويۇق ئۆسكەندى . ئەسلىدە ئاچچىق شىۋاق بىلەن ئوغرى تىكەندىن باشقا نەرسە ئۇنمەيدىغان تۇپرىقى ناچار ، شور ئۆرلەپ تۇرىدىغان بۇنداق تاشلاندۇق زېمىننى ئېرىنمەي ئۆزگەرتىپ ، ھاياتلىق ئۈچۈن جاپالىق ئىشلەپ ، خىلمۇ – خىل زىرائەتلەرنى تېرىپ جان بېقىۋاتقان جوڭگو دېھقانلىرىنىڭ غەيرىتىگە قاراپ ھەيران بولماي تۇرالمايسەن . بۇنداق ئەللەردە تەر تۆكۈپ بىرەر نېسىۋىگە ئېرىشىمەن دېگەن ئادەم ئالدى بىلەن دۇنياغا جوڭگولۇق بولۇپ يارىلىشى كېرەكتەك قىلىدۇ . ئۇلار جاپا چەككەندەك قىلغىنى بىلەن ئارزۇ قىلغان نەرسىلەرگە ئېرىشكەن . ئېرىشكەندىمۇ ناھايىتى ئېرىشكەندەك قىلىدۇ . چۈنكى ئۇلار ئۆزلىرى خالىغان يەرلەرنى تاللىيالايدۇ ھەم ئۇ يەرلەرگە خالىغان چاغدا سۇ باشلىيالايدۇ . ئەسلىدە بۇ كۆچمەنلەر ئىچكى جوڭگودا تەستە ئىگە بولىدىغان يامغۇر سۈيىگىلا تايىنىپ يەر تېرىپ تېرىقچىلىق قىلىدىغان ئاھالىلەر ئىدى . دەل مۇشۇ ئەھۋاللارغا قاراپ بىزنىڭ يەرلىرىمىزنى ئۈنۈمسىز دەپ بىر ئىشنى باشقا ئېلىپ چىقالمايۋاتقان ئاستىراخان ، ئورىنبۇرىگ گوبىرناتورلۇقىنىڭ باشقۇرىشىدىكى دېھقانلىرىمىز بۇ يەرنىڭ دېھقانلىرىدىن ئۆگەنسە بولغۇدەك ، دېگۈمىز كېلىدۇ ........
3 – ئاۋغۇست
بىز يول بويى كىچىك – كىچىك توقايلىقلار ، چۆنەك تارتىلغان ئېتىزلىقلاردىن كېسىپ ئۆتتۇق . ئاغدۇرۇلۇپ قويۇلغان يەرلەر ، ئالدىراش دېھقانلار ئۇچراپ تۇراتتى . بىز شىبە زەڭگى ( ھەربىي ئەمەل نامى ) تۇرۇشلۇق ياركەنت ، تىشقان شەھەرلىرىنى ئوڭ تەرىپىمىزدە قالدۇرۇپ ، ئاقكەنتكەن قاراپ يۈرۈپ كەتتۇق .... 15 چاقىرىمچە ماڭغاندىن كېيىن ئالدىمىزدا بىر بوستانلىق كۆرۈنۈشكە باشلىدى . بۇ ئەسلىدە ئەتراپى سېپىللار بىلەن قورشالغان بىر كىچىك شەھەر بولۇپ ، يىراقتىن قارىغاندا بۇ شەھەر بەكمۇ چىرايلىق كۆرۈنەتتى . بىز سېپىل سىرتىدىكى خەندەك ئۈستىگە ئورنىتىلغان كۆۋرۈكتىن ئۆتۈپ ، شەھەرگە كىردۇق . شەھەر ئىچى جىمجىت بولۇپ ، ئىگىسىز قالغان شەھەردەك بىلىنەتتى . ھەر بىر ئائىلىنىڭ ھويلىسىدا دەرەخلەر بولۇپ ، قويۇق سايە تاشلاپ تۇراتتى . بىز شەھەرنىڭ بىر دوقمۇشىدا ئىككى بالىنى ئەگەشتۈرۈپ كېتىپ بارغان بىر ئايالنى كۆرگەندىلا ئاندىن بۇ شەھەردىمۇ ئادەمنىڭ  بارلىقىغا ئىشەندۇق . مانجۇ ئىمپىرىيەسىنىڭ ئۆزگىچە تۇرمۇش ھالىتى بىز ئۇچراتقان بۇ تۇنجى شەھەردىلا نامايەن بولۇشقا باشلىدى ....... بىز شەھەردىن چىقىپ ئۈچ چاقىرىمچە ماڭغاندىن كېيىن توختاپ كەچلىك قونالغۇ راسلىدۇق . كېچىچە پاشا چېقىپ تۈزۈك ئۇخلىيالمىدۇق .
4 – ئاۋغۇست
تاڭ سەھەردە قاتتىق ئۇرۇلغان دۇمباق ئاۋازى بىلەن ئويغىنىپ كەتتۇق . ئىلى دەرياسى بويىغا يېتىپ بارغىچە يەنە نۇرغۇن ئىگىز – پەس تۆپىلىكلەردىن ئۆتۈشىمىزگە توغرا كېلەتتى ، شۇڭا ئەتىگەندىكى سالقىندا يولنى ئۋۇتىۋېلىشىمىز كېرەك ئىدى ...
قورغاس دەرياسىدىن ئۆتۈشىمىزگىلا ئاسماننى تۇمان باسقاندەك بولدى . بىر قارىساق بىر توپ پاشا بىزنى قورشىۋالغاندى . مۇشۇنداق ئىسسىقتا ئۆلگىدەك ھالغا كېلىپ قالغىنىمىزدا پاشا ئۇچرىغىچە بىرەر سالقىن جاي ئۇچرىسىچۇ كاشكى ! راست گەپنى قىلساق بىز قورغاس ئەتراپىدا ئاشۇ قان شورىغۇچ ھاشارەتنىڭ قولىدا جان بەرگىلى تاس قالدۇق . ئەسلىدە بۇ پاشىلار سازلىقتىكى قۇملۇقلار ۋە ئەتراپتىكى زىرائەتلەر ئارىسىدىن تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىپ چىققانكەن . مانجۇ ئېلىگە ئىچكىرىلەپ كىرگەنسېرى ئادەم ئولتۇراقلاشقان يۇرت – كەنتلەرمۇ كۆپىيىشكە باشلىدى . بۇ كەنتلەرنى قېلىن دەرەخلەر ئوراپ تۇرغاچقا بىز شەھەر كۆرمەي دەرەخ كۆردۇق دېسەكمۇ بولىدۇ . ئەگەر بۇ يۇرتلاردا دەرەخزارلىق بولماي پەقەت سوقما تاملىق ئۆيلەرلا بولغان بولسا بىزدەك ھاردۇق يەتكەن يولۇچىلارغا خۇددى سەھرايى كەبىرنى بېسىپ ئۆتكەندەك ئېغىر تۇيۇلاتتى . بىز ئەنە شۇنداق گۈزەل يۇرتلارنىڭ بىرى بولغان قورغاس شەھىرىدىن ئۆتتۈق . ئوڭ تەرىپىمىزدىن ئىككى چاقىرىمچە نېرىدا چىلپەنزە كەنتى كۆرۈنۈپ تۇراتتى . ئوڭ تەرەپتە كۆرۈنگەن تاغنىڭ باغرىدا يەنە ئاشۇنداق بوستانلىق يۇرتلار بولۇپ ، ئۇلار سولۇن كەنتلىرى ۋە شىبەلەرنىڭ يۇقۇرى ، ئوتتۇرا ۋە تۆۋەن كۆپچان دېگەن ناملار بىلەن ئاتىلىدىغان كەنتلىرى ئىدى . قورغاس مۇشۇ ئىقلىمدىكى يۇرتلارنىڭ كاتتىسى . ئىلى جاڭجۈنى يېنىدىكى بېرىگادىغا بىۋاستە قارايدىغان شىبە ئامبال ( جۇجۇرتاي ) مۇشۇ شەھەردە تۇرىدۇ . قورغاس شەھىرى بىر – بىرىدىن ئۈچ چاقىرىمچە ئارىلىقتا ئايرىلىپ تۇرىدىغان ئۈچ پارچە بوستانلىقتىن تەركىپ تاپقان . چىلپەڭزە باغ – ۋارانلىرى كۆپ بىر بوستانلىق شەھەر ........
بىز يولدىن ئۆتۈپ بارغانلار ئارىسىدىن بىر لويىنىڭ تەختى راۋانلىق مەپىسىگە خېلى ئوبدان سەپ سالدۇق . بۇ بىزنىڭ بۇنداق مەپىنى 2 – قېتىم كۆرۈشىمىز ئىدى ...... مەپىگە ئورنىتىلغان تەختىراۋان ناھايىتى ياسىداق بولۇپ ، ئۈستىگە يېپىلغان ئېسىل رەختلەر ئالدىغا ئېشىپ ، مەپە شوتىسىنىڭ ئۈستىگە سايە تاشلايتتى . مەپىنىڭ چاقلىرىمۇ كۆك رەڭدە سىرلانغاندى . مەپىنى ئىككى قېچىر سۆرەيتتى . مەپىنىڭ ئالدىدا بىر چاپارمەن ، ئەتراپىدا ۋە كەينىدە مۇلازىملار ھۆرمەت بىلەن مېڭىشاتتى . بىز بۇرۇن بۇنداق ئىشلارنى كۆرۈپ بىر ئاز تەئەججۈپلەنگەن بولساق ، ئەمدى تېخىمۇ يېڭى ئشلارنى كۆرۈپ ھەيرانلىقىمىز تېخىمۇ ئاشىدىغان ، بارماقلىرىمىزنى چىشلەپ ، بارلىق ئىشلارنى بىر ئاللاھقا تاپشۇرىدىغان بولدۇق . بىز بۈگۈنكى قونالغۇمىزدا پاشىنىڭ دەردىنى تارتمىدۇق . ئەتىسى ئورنىمىزدىن تۇرساق ، بەدەنلىرىمىز ئېغىرلىشىپ ، يۈز – كۆزلىرىمىز ساڭگىلاپ قالغاندەك ھېس قىلدۇق . مەن تاڭ ئاتقىچە مىلتىقىمنى كۆتۈرۈپ ئەتراپنى كېزىپ چىقتىم ، بىراق ئىزدىگىنىمنىڭ پايدىسى بولمىدى . كېچىچە سايراپ ئۇيقۇمنى ھارام قىلغان بۆدۈنە دېگەن بۇ بىر نېمىلەر قېشىمدىلا تۇرسا بىكاردىنلا ئىزدەپ ئاۋارە بوپتىمەن .
5 – ئاۋغۇست
بىز قومۇش باسقان ، يىلانلار ئۇزۈپ يۇرىدىغان بىر دەريادىن ئۆتۈپ ، شەرقىي شىمالغا بۇرۇلۇپ ئوردا خوزا دەپ ئاتىلىدىغان بىر كەنتكە كېىلىپ توختىدۇق ۋە بىزدىن نېرىراقتا  بىر دەرەخنىڭ تۇۋىدە مۇسۇلمان ( ئۇيغۇر ) دېھقانلار قاتتىق – قۇرۇق نانلىرىنى غاجىشىپ ئولتۇاتتى . تومۇزنىڭ ئاپتاپلىرىدا كۆيگەنمۇ ياكى ئەسلى رەڭگى شۇنداقمۇ ئالتىشەھەر تۈركلىرى ( ئۇيغۇرلار ) نىڭ چىرايى قارامتۇل بولۇپ ، ئافغان ئىرقىدىكىلەرگە ئوخشايتتى . ئۇلار باشقا ئوتتۇرا ئاسىيالىقلارغا قارىغاندا ۋىجىكرەك كېلىدۇ ، بۇرۇنلىرى تۈركلەرنىڭ ئىسپاھان قىلىچلىرىدەك ئىلمەك ، كۆزلىرى چوڭقۇرراق ، كالپۇكلىرى نېپىزرەك كېلىدۇ . خەنزۇلارنىڭ تەسىرى بۇ خەلقنىڭ ئۆرپ – ئادەتلىرىگە قانداق يۇققان بولسا ، چىرايىغىمۇ شۇنداق يۇققاندەك كۆرۈنەتتى . شەرق ئىسلام ئالىمىدە جاھانكەزدى ، تەقۋادار ، « ھەق دىننىڭ ئۆچمەس چىرىقى » دېگەندەك ھەيۋەتلىك نامى بار ئەممە ، ۋاقتى كەلگەندە دىننىڭ ئەڭ كىچىك ئەمەللىرى توغرىسىدا نۇرغۇن يىل دەتالاش قىلىپ ئاغزى بېسىقمايدىغان ئۆلىمالارنى ئۆز مەدرىسلىرىدە تەربىيەلەپ چىققان مەنسۈروۋتەك ( خوجا مۇھەممەد شېرىف – 19 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئوتتۇرا ئاسىيادا پەيدا بولغان يالغان ئەۋلىيا ) نائەھلىلەر ۋە بىر تالاي قازى ، موللا دېگەندەكلەرنى پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىياغا تېرىۋەتكەن ، نەپسانىيەتچى سوپى – ئىشانلارنىڭ پاسق ھەرەمخانىسى ، پۈتكۈل گۇناھلارنى مەيدانىغا ئايلىنىپ قالغان بۇخارادەك بىر يەرنى ئۆزلىرىگە مەركەز قىلىۋالغان . غەربىي تۇركىستانلىقلارغا قارىغاندا ، ئالتە شەھەرلىكلەر قانداقتۇر بىر تەقۋادارمۇ ئەمەس ئىدى ھەم دىنىي ئەمەللەرگە ئانچە قىزىقىپ كەتمەيتتى .
قەشقەرلىقلەرنىڭ ياخشى ئادەتلىرىنىڭ بىر ئاياللارغا تولۇق ئەركىنلىك بېرىلگەنلىكتۇر . ئاياللار ھەرقانداق يىغىلىشلارغا بىمالال قاتنىشالايدۇ ، ھەتتا ئاياللارسىز يىغىلىش بولمايدۇ دېسەكمۇ ئارتۇق كەتمەيدۇ . بۇ يەردىكى تارانچىلار  (ئىلى ئۇيغۇرلىرى ) مۇ خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان بولۇپ ، ئۇلار تاماق يىگەندە چوكا ئىشلىتىدۇ ، بىر پۆپۈكلۈك مانجۇچە مالخاي كىيىدۇ ، خالاس . ئوردا خوزا بۇ يۇرتتىكى مۇھىم بىر بازار . بۇ يەردە چىڭ ئىمپىرىيەسىنىڭ تۇرمۇش ھالىتىنىڭ ھەممە تەرەپلىرى گەۋدىلەنگەن دېيىشكە بولاتتى . بۇ بازاردا ئاشپۇزۇللارمۇ ئاز ئەمەس ، ھەر خىل ، ھەر ياڭزا كىيىنگەن چەنپەنلەر ( ئىچكىرىدىن يۆتكەپ چىقىلغان سۈرگۈنلەر ) قەدەمدە بىر ئۇچراپ تۇرىدۇ . يوللاردا ھارۋىلارنىڭ مېڭىشىدىن پەيدا بولغان توپا – چاڭلار بېسىقمايدۇ . چېكەرمەنلەر ۋە بازارچىلار ئاشپۇزۇللارنىڭ ئالدىغا قويۇلغان ئورۇندۇقلاردا ئولتۇرۇپ چاي ئىچىشىدۇ ياكى غولپىياز ، مۇچ دېگەندەكلەرنى ئارىلاشتۇرۇپ ھوزۇرلىنىپ ئولتۇرۇپ بىر نىمىلەرنى يىيىشەتتى .
6 – ئاۋغۇست
بىز كەچ سائەت 7 دە غۇلجىغا يېتىپ كەلدۇق . غۇلجىدەك بۇنداق زىمىنغا ئادەم يۆتكەپ كېلىپ ئورۇنلاشتۇرۇش ، بىزنىڭ روسلىرىمىزنىڭ خىيالىغا ھەرگىز كىرىپ چىقمايتتى . ئەمما مانجۇلار جاپا – مۇشەققەتتىن قورقماي ، بۇنداق مۈشكۈل ئىشنى ئەمەلگە ئاشۇرغاندى . بۇ يەرگە نۇرغۇن ئاھالە كۆچۈرۈپ كېلىنگەن بولۇپ ، بۇلار ئىلى تەۋەسىدە سەككىز شەھەر ۋە بىر قانچە ئون كەنت بىنا قىلغاندى .
غەربىي يۇرتتىكى چېگرا قوغدىغۇچى قىسىملارنىڭ ھەممىسىدە شىبە ۋە سولۇن ئەسكەرلەر بار . سولۇنلار مانجۇ خانلىقى جوڭغارىيەنى بېقىندۇرغان ئاشۇ يىللاردا شەرقىي شىمالدىكى ئۆلكىلەردىن كۆچۈرۈپ كېلىنگەن . شىبەلەر بولسا كېيىنرەك يەنى قەشقەر تەرەپلەردىكى قوزغىلاڭلاردىن كېيىن ياردەمچى كۈچ سۈپىتىدە ئېلىپ كېلىنگەن . شىبە ۋە سولۇن قىسىملىرى غۇلجىنىڭ شىمالىدىن تارتىپ ئىلى دەرياسىنى بويلىتىپ تاكى چېگرا پونكىتلىرىغىچە جايلاغتۇرۇلغان . ئۇلارنى ئىلىدىكى بىر بىرىگادا گېنېرالى باشقۇرىدۇ . خۇجۇرتاي دېگىنىمىز شىبەلەردىن قويۇلىدىغان پولك كوماندىرى دەرىجىلىك بىر ئەمەلنىڭ نامى . شىبەلەر بىلەن سولۇنلار سەككىز پولكقا بۆلۈنىدۇ . ھەر بىر پولكنى كۆك قۇببە مۇنچاقلىق قالپاق كىيىدىغان زەڭگىلەر باشقۇرىدۇ . سولۇنلار غۇلجىغا يېقىن جايدا تۇرىدۇ ، شىبەلەر بولسا تاغ باغرىلىرىغا ماكانلاشقان . بۇ خەلق مانجۇ ئىمپىرىيىسىنىڭ ئەتىۋارلىق جەڭچىلىرى بولۇپ ، ئۇلارنىڭ مۇقىم ھەربىي ۋەزىپىسى بار ....... ئۇلارنىڭ قازاق ۋە موڭغۇللار بىەلن ئالاقىسى قويۇق بولغاچقا ، روھى ھالىتى كۆتۈرەڭگۈ ۋە جۇشقۇن .......
بىزنى غۇلجىغا كونسۇل ئۆزى باشلاپ كەلدى . بىز سايرام كۆلى ئەتراپىدىكى تاغلاردا موڭغۇللارنىڭ قالماق ، چاخار ۋە تۇرغاۋۇت قەبىلىلىرىنىڭ ياشايدىغانلىقىنى بىلدۇق .... بىز بۇ بىر كۈندە 50 چاقىرىمچە يول ماڭغاندىن كېيىن يېرىم كېچىدە غۇلجىدىكى سودا بازىرىغا يېتىپ كەلدۇق . چېگرا سودىسى ئېلىپ بېرىش ئۈچۈن 1852 – يىلى رۇسلار غۇلجا بىلەن چۆچەكتە سودا بازارلىرىنى قۇرغاندى . شۇ چاغدا مانجۇلار بازار قىلىدىغان يەرنى ساربۇلاقنىڭ ئۇ تەرىپىدىكى تاشلاندۇق يەردىن كۆرسىتىپ بەرگەندى .
7 – ئاۋغۇست
بىز ئىلگىرى جاڭجۈننىڭ دۇ لويى ئىسىملىك ھەربىي ئەمەلدارى ئارقىلىق ئەۋەتكەن سوۋغا – سالاملىرىنى قوبۇل قىلغاندۇق . بۇ قېتىم بىزنىڭمۇ ئۇلارغا جاۋابەن سوۋغا – سالام بېرىشىمىزگە توغرا كەلدى . بۇ ئىشقا مەسئۇل بولغان مانجۇ ئەمەلدار سوۋغا – سالاملىرىمىزنى قوبۇل قىلىشقا جۈرئەت قىلالماي توختاپ قالدى ۋە جاڭجۈندىن قايتا ئىجازەت ئېلىپ كەلگەندىن كېيىن ، ئاندىن بىزگە جاڭجۈن بىلەن مەسلىھەتچى ئامبالنىڭ سوۋغا – سالاملارنى قوبۇل قىلىشقا تەييار ئىكەنلىكىنى ، رۇسلار بىلەن مانجۇ خانلىقىنىڭ دوست ئەللەر ئىكەنلىكىنى بايان قىلىشتى . دۇ لويى بۇ گەپلەرنى دەپ بولۇپ ئىككى قولىنى پىشانىسىگە ئاپىرىپ جۇپلەپ بىزگە تازىم بىجا كەلتۈردى . شۇنداق قىلىپ ئۇ كۆڭلىدىكىنى ئەمەلىيەتتە كۆرسەتكەندەك قىلدى .
8 – ئاۋغۇست
بىز تۆت تامنىڭ ئىچىدە ئولتۇرۇپ قىلىدىغان بىرەر ئىشىمىز بولمىغاچقا تازا زېرىقتۇق . بۈگۈن چۈشلۈك تاماقتا كونسۇل بىزنىڭ بېيجىڭدا ئوقۇپ بىلىم ئالغان كىشىلىرىمىز توغرىسىدا گەپ ئېچىپ قالدى . بېيجىڭدىكى رۇس ئەلچىلىرى بىلەن 18 يىل بىللە بولغان كامىنىسكىي دېگەن كىشى چېچىنى چۈشۈرۈپ راھىپ بولغانكەن . كامىنىسكىي بېيجىڭغا قاراپ يولغا چىققان كۈندىن باشلاپ كۈندىلىك خاتىرە يېزىپ ماڭىدىكەن ، ئۇ يازغان خاتىرىلىرىنى كىچىك بىر قاپقا سېلىپ ساقلايدىكەن .... ئۇ يەنە بوش ۋاقىتلاردىن پايدىلىنىپ خەنزۇلارنىڭ يىن – ياڭ ( مۇسبەت ۋە مەنفى ) دەپ ئاتىلىدىغان دۇنياغا تۇنجى بولۇپ يارالغان ئەر – ئايال ھەققىدىكى تۇنجى دىنىي دىرامىسى ھەققىدە ئىزدەنگەنكەن . ئۇ دىرامىدىكى « يىن ناخشا ئېيتسا ، ياڭ ئۇسسۇلغا چۈشەر ، يىن – ياڭلار خوشال بولۇپ چەكسىز ھوزۇر ھالاۋەت سۈرەر » دېگەن نەزمىلىرىنى تەرجىمە قىلغانكەن . يەنە بىر ئالىم ئىياكىنىف ئەپەندى بولسا ئامىروسىيەنىڭ نىكاھسىز ئايالىدىن تۇغۇلغان بالىسى . ئىياكىنىف 26 يېشىدا ئارخىماندىرت بولغان . ئۇ تۇرمۇشتا شاللاقراق بولغاچقا ، دادىسى ئامىروسىيە ئۇنى چەتئەلدە تۇرسا تۈزۈلۈپ قالار ، دەپ ئويلاپ ، بېيجىڭغا ئەۋەتىپتۇ . ئۇ شۇنىڭ بىلەن نام – مەرتىۋىدىن ئايرىلىپ ، بېيجىڭدىكى ۋولوكولامىسكى مۇناستىرىدا 5 يىل تۇرغاندىن كېيىن ، بارون شىللىڭنىڭ ياردىمىدە مۇناستىردىن بوشاپ ، كىياختاغا قايتىپ كېلىپ ، دىنىي تونىنى تاشلىۋېتىپ ، ئاددى پۇقراغا ئايلىنىپتۇ . ئىياكىنىف بېيجىڭدا خەنزۇچىنى پىششىق ئۆگەنگەن ۋە ئەسەرلىرىدە كەلتۈرگەن پاكىتلار چىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ رەسمىي سۆھبەتلىرىدىن ئېلىنغان .....
9 – ئاۋغۇست
كالىنوۋىسكى ( 1856 – يىلى غۇلجىدىكى رۇس كونسۇلىنىڭ كاتىپى بولغان كىشى ) « ئاقسۇغا بارغىنىمدا بىر خەنزۇنىڭ كۈندىلىك خاتىرىسىنى ئوقۇدۇم » دېگەندى . ئۇنىڭ خاتىرىسىدە « يۈەن سۇلالىسى تارىخلىرىدا موڭغۇللار قىپچاقلارنىڭ يۇرتلىرىنى بويسۇندۇرغان ، دېيلگەن ، ئۇنداقتا يۈەن سۇلالىسىنىڭ بويسۇندۇرغان يۇرتلىرىنىڭ بىرى جەنۇبتىكى يەتتە شەھەرنىڭ بىرى بولغان ئاقسۇ شەھىىرى ئىكەنلىكىدە گۇمان يوق » دەپ يېزىلغان . بۈگۈن چۈشلۈك تامىقىمىزدا بېلىق يىدۇق . ئىلى دەرياسىنىڭ بىز تەرەپتىكى بۆلىكىدە بۇ خىل بېلىق ئۇچرىمايتتى . بېلىقچىلارنىڭ ئېيتىشىچە ، ئىلى دەرياسىنىڭ يۇقۇرى ئېقىمىدا بۇنداق بېلىقلارنى تاپقىلى بولىدىكەن .
ئەمدى يېمەك – ئىچمەك ئەھۋالى توغرىسىدا توختىلىپ ئۆتەيلى : بۇ يەردە گۆش ئەرزان بولۇپ ، كالا گۆشىنىڭ بىر قادىقى تۆت تىيىن كۈمۈش ، قوي گۆشىنىڭ بىر قادىقى بەش تىيىن كۈمۈش پۇلغا سېتىلىدۇ . بىز تەرەپلەردە گوللاندىيە توخۇسى دېيىلىدىغان توخۇلارنى بۇ يەردە خەنزۇ توخۇسى دەيدىكەن . بۇ توخۇ ئادەتتە 10 قاداق كېلىدىكەن . تۇمشۇقىنىڭ ئۈستىدە يەنە بىر كىچىك قىزىل قاڭشىرى بار بېيجىڭ غازلىرىنىڭ گۆشى تەمسىز ھەم قاتتىق كېلىدۇ . ئۆردەكلىرى بىزنىڭ ئۆردەكلىرىمىزدىن ئانچە پەرقلەنمەيدۇ . مىۋە – چېۋىلەردىن بۇ يەردە شاپتۇلنىڭ ئۈچ خىل سورتى بار . بىر خىلى ئالمىدەك چوڭ بولىدىغان تۈكلۈك شاپتۇل ، ئىككىنچى خىلى قىزغۇچ پارقىراق ھەم كىچىك كېلىدۇ . ئۈچىنچى خىلى ياپىلاق شاپتۇل بولۇپ ، بەكمۇ يىيشلىك . بۇنداق تاتلىق شاپتۇل ھەتتا بېيجىڭدىمۇ ئۆسمەيدۇ . بۇلارنىڭ ئىچىدە يوغان تۈكلۈك شاپتۇل دېگىنىمىز باشقا شاپتۇللارنى ئۇلاش ئارقىلىق يېتىشتۈرۈلگەن سورت بولۇپ ، تەمى كېيىنكى ئىككى خىلدەك تاتلىق ئەمەس . نەشپۈتلىرى ناھايىتى ياخشى . بەرگە ئامۇت دەپ ئاتىلىدىغان بىر خىل ئامۇت تۈرى بولۇپ ، ئۇنىڭ تەمى بىزنىڭ نەشپۈتلىرىمىزنىڭكىگە يەتمەيدۇ . غۇلجىدا ئالما كۆپ بولسىمۇ ، بىراق تەمىنى بەك ياخشى دەپ كەتكىلى بولمايدۇ . نەشپۈتلىرى بەك تەملىك بولۇپ ، فىرانسىيەنىڭ نەشپۈتلىرىگە ئوخشاپ قالىدۇ . ئانار ناھايىتى ئاز ئۇچرايدۇ . ئالۇچىلار باغلاردا ياكى دالىلاردا ئىيۇل ئېيىنىڭ كىرىشى بىلەن پىشىپ بولىدۇ . ئۈزۈمنىڭ سورتلىرى بەك كۆپ . ئاق سايۋا ، مۇناقى ئۈزۈم ، ئاچچىق – چۈچۈك پىشىدىغان قارا ئۈزۈم يەنە ھەر خىل ئۈزۈملەر بار ئۇششاق بولىدىغان قارا ئۈزۈملەرمۇ ئۇچراپ تۇرىدۇ . بۇ يەردە يەنە سېرىق قوغۇن بىلەن قەشقەرنىڭ پۇراقلىق قوغۇنلىرىمۇ بار . يەنە كۆك قوغۇن ، قىشلىق ئاق قوغۇن دېگەن سورتلىرىمۇ بار . قىشلىق قوغۇنلارنى كېلەر يىلنىڭ مارت ئايلىرىغىچە ساقلىسىمۇ بۇزۇلمايدۇ ھەم بۇنداق قوغۇنلارنى باشقا جايلارغا يۆتكىسىمۇ ھېچنەرسە بولمايدۇ . تاۋۇزلىرى سەل ساغۇچ رەڭدە بولۇپ ئانچە تەمى يوق . ئەسلىدە قىپقىزىل چىقىدىغان تاۋۇزلارغا بۇ يەرنىڭ تۇپرىقى خىل كەلمىگەچكە ، سارغىيىپ قالغان بولۇشى مۇمكىن . تەرخەمەكلىرى ئۇزۇن – ئۇزۇن بولۇپ چۈشىدۇ . بىراق ئۇنى تۇزلاپ خام سەي قىلغاندا ، رەڭگى ساغۇچ كۆرۈنىدۇ . يوگىمەچ ئوتتەك يامىشىپ ئۆسىدىغان كارتوپنىڭ تۈپى يوغان بولىدۇ . بادانا تەمى كارتوپقا ئوخشىغىنى بىلەن خېلى تەملىك .
10– ئاۋغۇست
بۈگۈن رۇس سودىگەرلىرى بىلەن سادا ئالاقىسى بار بىر خەنزۇ بىزنى ئىزدەپ كەلدى . ئۇ رۇسچىنى ئاز - تولا بىلسىمۇ خەنزۇلاردەك ئاھاڭىنى دىماقتىن چىقىرىپ سۆزلەيتتى ھەم بىزنىڭ گەپلىرىمىزنى خاتىرىلەپ ماڭاتتى . بۇ خەنزۇغا بىزنىڭ ئېچىپ ياپقىلى بولىدىغان كىچىكى بىر ئەينىكىمىز يېڭىلىق تۇيۇلدى بولغاي ئۇنى قولىغا ئېلىپ ئالدى – كەينىگە سىنچىلاپ قاراپ ماختىدى . مەن ئۇنىڭغا ئەگەر بۇ ئەينەكنى ياقتۇرۇپ قالغان بولساڭ ئېلىپ كەت ، دېگەندىم ، ئۇ تەكەللۇپ قىلغاندەك قىلىپ ماڭا ، كۆڭلىڭىز تۈز ئادەمكەنسىز ، دېگەندەك ياغلىما سۆزلەرنى قىلىشقا باشلىدى . مەنمۇ ئۇنىڭغا جاۋابەن ئادەت بويىچە كۆكسى – قارنىڭىز كەڭ ، چىقىشقاق ئادەمكەنسىز دەپ جاۋاپ قايتۇردۇم .
11 – ئاۋغۇست
بۈگۈن ئىككى تەرەپنىڭ سۆھبىتى رەسمى باشلىنىدىغان كۈن . مانجۇلار بىز ئۇچۈن خىلمۇ خىل تائاملارنى تەييارلىدى . ئاشپەزلەر تاماقنى كۆز ئالدىمىزدىلا تەييارلاپ بىزگە ئۆز ھۈنەرلىرىنى كۆز – كۆز قىلىشتى . بۇنىڭ ئۈچۈن ئۇلار خوجايىنلىرىدىن ئىنئام ئالاتتى . بۇ تائاملارغا نىمىلەرنىڭ قوشۇلغانلىقىنى بىر خۇدانىڭ ئۆزى بىلەتتى . ئۇلارنىڭ ئەڭ ئىسىل تامىقى بولغان چوشقا گۆشى ، كاراكاتسىيا دەپ ئاتىلىدىغان بىر خىل دېڭىز مەھسۇلاتى ۋە ئۆمۈچۈككە ئوخشاپ قالىدىغان قۇرۇتلار قورۇلغاندى . يەنە سامسا ، ئۆردەك گۆشى دېگەنلەرمۇ تۇراتتى . بۇ تائاملارغا پىياز بىلەن لازىنىڭ ئارىلاشمىسىنى قۇيغان بولغاچقا ، پۇرىقى دىماققا ئۇرۇلۇپ تۇراتتى . مېنىڭ مىجەزىم تازا ياخشى بولمىغاچقا بۇ تائاملارنى ئاغزىمغا بىر تالمۇ سالمىدىم .
15 – ئاۋغۇست
مۇشۇ كۈنلەردە چىشىم ئاغرىپ قاتتىق قىينىلىپ كەتتىم . ئاخىرى ئامال بولۇپ قالار دەپ خەنزۇ تىۋىپلارغا كۆرۈنۈپ باقتىم . ئۇلار ماڭا دورا دۇكىنىدىن ئاق پاراشوكقا ئوخشايدىغان دورا بىلەن بىر خىل پۇراقلىق ئوت چۆپنىڭ يوپۇرماق – يىلتىزلىرىنى ئەكىلىپ بېرىشتى . بىراق بۇ دورىلار چىشىمنىڭ ئاغرىقىنى توختىتالمىدى . ماڭا دۇنيادا چىش ئاغرىقىدىنمۇ يامان ئاغرىق يوقتەك بىلىنىپ كەتتى دەردىمنى ئۆزەم بىلىمەن . تۈنۈگۈن بىز غۇلجا شەھىرىگە ئات بىلەن كىرىپ چىقتۇق . ئالدىمىزدا بىرەيلەن يول باشلاپ ماڭدى . ساربۇلاق جىلغىسىدىن چىقىشىىزغىلا ئوڭ تەرىپىمىزدە ھەيۋەتلىك ماۋتىنشا ئىمارىتى ، سول تەرىپىمىزدە قەبرىستانلىق كۆرۈنۈپ تۇراتتى . ئۆلگەنلەر ئۈچۈن قەبرە قاتۇرۇشقا جاي تاللاشتا دۇنيادا خەنزۇلاردەك ئەستايىدىل ئىش قىلىدىغان خەلق بولمىسا كېرەك . پاكار – پاكار خەنزۇ قەبرىلىرى بىزنىڭ سودا بازىرىمىز ئەتراپىدىمۇ ، يوللاردىمۇ ئۇچراپ تۇراتتى ، مۇسۇلمانلارمۇ ئايرىم قەبرىستانلىق بىنا قىلىپ ، ئەتراپىنى تام بىلەن قورشاپ ، ئىككى يەردىن دەرۋازا قويۇپتۇ . مۇسۇلمانلارنىڭ قەبرىسىمۇ ئۆزگىچە : قەبرىگە قۇرئاندىن ئېلىنغان ئايەتلەر يېزىلغان قەبرە بېشىغا ئاي سۈرەتلىك بەلگىلەر قادالغان بولۇپ ، بەكمۇ ھەيۋەتلىك ۋە چىرايلىق كۆرۈنىدۇ . قەبرىستانلىق قويۇق ئورمانلار بىلەن قاپلانغان بولغاچقا ، بىر باغچىغا ئوخشاپ قالىدۇ . شۇڭا شەرق ئەللىرىدە كىشىلەرنىڭ توپلىشىپ زىيارەت قىلىدىغان جايى قەبرىستانلىق بولۇشى ئەجەپلىنەرلىك ئەمەستەك قىلىدۇ .
بۇ يەرنىڭ بازىرى بىزنىڭ بازارلاردەك بىر كەڭ مەيدانغا بىنا قىلىنغان ئەمەس . بازارلار كوچىغا ئوخشايدۇ ، كوچا بويىدىكى ئائىلىلەرنىڭ كەينىدە ھويلا – ئارم بار ، ئالدى كوچىغا قارايدۇ ، بۇ ھالەت بىز تەرەپتىكى ئائىلىلەرنىڭ تەتۈرىسى دېسەكمۇ بولىدۇ . بازاردا ھەرخىل ئادەملەر ئۇچراپ تۇرىدۇ . ئۇزۇن يەكتەك كىيىۋالغان دۆلەتمەن سودىگەرلەر ، قاپقارا ساقاللىق  سەللە يۆگىۋالغان ئەنجانلىقلار ( ئوتتۇرا ئاسىيالىقلار ) ، قارا كۆز ، ئىلمەك بۇرۇن ، ئاق كۆينەكلىك قەشقەرلىقلەر ھەممىسى بار . بۇ بازاردا ئۇچىسىغا ئۇزۇن چاپان كىيىۋالغان بىر تارانچى ( جەنۇبتىن يەر تېرىش ئۈچۈن كەلگەن ئۇيغۇرلار ) سېتىۋالغان پىچىپ تاۋۇزىنى ھوزۇرلۇنۇپ يېمەكتە . ئۇنىڭ چىرايى نېگىرنىڭ چىرايىدەك قاپقارا ، چىشلىرى مەرۋايىتتەك ئاپئاق ئىدى . قاپاقلىرى ئىششىپ كەتكەندەك كۆرۈنىدىغان گازىر كۆز مانجۇلار ، كۆزلىرى قىسماق ، لىغىلداپ تۇرىدىغان نېپىز ئاق كۆينەك كىيىۋالغان خەنزۇلار ، بېلىنى چىڭ باغلىۋالغان ، تېرىدىن تىكىلگەن تۇماق كىيگەن ، پۇتىغا تېرە يۆگىۋالغان موڭغۇللار دېگەندەك ھەر خىل ئىرقتىكى كىشىلەرنىڭ ھەممىسى تېپىلىدۇ . قارىسىڭىز ھەممە ئادەم ئالدىرشتەك  بىرەر ئىشنىڭ ھەلەكچىلىكىدە چېپىپ يۈرگەندەك قىلىدۇ . يىپقا ئۆتكۈزۈپ كۆتۈرۈپ يۈرگەن يارماق پۇللارنىڭ جىرىڭلىغان ئاۋازلىرى ئاڭلىنىپ تۇرىدۇ . يوللاردا كىشىلەر غاڭزىلاردا بىر نىمىلەرنى چېكىشىپ ، كۈلۈشۈپ بىر – بىرىدىن ئەھۋال سوراشقاندەكمۇ قىلىشىدۇ .... بىزنىڭ بۇ يەرگە كېلىشىمىز بازارچىلارنى ھەيران قالدۇرۇپ غۇلغۇلا پەيدا قىلدى . تەرەپ – تەرەپتىن « ئولۇس ، ئولۇس » دەپ توۋلىغان ئاۋازلار ئاڭلاندى . بەزىلەر تېخى يېنىمىزغا كېلىپ ، ئۈستى باشلىرىمىزنى سىلاپ بېقىشتى . تېخى مەن ، بىر كۆچمەننىڭ كىيىملىرىمىزدىكى ئىزناك – بەلگىلىرىمىزنى كۆرۈپ ھەمرايىغا : قارپ باقە ، ئورۇس لويىنىڭ كىيىملىرىدىكى ياماقلار نېمە دېگەن كۆپ ، دېگىنىنى ئاڭلاپ قالدىم . بىز كوچىلاردا خانىم – قىزلار ئولتۇرغان مەپىلەرگە ئۇچرىدۇق . مەپىدىكى يۈزلىرىگە ئاپئاق ئۇپا سۈرۈپ ، لەۋلىرىنى قىزارتىۋالغان نازىنىن خېنىملار بىزگە تىكىلىپ قاراپ ، يۈزلىرىنى يەلپۈگۈچ بىلەن مەنىلىك يەلپۈپ قوياتتى . بەزىلىرى تۇيۇقسىز كاككۇكتەك قاقاقلاپ كۈلۈپ كېتەتتى ھەتتا چېچىغا قىسىۋالغان گۈللەرنىڭ چۈشۈپ كەتكىنىنىمۇ سەزمەي قالاتتى . بۇلار خانلىقتىكى « شەھەرنىڭ ئاپەتلىرى » دەپ نامى چىققان سەتەڭلەرنىڭ بىر خىلى بولۇشى مۇمكىن . بىز بىر دۇكانغا كىردۇق . دۇكاندار بىزنى ئوبدان قارشى ئېلىپ ئورۇندۇققا تەكلىپ قىلدى . دۇكان ئىچى خېلى پاكىز ئىدى . تامغا بىر قانچە ئەينەك ۋە ئۇزۇن ساقاللىق بىر ئامبالنىڭ سۈرىتى ئېسىقلىق تۇرۇپتۇ . يەنە بىر تامدا ئەتراپى زىننەتلەنگەن ، ھۆسنىخەت چۈشۈرۈلگەن مانجۇ يېزىقىدىكى لەۋھە ئېسىپ قويۇلۇپتۇ . يەنە بىر تەرەپكە قالپاق ، چىلىم ، ھېسابات دەپتىرى دېگەندەك نەرسىلەرنى ئېسىپ قويۇپتۇ . دۇكاندار بىزنى ناھايىتى چوڭ ئىززەت – ئىكرام بىلەن كۈتۈۋالدى . كەينى – كەينىدىن تاماققا زورلاپ تۇردى ، ھەتتا ھېلىقى « شەھەرنىڭ ئاپەتلىرى » دەپ نام چىقارغان سەتەڭ خېنىملارنىمۇ چاقىرىپ كەلمەكچى بولدى . خەنزۇلار ئارىسىدا مۇنداق سەتەڭلەرسىز مېھماندارچىلىق بولمايدىكەن . بۇنداق سەتەڭلەر ئۈچ تارىلىق غىجەكلىرىنى چېلىپ ، سىزگە ناخشا ئېيتپ بېرىدۇ . بۇ ئارقىلىق روھىڭىزنى كۆتۈرۈپ ، كۆڭلىڭىزنى ئېچىپ ، سىزنى ئۆزىگە رام قىلماقچى بولىدۇ . سىزنى تاماققا تەكلىپ قىلغان بولۇپ ئاپئاق قوللىرىنى بوينىڭىزغا گىرەلەشتۈرۈپ سىزگە يالۋۇرىدۇ . بۇ چاغدا ئۇلارنىڭ گۈزەل رۇخسارىغا قاراپ سىز ھەرگىز ياق دېيەلمەيسىز . ئۇلار تېخى تاماق ئۈستىدە ئويۇن چىقىرىدۇ ، ئويۇندا ئۇتۇلۇپ قالغانلار ھاراق ئىچىدۇ . بۇنداق ئويۇنلار بىز ئۈچۈن يېڭىلىق بولسىمۇ ، بىراق بىز ئۇلارنىڭ تەلىپىنى قوبۇل قىلمىدۇق . چۈنكى بىزنىڭ بازار ئايلىنىپ قىلىدىغان ئىشىمىز تېخى تۈگىمىگەندى . بىز تۇرالغۇمىزغا قايتىش يولىدا ئاشپۇزۇللارنىمۇ ئايلىنىپ چىقتۇق . كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغىنى شۇكى ، بۇ يەردىكىلەرنىڭ ھاياتى خۇددى قەدىمقى رىمدىكى سەرگەردان پۇقرالارغا ئوخشاش دالىدا ۋە يوللاردا ئۆتىدىكەن . ئۇلار كۈن بويى بازارلاردا لاغايلاپ يۇرىدىكەن . بىر يارماققا ئىگە بولسا ، قورسىقىنى بېقىپ ، نەدە كەچ بولسا شۇ يەردە تۈنەيدىكەن . ئەگەردە بۇنداق ئەرزانچىلىق بولمىغاندا ، بۇ ئەلدىكى نامرات - يىتىملەر ئاچلىقتىن ئۆلۈپ تۈگىگەن بولاتتى  . ئادەممۇ شۇنچە كۆپ ، شۇنچە كۆپ ئادەمنىڭ ھەممىسى ئىشلەمچى ، ئەپسۇس ، بۇنداق كۆپ ئادەمگە نەدە ئىش . شۇنچە ئىشلەمچى بىكار يۈرگەن ، بۇ يەردە ئەمگەكنىڭ ھېچ قىممىتى يوق . بىز تەرەپلەردە 300 سومغا سالدۇرغىلى بولىدىغان ئۆيلەرنى بۇ يەردە 100 سومغا سالدۇرغىلى بولىدۇ . بىز تەرەپلەردە سىزنىڭ بىر قاچىڭىز سۇنۇپ كەتسە تاشلىۋېتىسىز ، ئەممە بۇ يەردىكى كىشىلىەر ئۇنى قايتا قادىتىپ ئىشلىتىدۇ . مەن ئۈستى – ئۈستىلەپ قاداق سالدۇرۇپ چاپلاپ ئىشلەتكەن بىر قاچىنى كۆردۈم . بۇنى قاداپ چىقىش ئۈچۈنمۇ بىر قانچە كۈن ۋاقىت ئىسراپ بولاتتى . بىزلەر بۇنداق ئىدىشنى بىكارغا بەرسىمۇ ئالمايمىز ھەم چاپلاتقىلىمۇ ئاپىرىپ بەرمەيمىز ، چۈنكى بۇنداق قاچىنىڭ باھاسىمۇ 20 تىيىندىن ئاشمايدۇ . ياز پەسلى يېتىپ كېلىشى بىلەن كۆچمەن خەنزۇلار تېرىقچىلىق ئىشلىرىنى باشلىۋېتىدۇ . ئۇلار يالاڭ ئاياغ ، يالاڭ باش بولۇۋېلىپ ئىشلەپ ، خالىغان يەردە يېتىپ – قوپۇپ يۈرىدۇ . بىراق قىش پەسلى ئۇلار ئۈچۈن بىر دوزاق . چۈنكى بۇ يەرنىڭ ھاۋاسى ئىچكى جوڭگونىڭكىگە ئوخشىمايدۇ ، قىشتا قار ، سوغۇق ، شىۋىرغان ھۆكۈم سۈرىدۇ . قىشنىڭ قەھرىتان سوغۇقلىرىدا نۇرغۇن كۆچمەنلەر توڭلاپ قار ئاستىدا قالىدۇ . ئەتىياز كېلىشى بىلەن نۇرغۇن جەسەتلەر ئىلى دەرياسىغا تاشلىۋېتىلىدۇ ياكى چېرىكلەر تەرىپىدىن تېپىلغان جايىغا كۆمۈۋېتىلىدۇ . خەنزۇ قەبرىلىرىنىڭ مۇقىم بىر يەردە بولماي ، ئۇ يەر بۇ يەرلەردە كۆزگە چېلىقىشىدىكى سەۋەب مانا مۇشۇ .
18 – ئاۋغۇست
يېقىندا ئىككىنچى قېتىملىق سۆھبەت ئۆتكۈزۈلدى . جوڭگولۇقلار ئات قويۇشقا ناھايىتى ئۇستا خەلق . « ماندارىن » دېگەن سۆز بىزگە پورتۇگالىيەلىكلەر ئارقىلىق كىرگەن . ئەمما بۇ سۆزنىڭ خەنزۇلارنىڭ قايسى سۆزىدىن ئېلىنغانلىقى نامالۇم . مانجۇ خاندانلىقىدا ئاھالىلەر مىن ، چېن دېگەن ئىككى گۇرۇھقا ئايرىلغان ، « مىن » دېگەن ئاددى پۇقرالارنى كۆرسىتىدۇ ، « چېن » دېگەن پادىشاھنىڭ ئەمەلدارلىرى دېگەندەك بىر مەنىگە ئىگە .
ئىلى شەھىرى يەنى مۇسۇلمانلار غۇلجا دەپ ئاتايدىغان بۇ شەھەر ئىلى ۋىلايىتىنىڭ مەركىزىي شەھىرى ھېسابلىنىدۇ . پۈتۈن شىنجاڭ يەنى ئىلى ، تارباغاتاي ۋە يەتتە شەھەرلەرمۇ غۇلجىغا قارايدۇ . ئۆلكىدىكى باش گوبېرناتور ۋە بارلىق قىسىملارنىڭ باش قوماندانى جاڭجۈن دېيىلىدۇ . ئۇنىڭ يېنىدىكى مۇئاۋىنى ۋە مەسلىھەتچىسى مەسلىھەتچى ئامبال دېيىلىدۇ . تارباغاتيدىمۇ بىر گوبېرناتور ( ئوكۇرداي ) قويۇلغان . ئىلىدا مانجۇ ھۆكۈمىتى بىلەن بىللە يەرلىك ھاكىمبەگلەرمۇ بار . كونا غۇلجا دەپ ئاتىلىدىغان مۇسۇلمانلار شەھىرىنى ھاكىمبەگلەر باشقۇرىدۇ . ئالتە شەھەردىكى ھەرقايسى شەھەرلەرنىڭ ئۆز ھاكىمبەگلىرى بار . ئۇلارنىڭ بىرسىگە ۋاڭلىق نامى بېرىلگەن . ئۇ ھاكىمبەگ ئەينى چاغدا مانجۇلارنىڭ جاھانگىر خوجىنى يوقىتىشىغا تۆھپە قوشقان ئىسھاق دېگەن كىشىنىڭ ئەۋلادى ئىكەن . تۇرغاۋۇت موڭغۇللىرىنى مانجۇ ئەمەلدارلىرى باشقۇرىدۇ ، ئەممە ئۇلارنىڭ ئارىسىدا ئەۋلادتىن – ئەۋلادقا مىراس قالىدىغان ۋاڭ ئوتۇغاتىنى ئالغان قەبىلە باشلىقلىرى ۋە مۇستەقىل ئەل سوراش ھوقۇقىغا ئىگە قەبىلە باشلىقىلىرىمۇ بار ئىلى ئاھالىسىدىن ئەسلى بىر بولغان يەرلىك مۇسۇلمانلار ، قەشقەرلىكلەر ، تارانچىلار ، خەنزۇلار ۋە مانجۇ ئەمەلدارلىرى شەھەرلەردە تۇرىدۇ . شىبەلەر بىلەن سولۇنلار ھەربىي ۋەزىپە ئۆتەيدۇ . چاخار موڭغۇللىرىدىن ئايرىلىپ چىققان قالماقلار سايرام كۆلى ئەتراپىدا ، ئويراتلاردىن چىققان قەبىلىلىەر بولسا تېكەس ئەتراپىدا ياشايدۇ . غۇلجىغا مۇسۇلمانلار ( ئۇيغۇرلار ) ئاشۇ جوڭغارلار دەۋرىدە ئاشلىق تېرىتقۇزۇش ئۈچۈن كۆچۈرۈپ كېلىنگەن بولۇپ ، ئۇلار ئەڭ دەسلەپ كونا غۇلجىغا كېلىپ ئولتۇراقلاشقان . شىبە ۋە سولۇنلار مانجۇرىيەدىن كۆچۈپ كەلگەنلەر بولۇپ ، سولۇنلار  داغۇرلار بىلەن مانجۇلارنىڭ ئارىسىدىن چىققان بىر خەلق . شىبەلەر بولسا مانجۇلار بىلەن سولۇنلارنىڭ ئارىسىدىن چىققان خەلق . بۇ خەلقلەر مانجۇ خانلىقى بۇ يۇرتلارنى ئەل قىلغان چاغلاردا كۆچۈپ چىققان .
تارانچىلار ئالتە شەھەر تەرەپتىن كۆچۈرۈپ كېلىنگەن دېھقانلار ، ئۇلار يەر تېرىپ ئەسكەرلەرنى ئاشلىق بىلەن بېقىش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالغان ، ھۆكۈمەت ئۇلارنى ساپان ، بوقۇسا ، ئۆكۈز قاتارلىق دېھقانچىلىق لازىمەتلىكلىرى بىلەن تەمىنلەپ تۇرىدۇ ، ئۇلارنىڭ ھالى تولىمۇ خاراب . قالماقلار ھەربىيلەر ئۈچۈن ئىشلەيدىغانلار بولۇپ ، چېگرىدا قاراۋۇلخانىدىكى ئەسكەرلەرنىڭ ئاتلىرىنى باقىدۇ ، ئىلىدىكى خەنزۇلارنىڭ بىر قىسمى سودا – سېتىق ئۈچۈن كەلگەن تىجارەتچىلەر ، بىر قسىمى ۋاقىتلىق تۇرىدىغان ھۈنەرۋەنلەر ، يەنە بىر قىسمى بىراقلا كۆچۈپ كەلگەن ئاھالىلەر ھېسابلىنىدۇ . بىراقلا كۆچۈپ كەلگەنلەر چەنپەنلەر دېيىلىدۇ ، ئۇلار كەنتلەردە ئولتۇراقلىشىپ ، كانلاردا ئىشلەيدۇ ياكى ھەر خىل ئىشلارنى قىلىش ئۈچۈن شەھەرلەردە ياشايدۇ . ئۇلار جاندىن تويغان بىر توپ سەرگەردانلار بولۇپ ، دائىم جىدەل – ماجىرا چىقىرىپ تۇرىدۇ . ئۆتكەن يىلى قىشتا غۇلجىدا چەنپەنلەر توپلىشىپ ئىسيان كۆتۈرمەكچى بولغاندا ، مانجۇلار بىلىپ قېلىپ ، ئەسكەرلەرنى ئىشقا سېلىپ ، مىڭدىن ئوشۇق چەنپەننى قىرىپ تاشلاپتۇ . بۇ قىرغىنچىلىقتا ئۇلارنىڭ يېرىمى دارغا ئېسىلىپتۇ ، بىر قىسمىنى دەرياغا تاشلاپ ئۆلتۈرۈپتۇ ، يەنە بىر قسىمى جەنۇبقا قاراپ قېچىپ قازاق دالىسى بىلەن چېگرىلىنىدىغان قالقان تېغىغا قېچىپ بېرىۋاپتۇ . ئۇلار ھازىرمۇ شۇ يەردە مۆكۈپ يۈرگىدەكمىش . بۇ ئەلدە يەنە خۇي – خۇي دەيدىغان بىر مۇسۇلمان خەلق بار ، ئۇلار بۇنىڭدىن 300 يىل بۇرۇن خەنزۇ ئېلىگە كىرگەن تۈركلەرنىڭ ئەۋلادى ، ئۇلار ھازىر ئۆز مىللىي ئالاھىدىلىكلىرىنى يوقاتقان بولۇپ ، خەزۇچە كىيىنىپ خەنزۇچە سۆزلىشىدۇ ، بىراق ئۆز ئالدىغا مەسچىت سېلىپ ، ناماز ئوقۇپ ، دىنىي ئەھكاملار بويىچە ئىش قىلىدۇ ، مەسچىتلىرىنى بۇتخانە شەكلىدە سالىدۇ ھەم مەسچىتنىڭ ۋىۋىسكىسىنى خەنزۇچە يېزىقتا يازىدۇ ، ئۇلارنىڭ ئاخۇن دەپ ئاتىلىدىغان ئۆز موللىلىرى بار ، ئۇلار خۇدانى ئاللاھ دېمەي فويا دەپ ئاتايدۇ ، مۇھەممەت ئەلەيھىسالامنى مەيمەيتى دەپ ئاتايدۇ . جوڭگو تارىخىدا خۇيخۇ ، خۇيخۇر ، خۇي خۇي دېگەن ناملار بىلەن ئاتىلىپ ، كېيىن ئالتە شەھەرنىڭ ئاساسلىق ئاھالىسى بولۇپ شەكىللەنگەن بىر خەلق بار ، شەرق مەنبەلىرىدە بۇ خەلقنى ئۇيغۇر دەپ ئاتايدۇ ، ھازىرقى ئالتەشەھەر خەلقىنى مانجۇلار چەنتۇ دەپ ئاتايدۇ ، بۇ سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى بېشىغا سەللە يۆگىۋالغانلار دېگەنلىك بولىدۇ . ئۇيغۇرلار تۈركىي تىللارنىڭ ئۇيغۇر دېئالېكتىدا ( كىلاپروت دېگەن كىشى ئۇيغۇر دېئالېكتى دېگەننى ئوتتۇرىغا قويغان ) سۆزلىشىدۇ . بۇ تىل تۈركىي تىلنى ئاساس قىلىغىنى بىلەن يەنە مەلۇم جەھەتتىن ئوخشاشمايدۇ . ئۇيغۇر تىلىدا موڭغۇلچە سۆزلەر كۆپ ، تىبەتچە سۆزلەرمۇ ئاز ئەمەس ، بۇ تىلنىڭ گىرامماتىكىلىق ئۆزگىرىشلىرى ۋە گەپ قىلغاندا مەلۇم بولىدىغان ئالاھىدىلىكلىرىمۇ نۇرغۇن ئالاتاۋ قىرغىزلىرىنىڭ تىلى مۇشۇ ئۇيغۇر تىلىنىڭ بىر تارمىقى ھېسابلىنىدۇ . ئۇيغۇرلار چىڭگىزخان ياشىغان دەۋرلەردىلا ئسلام دىنىغا كىرىپ بولغان ھەم ئۆزلىرىنىڭ يېزىق مەدەنىيىتىنى ساقلاپ كەلگەن مىللەت . ئۇلار مەدەنىيەتلىك مىللەت بولغاچقا ، موڭغۇللار ئۇلارنى كاتىپلىق ۋە باشقا ھاكىمىيەت ئىشلىرىدا ئالاھىدە ئورۇنغا قويۇپ پايدىلانغان . مەن بۇ يەردە قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقى دېگەن نام بىلەن مەشھۇر بولغان قەدىمقى موڭغۇل يېزىقىدىكى ۋەسىقىلەرنى قانچە ئىزدەپ باققان بولساممۇ تاپالمىدىم . مانجۇلار ئۇيغۇرلار بىلەن بىللە ياشاپ تۇرۇپ ، ئۇلارنىڭ نامىنى ئۇيغۇر دەپ ئاتىماي « مۇسۇلمان » دەپلا ئاتايدۇ ، ئەمما باشقا بىر قىسىم مىللەتلەرنى ئۆز مىللىي نامىدا ئاتايدۇ . مانجۇلار ئوتتۇرا ئاسىيالىقلارنىڭ ھەممىسىنى ئەنجانلىقلار دەپ ئاتايدۇ . ئوسمان تۈركلىرىنى خۇنكار ، رۇسلارنى ئۇلۇس ، موڭغۇللارنى تويزى ، قازاقلارنى خاساق ، ئالاتاۋ قىرغىزلىرىنى بۇرۇت دېگەندەك ناملار بىلەن ئاتايدۇ ۋە قىرغىزلارنى بەدەۋىيلەر دەپ قاراپ ھېچقانداق ئېتىبار بەرمەيدۇ .
20 – ئاۋغۇست
بىر ئىشتىن تولىمۇ ھەيران قالدۇق . بۈگۈن چۈشلۈك تامىقىمىزغا قارا توخۇنىڭ گۆشىنى ئەكەلگەنكەن ، قارىساق توخۇنىڭ گۆشىمۇ ، شورپىسىمۇ ، ھەتتا سۆڭەكلىرىمۇ قارا چىقىپتۇ . ئىۋان ئىلئىچ ( كونسۇل ) بىزگە قارا توخۇنىڭ گۆشىنىڭ قارا ، قاتتىق ھەم تەمسىز بولىدىغانلىقىنى دېدى . خەنزۇلاردا ئۆي قۇشلىرىنى ئۆلتۈرۈپ ، يۇڭداپ بولغاندىن كېيىن ساتىدىغان ئادەت بار .
21 – ئاۋغۇست
خەنزۇلار ئېلىنى شەرقتە چىن دەپ ئاتايدۇ . مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 221 – يىلىدىن مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 221 – يىلغىچە بۇ ئەلدە چىن سۇلالىسى دېگەن بىر فېئوداللىق پادىشاھلىق قۇرۇلغان . بۇ سۇلالىنىڭ قۇرغۇچىسى چىن شىخۇاڭ دەپ ئاتالغان . ئۇنىڭ ئوغلى تەختكە چىققاندا ئىچكى ئۇرۇش يۈز بېرىپ ، چىن سۇلالىسى ئاغدۇرۇلغان . خەنزۇلار ئۆز ئېلىدىكى باشقان مىللەت خەلقلىرىنى قەبىلە ۋە خاقانلارنىڭ ناملىرى بىلەن ، ئۆزلىرىنىڭ نامىنىمۇ سۇلالە ناملىرى بىلەن ئاتىۋالىدۇ . ئۇلار ئۆزلىرىنى مانجۇلاردىن پەرقلەندۈرۈش ئۈچۈن « خەنزۇ » دەپ ئاتايدۇ . خەن دېگەن نام مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 206 – يىلىدىن مىلادىيە 25 – يىلغىچە ھۆكۈم سۈرگە ئىككىنچى قېتىملىق سۇلالە – خەن سۇلالىسىنىڭ نامىدىن كەلگەن . بۇ سۇلالىنى خەنگاۋزۇ دەپ ئاتالغان ليۇ باڭ دېگەن كىشى قۇرغانكەن . خەن – ساما يولى دېگەن سۆز . مانجۇ ئىمپىرىيىسىنىڭ جوڭگو دېگەن يەنە بىر نامى بار . بۇرۇنقى چىن سۇلالىسى يۇرت سوراشتا تەدبىرسىزلىك قىلغاچقا ، تېزلا ئاغدۇرۇلۇپ كېتىپ ، تارىختا يامان ئاتاققا قالغان . بىراق چن شىخۇاڭ پادىشاھلىقنىڭ قۇرغۇچىسى دەپ قارالغاچقا ، ئۇ ھۆرمەتكە سازاۋەر بولۇپ كەلمەكتە . ئادەتتە خەنزۇلار مانجۇلاردىن پەرقلەندۈرۈلۈپ مىن ( پۇقرا ) دەپ ئاتىلىدۇ . مانجۇلار تۇغ دەپ ئاتىلىدۇ . مانجۇلارنىڭ ھەممىسى بىرقانچە تۇغلارغا بۆلۈنگەن .
قەدىمقى زامانلاردا يەنى مىلادىيىدىن ئىلگىرىلا خەنزۇلارغا تونۇشلۇق بولۇپ كەلگەن بۇ يۇرتنىڭ ئۆز ئالدىغا ھۆكۈمرانلىرى بولغان ، بىر قانچە شەھەر دۆلەتلىرى قۇرۇلغان . بۇ خەلقلەرنىڭ كىم بولىدىغانلىقى ھەم قايسى تىلدا سۆزلىشىدىغانلىقى نامەلۇم ، كېيىنكى زامانلاردا بۇ يەردىكى خەلقلەر تۈركىستاننى مەركەز قىلغان سوغدىيانە دۆلىتىگە تەۋە بولغان . خەنزۇلار بۇ يەردىكى بىر قەدىمىي شەھەرنى بېشى بالى دەپ ئاتىشىدۇ . بۇ ئىسىمدىكى « بالى » دېگىنى « بەل ، داۋان » دېگەنلىك بولىدۇ . شۇڭا « بېشى بالى » دېگەنلىك « بەش بەل ، بەش داۋان » دېگەنلىك بولىدۇ ، دېگەن قاراشلارمۇ بار . ئالتەشەھەر دېگەن ئىسىمنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا خەنزۇ مەنبەلىرىدىن بىر نەرسىگە ئېرىشكىلى بولمايدۇ . خەنزۇ مەنبەلىرىدىكى تۇجۆ ( تۈرك ) ، جوجان ، ياۋچى دېگەنلەر زادى قانداق خەلقلەر ؟ بەزى ئالىملارنىڭ قارىشىچە قارا خىتايلار كىدانلارنىڭ ئەۋلادى ، ئالتۇن خانلار ( چىن سۇلالىسى كىشىلىرى . بۇرفېلار ) بولسا يۆجىلەرنىڭ ئەۋلادى دېيىلىدۇ . ئىۋان ئىلئىچ بۇلارنى گېتلار ، ماساگېتلار دەپ قارايدۇ . ھەيران قالارلىق يېرى شۇكى ، مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى خەنزۇ مەنبەلىرىدە بىر خىل قەۋىملەر تىلغا ئېلىنغان بولۇپ ، بۇ قەۋىملەر نوغايلارغا ئىشلەپ بېرىدىغانلار ئىدى ، دېيىلگەن . بۇ توغرۇلۇق تەپسىلىيرەك چۈشەنچىگە ئىگە بولۇش ئۈچۈن ئىياكىنىف بىچۈرىن ئەپەندىنىڭ « قەدىمقى ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرى توغرىسىدا مەلۇماتلار » ناملىق كىتابىغا مۇراجىئەت قىلىشقا توغرا كېلىدۇ .

22 –ئاۋغۇست
بۇ يۇرتتىكى نانلار بىزنىڭ نانلىرىمىزدىن ئاقىراق كېلىدۇ . بۇنىڭ سەۋەبى بۇ يەردىكىلەر بۇغداينى نەمدەپ بولغاندىن كېيىن ئۇن تارتىدۇ . ئەمما بۇنداق ئۇندا يېقىلغان نانلار ئاسان قۇرۇپ قېلىپ قېتىپ كېتىدۇ . بۇ يەردىكى خەنزۇ تۈگمەنلىرىگە ئات ، قېچىرلار قوشۇلىدۇ . بەزىدە سۇ تۈگمەنلىرىمۇ ئۇچراپ قالىدۇ ، ئەمما بىزلەرنىڭكىگە ئوخشىمايدۇ . بۇ يەرنىڭ خامانلىرىمۇ باشقىچە ، بۇ يەردىكىلەر خاماندا بۇغداي يۇمشىتىش ئۈچۈن ئۆكۈز ياكى ئات قوشۇلغان چوڭ تاشلارنى ماڭغۇزىدۇ . ئىچكى ئۆلكىلەردە دېنىنى ئىسراپ قىلماسلىق ئۈچۈن ، بۇغداينىڭ باشاقلىرىنى ئايرىم قىرقىۋېلىپ ، سامانلىرىنى كېيىن ئورۇپ يىغىۋېلىپ ، ئۇنى ئۆي سالغاندا ئوگزىگە سالىدىكەن ياكى بورا ، قالپاق دېگەندەك نەرسىلەرنى توقۇيدىكەن .
جوڭگو ( مەنچىڭ ئىمپىرىيەسى ) ئۆزىنىڭ مۇقىم بولمىغان جەمئىيەت ئەھۋالى ، مەجۇسىيلىك ئاساسىدىكى پەلسەپىسى ۋە يەككە - يىگانىلىقى جەھەتتىمۇ ، ئاجىزلىقى ۋە مۇداپىئە جەھەتتىكى بوشاڭلىقى جەھەتتىمۇ قەدىمقى زاماندىكى ھالىدىن كېتىپ خاراپ بولۇش ئالدىدا تۇرۇۋاتقان رىم ئىمپىرىيەسىگە بارغانسېرى ئوخشاپ قېلىۋاتاتتى . ئەگەر سىز جوڭگو تارىخىنى تېخىمۇ ئىچكىرىلەپ بىلىپ باقسىڭىز ، بۇنداق ئوخشاشلىقنىڭ يەنە بارلىقىغا قاراپ ھەيران قالىسىز . تارىختا بەدەۋىيلەر خەنزۇلارغا كۆپ قېتىم تەھدىت سالغان . خەنزۇلار تاقابىل تۇرالماي ئاجىزلارغا خاس چارە – تەدبىرلەرنى تۈزۈپ ، ياتلارغا قۇللۇق بىلدۈرۈپ ئۇلاردىن ئىنساب تىلىگەن ھەم بۇ سوۋغا- سالام تارتۇق قىلىپ ، ئۇلاردىن ئىنساب تىلىگەن ھەم بۇ سوۋغا – سالاملارنى يات قەۋىملەرنىڭ ئۆزلىرىگە قىلغان ياردەملىرىنىڭ ئەجىر ھەققى دەپ قاراپ كەلگەن . خۇددى قەدىمقى رىم پادىشاھلىرى يات قەۋىملەرگە كېنەز نامىنى بەرگىنىدەك ، جوڭگو پادىشاھلىرىمۇ ئەتراپتىكى باشقا خەلقلەرگە ۋاڭ ، گۇڭ ناملىرىنى تارتۇق قىلىپ ، ئۇلارنىڭ ئابرايپەرەسلىك ھېسسىياتىدىن پايدىلىنىپ كەلمەكتە . يەنە كېلىپ بۇ پادىشاھلار سوۋغا – سالامغا قارىغاندىمۇ ئېغىرراق بىر خىل بەدەلنى تۆلەيدۇ . خۇددى تۈركىيە سۇلتانلىرىنىڭ ئۆز قىزلىرىنى ئۆزى يېتىلەپ ئاپىرىپ يات قەۋىملەرگە سوۋغا قىلغىنىغا ئوخشاش ، جوڭگو پادىشاھلىرىمۇ ئۆز مەلىكىلىرىنى ئەتراپتىكى يات مىللەتلەرگە ياتلىق قىلغان . جوڭگودىن ئىبارەت بۇ دۆلەتنىڭ نىمە ئۈچۈن مۇنقەرز بولۇپ كەتمىگەنلىكىگە ھەيران قالماي تۇرالمايمىز . بۇ دۆلەتنى يات ئەللەر كۆپ قېتىم بېسىۋېلىپ ، تالان – تاراج قىلىپ كەلگەن . ئەمما ھەر قېتىملىق قالايمىقانچىلىقتا پەقەت پادىشاھلا تەخىتتىن چۈشۈپ ، جوڭگودىن ئىباراەت بۇ ئەل بىر دۆلەت سۈپىتىدە ساقلىنىپ قېلىۋەرگەن . بۇ دۆلەتنى بېسىۋالغان يات خەلقلەر خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ كۈچلۈك تەسىرىگە ئۇچراپ ، ئاخىرىدا خەنزۇلارغا ئاسمىلاتسىيە بولۇپ كەتكەن . ئۇنداقتا شۇنچە مەدەنىيەتلىك دەپ ئاتالغان رىم ئىمپىرىيەسى نىمە ئۈچۈن سىرتتىن بېسىپ كىرگەن ياتلارنى ( ياۋايى خەلقلەرنى ) مەدەنىيەت جەھەتتىن بېقىندۇرالمىغان . رىم ئىمپىرىيەسى قەدىمدە مۇنقەرز بولدى . بۇتپەرەسلىكنى يىلتىزىدىن يوق قىلىۋەتكەن خىرىستىئانلار مۇنقەرز قىلىۋەتتى . رىملىقلار دىنسىزلار ئىدى . ئۇلارنىڭ يول باشلىغۇلىرى ( پەيغەمبەرلىرى ) مۇ يوق ئىدى . شۇنىڭ بىلەن قەدىمقى دۇنيادىكى بۇ قۇدرەتلىك ئەلنى يات خەلقلەر ئەمەس بەلكى خىرىستىئان دىنى مۇنقەرز قىلىۋەتتى دېسەكمۇ بولىدۇ . جوڭگودا دىن ئەڭ ئۈستۈن ئورۇندىكى نەرسە ئەمەس. ھەركىم خالىغان دىنغا كىرسە بولىۋېرىدۇ ، شۇڭا سىرىتتىن كىرگەن يات خەلقلەر خەنزۇ مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلماسلىققا ، خەنزۇلار بىلەن ئارازلىشىشقا سەۋەب تاپالمايدۇ ، يەنە كېلىپ خەنزۇلار ئۈستىدىن شىكايەت يۈرگۈزگەن يات خەلقلەرنىڭ ئۆزلىرىمۇ دىنغا ئانچە ئېىبار بېرىپ كەتمەيدىغان خەلقلەر ئىدى . رىم ئىمپىرىيەسىگە بېسىپ كىرگەن گېرمان قەبىلىلىرى بولسا خىرىستىئان دىنىنى يېڭىلا قوبۇل قىلغان بولغاچقا ، دىنىي قىزغىنلىقى ناھايىتى يۇقۇرى بولۇپ ، دىنسىز ھەم خۇدانىڭ ئاسىيسى ھېسابلىنىدىغان رىملىقلارغا چىش – تىرنىقىغىچە ئۆچ ئىكەن . شۇڭا خىرىستىئان ئەقىدىلىرىگە پۈتۈنلەي يات بولغان رىمدىكى مەجۇسىيلىك ۋە باشقا ئەقىدىلەرنىڭ پۈتۈنلەي يوقىلىپ كېتىشى مۇقەررەر ئىدى . رىم ئىمپىرىيىسىنىڭ گۈمران بولىشىغا گېرمانلار سەۋەبچى بولغان بولسا ، كيېىن كىرىست باريرىقى ئاستىدا جەم بولۇپ گۈللەنگەن گېرمانلارنىڭ دۇنياغا كېلىشىدە يەنە ئۆزلىرى ئاساسلىق رول ئوينىدى . ئەگەر تارىختا خەنزۇلارنى مۇسۇلمانلار ياكى خىرىستىئان دىنىدىكى خەلقلەر بويسۇندۇرغان بولسا ، جوڭگو بەلكى مۇنقەرز بولۇپ كەتكەن بولاتتى ، ئۇ چاغدا جوڭگودا ساقلىنىپ كېلىۋاتقان دۇنياۋى شۆھرەتكە ئىگە مەدەنىيەت جەۋھەرلىرى پۈتۈنلەي يوقالغان بولاتتى ياكى باشقىچە بىر ئېتىقاد بايرىقى ئاستىدا خەنزۇلا قايتا يېڭى قىياپەت بىلەن ئوتتۇرغا چىقىپ تەرەققىي قىلار ئىدى .
23 – ئاۋغۇست
بۈگۈن ئۈچىنچى قېتىملىق سۆھبەتنى ئېلىپ باردۇق . چاي ئىچكەچ پاراڭلىشىپ ئولتۇردۇق .بىز بىلەن سۆھبەتلىشىشكە كەلگەن بەزى ئامباللار مۈگدەپ قالغاندەك ئولتۇراتتى . بىز تەرەپنىڭ كونسۇلىدا بېيجىڭدا سىزىلغان مانجۇ ئىمپىرىيىسىنىڭ خەرىتىسى بار ئىدى . بۇ ناھايىتى توغرا سىزىلغان بىر خەرىتە بولۇپ ، خەرىتىدىكى چوڭ دەريالار قارا كۆك رەڭدە ، كىچىك دەريالار يېشىل رەڭدە سىزىلغانىدى . تاغلارمۇ ئەگرى – بۈگرى بەلگىلەر ئارقىلىق ئىپادىلەنگەندى .جوڭگودىكى ئىككى مۇھىم دەريا ئاتالغان چاڭجياڭ ۋە خۇاڭخې دەريالىرىمۇ ئېنىق كۆرسىتىلگەندى . كونسۇلدا يەنە شىنجاڭنىڭ جۇڭغارىيە ، تارباغاتاي ۋە ئالتىشەھەرلەرنىڭ ئاتلىسىمۇ بار ئىدى . خەرىتىدە جوڭگونىڭ غەربىي چېگرىسى بالقاش كۆلى بىلەن ئىسسىق كۆلگىچە ئۇلاشتۇرۇپ سىزىلغان ھەم بالقاش كۆلى تۆمۈرتۇنۇر ، ئىسسىق كۆل تۇز كۆل ، دەپ ئاتالغان . دېيۋىس ئەپەندى جوڭگو خەرىتىلىرى توغرىسىدا توختىلىپ « جوڭگو خەرىتسى دەل سىزىلغان خەرىتە . ئەنگىلىيە باشقۇرۇشىدىكى ھندىستاننى ھېسابقا ئالمىغاندا ، باشقا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ خەرىتىلىرى ئارىسىدىن جوڭگو خەرىتىلىرىدەك توغرا سىزىلغان خەرىتە يوق دېيەرلىك » دېگەندى .
بۇ يۇرتتىكى بۇددا دىنىنىڭ خۇتۇختا ( لاما دىنىدىكى بىر دىنىي ئەمەل دەرىجىسى ) دەرىجىلىك روھانىيسى خامبا دەپ ئاتىلىدۇ ۋە غۇلجىدىن 15 چاقىرىم نېرىدىكى بىر جايدا تۇرىدۇ . موڭغۇلىيە بىلەن تىبەتتە بۇددا دىنىنىڭ مۇخلىسلىرىنىڭ سانىغا قاراپ قويۇلغان 72 دەك خۇتۇختا بار ، ئۇلار دۇنياغا قايتا تۆرەلگەن مۇخلىسلار دەپ قارىلىدۇ . خۇتۇختا – يۇقۇرى كامالەتكە يەتكەن دېگەنلىك بولىدۇ . ئۇلار بۇددانىڭ ھوزۇرىغا ئەڭ يېقىن كىشىلەر دېيىلىدۇ . خۇتۇختا بولغانلار بوم ئوقۇش ئۈچۈن تىبەتكە بارسا دالاي لاما ئۇلارنى ئالاھىدە كۈتىۋالىدۇ .
25 – ئاۋغۇست
تۈنۈگۈن مەن غۇلجا شەھىرىنىڭ سىرتىغا چىقىپ كەلدىم . بۇ يەردىكى شەھەرلەرنىڭ ھاۋاسى دىمىق بولغاچقا ئادەمنىڭ نەپسىنى قىساتتى . شىنجاڭدا ئەڭ دەسلەپ يەنە مىلادىيىدىن ئىلگىرىىكى زامانلاردا زادى  قانداق مىللەتلەرنىڭ ياشىغانلىقى توغرىسىدا ئىزدىنىشكە توغرا كېلىدۇ . قەدىمقى زامانلاردا ئۈچتۇرپان ، ئاقسۇ ، كۇچا ، ئۈرۈمچى ، پىچان ، خوتەن ، يەكەن ، قەشقەر قاتارلىق شەھەرلەرنىڭ ھەممىسى ئۆز ئالدىغا پادىشاھلىرى بار بولغان شەھەر دۆلەتلىرى ئىدى . خەنزۇ مەنبەلىرىدە بايان قىلىنىشىچە ، بۇ پادىشاھلىقلارنىڭ ئاھالىلىرى بۇددا ئەقىدىلىرىگە قاتتىق ئەمەل قىلغان ھەم بۇددا ئەقىدىلىرى ئۆگىنىش ئۈچۈن ئىچكىرىدىن نۇرغۇنلىغان راھىپلار خوتەنگە كېلىپ بۇددا ئىلمى بىلەن پەلسەپىسىنى ئۆگىنىپ قايتقان . بەزى ئالىملار بۇ شەھەر دۆلەتلىرىنى ھىندى نەسىلىدىكى ئاھالىلەر بەرپا قىلغان ھەم خوتەن دېگەن سۆز سانسىكىرىتچە قوستانا ( يەر كىندىكى ) دېگەن سۆزدىن كېلىپ چىققان ، دەپ قارايدۇ . بۇ ھۆكۈمنىڭ توغرىلىقىغا ئانچە ئىشەنگۈم كەلمىدى ، شۇنداقتىمۇ بۇ پكىرلەرنىڭ خېلى جېنى باردەك قىلىدۇ . ئۆزئارا قوشنا بولغانلىقى ئۈچۈن تىبەتلەرنىڭ تۇران تەرەپلەرگە ئۆتۈپ بۇددا دىنىنى تارقىتىشى ئېھتىمالغا ناھايىتى يېقىن ئىدى . ئالتىشەھەرلىكلەرنىڭ چىراي – شەكلى ھىندى ، پارسلارغا ۋە ئوتتۇرا ئاسىيالىق تاجىكلارغا ئوخشايدۇ . تاجىكلار ئۆزلىرىنى ھازىر ياشاپ كېلىۋاتقان جايلاردا قەدىمقى زامانلاردىلا يەنى تۈركلەر كېلىشتىن بۇرۇنلا ياشاپ كەلگەن ، دەپ قارايدۇ . قارامتۇل ، چوڭقۇر كۆز ، قاڭشارلىق ، ۋىجىكرەك كەلگەن ئالتىشەھەرلىكلەر تۈرك ۋە موڭغۇل ئىرقىدىكىلەرگە ئوخشىمايدۇ . بەزىلەر 11 – ئەسىرلەردە شىنجاڭنىڭ ئاساسلىق ئاھالىسىگە ئايلىنىپ بولغان ئۇيغۇرلارنى موڭغۇل ئىرقىغا تەۋە دېيىشىدۇ . ئەينى چاغدا ماۋارە ئۇننەھىرگە كەلگەن موڭغۇللار بىلەن ئۆزبېكلەرنىڭ موڭغۇل ئىرقىغا خاس چىراي – شەكىللىرى ئەسلى ھالىتىنى ساقلاپ كېلىۋاتىدۇ . ئەگەر ئۇيغۇرلارنى موڭغۇل ئىرقىغا تەۋە دېسەك ، ئۇ ھالدا ئۇلار ئاسانلا ئۆزگىرىپ ھازىرقىدەك باشقىچە بىر ئىرقتىك مىللەتكە ئۆزگىرىپ قالاتتىمۇ ؟ ئەجەپلىنەرلىك يېرى شۇكى ، پۈتكۈل ئالتە شەھەر خەلقى تۈركىي تىلدا سۆزلىشىدۇ ( تاجىكلاردىن باشقا ) . شۇڭا « بۇ مەسىلىلەرنىڭ تېگىگە يېتىش ناھايىتى تەس دېگەن گەپ . « گۇچچۇرۇ – داپچۇرۇ » دەپ ئاتىلىدىغان بىر بۇددا دىنى قامۇسى بولۇپ ، ئۇ 520 جىلدتىن تۈزۈلگەن . قامۇستىك ئېلىپبەلىك مۇندەرىجىمۇ 20 جىلد كېلىدۇ . بۇنداق كىتابلار ھەرقانداق بىر لاما ئىبادەتخانىسىدا ئۇچراپ تۇرىدۇ . ئەگەر موڭغۇللار يايلاق ئالمىشىپ كۆچۈشكە توغرا كەلسە ، پەقەت مۇشۇ قامۇسنى يۆتكەش ئۈچۈنمۇ 52 تۆگىگە ئارتىشقا توغرا كېلىدۇ . بۇ قامۇس كىتاب بارلىق دىنى ئەھكاملار ، ئەقىلەر ، پەلسەپە ، تارىخ ، تىل بىلىملىرىنى تولۇق ئۆز ئىچىگە ئالغان ، يەنە ئۇنىڭدا سانسىكىرىتچە لۇغەتمۇ بار دېيىلىدۇ . مانجۇ پادىشاھى بۇ قامۇسنىڭ چىرايلىق تۈپلەنگەن بىر نۇسخىسىنى روسىيە ۋەكىللىرىگە سوۋغا قىلغانمىش . قالغان بىر قسمى ھازىر روسىيەگە ئېلىپ بېرىلغان بولۇشى مۇمكىن .
30 – ئاۋغۇست
تۈنۈگۈن بىز خېلى داغدۇغۇلىق بىر مەرىكە ئۆتكۈزۈپ كوسۇلىمىزنىڭ تۇغۇلغان كۈنىنى خاتىرىلىدۇق . بۇ مەرىكىمىز زېرىكىشلىك تۇرمۇشىمىزغا خوشاللىق ئەكىلىپ ھەممەيلەننى شاتلاندۇردى . مەرىكىدە خەنزۇلارنىڭ پوجاڭزىلىرىنى ئاتتۇق ۋە باشقا قىزىقارلىق ئويۇنلارنى ئوينىدۇق .
3 – سېنتەبىر
بۈگۈن مانجۇلار ۋە خەزۇلار ئۈچۈنمۇ بىرەر خوشاللىق كۈن بولغاندەك قىلاتتى . سېپىل ئىچىدىن چىققان بۇرغا ئاۋازى بىلەن توپ – زەمبىرەكلەرنىڭ گۈلدەرلەشلىرى كېچىچە ئاڭلىنىپ تۇردى . پوجاڭزىلار ئېتىلىپ قۇلاقنى پاڭ قىلىۋەتتى . فۇشەنلۇن ئىسىملىك بىر سودىگەر ئاغىنەم ماڭا ياخشىلىق بەلگىسى سېلىپ پىشۇرۇلغان ئاي توقاچتىن ئەكىلىپ بەردى . مەن ئۇلارنىڭ ئۆرىپ – ئادىتىنى كۆزدە تۇتۇپ تەمىنى تېتىپ باقاي دەپ ، بىر تالنى ئاغزىمغا ئېلىۋىدىم ، چوشقا يېغىنىڭ پۇرىقى گۈپۈلدەپ چىقىپ تۇرغاچقا سەسكىنىپ كەتتىم .
4 – سېنتەبىر
بۈگۈن مانجۇلار دەريا بويىدا ھەربىي مەشىق ئېلىپ باردى . قولدايلار ئۆزلىرىنىڭ چېكىملىكلىرىنى چەككەچ چېدىرلاردا كۈزەتمەكتە ، ئەسكەرلەر ئوقيا ئېتىشنى مەشق قىلماقتا . ئۇلارنىڭ ئوقلىرى پەقەت زايا بولماي نىشانغا تەگمەكتە ، ئۇلار ئوقيا ئېتىشقا كارامەت ئۇستا ئىدى . ئەمما توپ ئېتىشقا ناباپراق ئىدى . قولداي دېگىنىمىز شتاب ئوفىتسېرى دېگەنلىك بولىدۇ . بۇ سۆز موڭغۇل تىلىدىن كىرگەن سۆز بولۇپ ، پەقەت تەتقىقاتچىلارلا بىلىدىكەن . بۇ يۈەن سۇلالىسىدا ئىشلىتىلگەن سۆز بولۇپ ، رۇس شەجەرىلىرىدىمۇ ئۇچراپ قالىدۇ . ئىلىدىكى مانجۇ ئەمەلدارلىرى خىزمەت نامى ياكى نام ئاتىقى بىلەن ئاتىلىدۇ . گېنېرالنى ئامبال ياكى دارېن دەيدۇ ، ئامبال دېگىنى مانجۇچە ، دارېن دېگىنى خەنزۇچە بولۇپ ، ھەر ئىككىسى چوڭ ئادەم دېگەنلىك بولىدۇ . يەنى رۇسلارنىڭ ۋېلمۇژا ( ئۇلۇغ ) دېگەن سۆزى بىلەن مەنىداش . يەنە چوڭراق ئوفىتسېرلار لويى دەپ ئاتىلىدۇ . ھەر خىل ئەمەلدارلارنى بىر – بىرىدىن پەرقلەندۈرۈش ئۈچۈن ئۆز ئىسمىنىڭ بىرىنچى ھەرىپى ( فامىلىسى ) دىن كېيىن ، بۇ ناملىرىنى قوشۇپ ئاتايدۇ . مەسىلەن : تۇ دارېن ، كا دارېن ، سا قولداي ، كا قولداي ، بۇ قولداي دېگەندەك .
بۇ ئەلدە رۇسلاردىكى « ئۇرا » دېگەن ئالقىش سۆزىنى خۈەندۇ دەيدۇ ياكى « ۋەنسۈي  ( تۈمەنمىڭ يىل ياشىغايلا ) دەپمۇ ئاتايدۇ . جوڭگودا نۇرغۇن نەرسىلەر كەم بولسىمۇ ، بىراق بىزنىڭ ئۆگىنىۋېلىشىمىزغا تېگىشلىك نۇرغۇن نەرسىلەر بار . جوڭگولۇقلار ئەمگەكچان ، ئۆزىنى پەس كۆرمەيدىغان ، راستچىل بولۇشتەك كىشىلىك مۇناسىۋەتتە كەم بولسا بولمايدىغان مىجەزگە ئىگە . جوڭگودا بىرەر سۇلالە ئالماشسا ، كېيىنكى سۇلالە كىشىلىرى جەم بولۇپ ئالدىنقى سۇلالىنىڭ تارىخىنى يازىدۇ ، يازغاندىمۇ پاكىتقا ھۆرمەت قىلىپ يازىدۇ . سوت ئىشلىرىنى مەمۇرىي ئەمەلدارلار ئۆزى ئېلىپ بارىدۇ . جوڭگودا گۇناھكار دەپ قارالغانلار ئىقرار قىلمۇغۇچە سوت قىلىش ئاخىرلاشمايدۇ .
6 – سېنتەبىر
بۈگۈن باغلارنى سەيلە قىلدۇق . غۇلجا شەھىرىنىڭ ئىلى دەرياسى بويىدىكى بىر شەھەر ئىكەنلىكى ھەممەيلەنگە مەلۇم . بىراق بۇ شەھەرنىڭ ساربۇلاق دەرياسىنىڭ ئىلى دەرياسىغا قۇيۇلىدىغان جايىغا جايلاشقانلىقىنى بىلمەيدىغانلار بولۇشى مۇمكىن . شەھەرنىڭ ئۇزۇنلۇقى ۋە كەڭلىكى ئوخشاشلا تۆت چاقىرىم كېلىدۇ . شەھەرنىڭ يېرىمى دېگۈدەك زىمىنى قۇم تۇپراق ، قىيالىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ . روسىيە جۇغراپىيە ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ بىر ماتىرىيالىدا ، بىر تاتارنىڭ سۆزى نەقىل كەلتۈرۈلۈپ ، غۇلجىنىڭ ئۆيلىرى بىر – بىرىدىن ئايرىلىپ تۇرىدىغان تاملار بىلەن قورشالغان ياغاچ ئۆيلەر دېيىلگەن بولسىمۇ ، بۇ شەھەردە ياغاچ ئۆيلەر يوق ھەم بىر قىسىم بامبۇك كەپىلەرنى ھېسابقا ئالمىغاندا ، ياغاچ ئۆيلەر توغرىسىدا ھېچقانداق مەلۇمات يوق . غۇلجىدىكى ئۆيلەرنىڭ ئۆگزىسى قومۇش ياكى سامانلار بىلەن يېپىلىپ ، ئۈستى لاي بىلەن سۇۋاپ ئىشلىنىدۇ . پەقەت چوڭراق ئىبادەتخانا ئىمارەتلىرىنىڭ ئۈستىلا كاھىش بىلەن يېپىلىدۇ .
غۇلجىدا 70 مىڭچە ئادەم بار دېيىلىدۇ . شەھەر سىرتىدىكىلەر بۇنىڭغا كىرمەيدۇ . شۇڭا غۇلجىدىكى قەبرىلەرنىڭ سانى ئۆينىڭ سانىدىن كۆپ بولسا كۆپكى ھەرگىز ئاز ئەمەس . شەھەردە 8000 چە ئەسكەر بار .
8 – سېنتەبىر
خەنزۇلار بىزگە نەرسە – كېرەكلەرنى ساتماقچى بولسا كۆپتۈرۈپ ، ھەتتا بۇ پادىشاھىمىز ياقتۇرىدىغان نەرسە ، دەپ ساتىدۇ . ئۇلار بىزنى ھېچ ئىش ئۇقمايدىغان بەدەۋىلەر دەپ قارىغاچقا ، بىزنى پادىشاھقا ئىخلاس قىلمايدىغانلار ، دەپ كەمسىتىدۇ . ئۇلار بىر چىنە ساتماقچى بولسىمۇ ، بىزگە بۇنى ئاپىرىپ رۇس پادىشاھىغا سوۋغا قىلغايسىلەر دېيىشنى ئۇنتۇپ قالمايدۇ .
10 – سېنتەبىر
بىز بۈگۈن كۆڭۈل ئېچى كېلەيلى دەپ شەھەر سىرتىدىكى باغلارنى چۆگىلەپ كەلدۇق . غۇلجا شەھىرىنىڭ پەيزىنى ئىلى دەرياسى بويىدا ئەمەس ، بەلكى ساربۇلاق دەرياسىنىڭ بويىدا سۈرگىلى بولىدۇ .
12 – سېنتەبىر
بۈگۈن سودىگەر ئاغىنىمىز فۇچەنلۇن بىزنى ئۆيىگە تەكلىپ قىلدى .
13 – سېنتەبىر

بۈگۈن سودا بازىرىدىكى ھەممە ئادەملىرىمىزنى بىللە ئېلىپ ئىلى دەرياسى بويىغا باردۇق چۈنكى بىز بۇ يەردە ماللىرىمىزنى يەرمەنكەن قىلىپ ساتاتتۇق . بىز دەرەخلەر سايە تاشلاپ تۇرغان ساپ مۇھىتتىن ياخشى ھاۋالىنىپ كەلدۇق . يەرمەنكىنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرى بوران چىقىپ ، ھاۋا سوۋۇپ كەتتى  دېمىسىمۇ كۈز پەسلى يېتىپ كەلمەكتە ئىدى . بۇ يەرنىڭ ياز پەسلى ئىسسىق بولغىنى بىلەن قىش پەسلىدە بىز تەرەپتىكىدەك قاتتىق سوغۇق بولمايدۇ . قاتتىق سوغۇق بولغاندىمۇ نۆلدىن تۆۋەن 15 گىرادۇستىن چۈشۈپ كەتمەيدۇ .
15 – سېنتەبىر
بۇرۇن بىر قىسىم تەتقىقاتچىلار جوڭگونىڭ مەمۇرى ئورگانلىرىنىڭ تۈزۈلۈشى ياۋروپا ئەللىرىنى ئۈلگە قىلىپ تەشكىللەنگەن ، ئۇلاردىمۇ تەپتىش ئورۇنلىرى بار ، سوت ئورۇنلىرىمۇ ئاجايىپ ، دېگەننى ئوتتۇرىغا قويغاندى . ئەمما بۇ قاراشلارغا قارىغاندا ، سېنكوۋىسكى ئەپەندىنىڭ جوڭگولۇقلارمۇ پارىسلار ۋە تۈركلەرگە ئوخشاشلا ئاسىيالىقلار ، شۇڭا ئۇلاردا تەپتىش ، سوت ئورگانلىرى بار دېيىلگەندىمۇ ئۆزلىرىنىڭ كىتاپلىرىدىلا بولۇشى مۇمكىن ، ئەمەلىيەتتە مەۋجۈت ئەمەس ، دېگەن قارىشى خېلى ئاقىلانە قاراشتەك قىلىدۇ . بىزنىڭ قارىشىمىزچىمۇ جوڭگونىڭ دۆلەت باشقۇرۇش ئۇسۇلى باشقا ئاسىيا ئەلللىرىنىڭكىگە ئوخشايدۇ . بۇ يۇرتتىكى جاڭجۈنمۇ بىزنىڭ قەدىمقى زاكۇن تايىقى تۇتقان پادىشاھلىرىمىزدىن قېلىشمايدۇ . جاڭجۈننىڭ كىيىم – كېچەك ، يىمەك – ئىچمەكلىرىنى پۈتۈنلەي خەلق كۆتۈرىدۇ . قاسساپلار ئۇنىڭغا گۆش ئەكىلىپ بېرىدۇ ، تىككۈچىلەر كىيىم تىكىدۇ ، ئۇستىلار ئۆي سېلىپ بېرىدۇ ، باج ، سېلىق ، خىيانەتچىلىك ئەدەپ كەتكەن . پارىخورلۇقتا بۇ ئامباللار ئىران شاھىدىن ئېشىپ چۈشكەن . مەن ئامباللارنىڭ دەۋانى قانداق بىر تەرەپ قىلىدىغانلىقىنى ئۆز كۆزۈم بىلەنمۇ كۆرۈپ باقتىم . بىر قېتىم مېنىڭ ئېتىم سۇغارغىلى ئاپارغان يەردىن قېچىپ كېتىپ ، مانجۇلارنىڭ ئاتلىرىغا قوشۇلۇپ كەتتى . كېيىن ئات باشقىلارغا سېتىۋېتىلىپتۇ . ئەرز قىلغاندۇق ، ئامباللار ھېچ نەرسىنى بىلمەس بولۇۋېلىشتى ، بۇ ئىشنى بىلىدىغان خەنزۇلار قورقۇپ ئاغزىنى ئاچقىلى ئۇنىمىدى ، ئامباللار ھېچقانداق تەدبىر قوللانمىدى . قاغا قاغىنىڭ كۆزىنى چوقۇمايدۇدە ! مەن كاتتا ئابرويلۇق كىشىلەر مېھمانلارغا خىيانەت قىلمايدۇ ، دەپمۇ باقتىم . مانجۇلارنىڭ يوقالغان نەرسىنى تامبالنىڭ ئىچىگە تىقىۋالساڭمۇ بولىدۇ ، دېگەن ماقالىنى ، موڭغۇللارنىڭ بىر تۆگىنىڭ سۈيدۈكىگە مىڭ تۆگە تېيىلىپ كېتىدۇ ، دېگەندەك ماقالىلىرىنى ئىشلىتىپمۇ باقتىم ، بىراق بۇ گەپلەر كار قىلمىدى .
ھەرقانداق ئېسىل ئادەمنىڭمۇ ناچار ئىللەتلىرى بولغانغا ئوخشاش ، جوڭگولۇقلاردىمۇ بۇزۇقچىلىق ئىشلىرى قەدىمدىن تارتىپ داۋام قىلىپ كەلگەن . شەھەرلەردە ئادەمنى يولدىن چىقىرىدىغان سەتەڭلەر مىغىلداپ يۈرۈشىدۇ . ئاڭلىشىمىزچە بېيجىڭغا يېقىن بىر كىچىك شەھەرنىڭ بازىرىغا شۇنداق سەتەڭدىن ھەر يىللىق يەرمەنكىدە 700 سەتەڭ يىغىلارمىش . خۇاڭخې دەرياسىنى بويلاپ ماڭغان ئادەمگە مەخسۇس سېلىنغان سەتەڭلەر سارىيىدىن 10 چاقىرىمدا بىرى ئۇچراپ تۇرارمىش .
29 – سېنتەبىر
15 – سېنتەبىردىن باشلاپ ھاۋا سوۋۇپ ، غەربىي جەنۇبتىن توختىماي شامال چىقىپ ، كۈز پەسلىنىڭ ئالامەتلىرى رەسمىي كۆرۈلۈشكە باشلىدى . كېچىسى چىققان قاتتىق بوراننىڭ دەھشەتلىك ئاۋازى دەستىدىن تۈزۈك ئۇخلىيالمىدۇق . غۇلجا ئەتراپىدىكى تاغلارغا قار چۈشۈپ بارلىق يېشىللىق قار ئاستىدا قالغاندى . مۇشۇ كۈنلەردە غۇلجىغا يېڭى كەلگەن كىشىلەر بەزگەككە ئوخشاپ كېتىدىغان بىر خىل كېسەلگە گىرىپتار بولۇۋاتاتتى . مېنىڭمۇ شۇنداق بىر كېسەلگە گىرىپتار بولغىنىمغا بىر ھەپتە بولغاندى . بۇ جەرياندا بىز ئىلى ۋە ساربۇلاق دەريالىرىنىڭ بويىغا بىر قېتىمدىن بېرىپ كەلگىنىمىزنى ھېسابقا ئالمىغاندا ھېچ يەرگە بارمىدۇق . ئۇ يەرلەردە ياۋا ئۆردەكلەر بىلەن قىرغاۋۇل كۆپ بولسىمۇ ، ئۇ يەردىكى ئوۋ ئوۋلىشىمىزنىڭ تايىنى بولمىدى . ساربۇلاق دەرياسى قۇندۇزلارنىڭ ماكانى ئىكەن . مەن قۇندۇزلارنىڭ خۇددى چوشقا كۈچۈكلىرىنىڭ بېشىغا ئوخشايدىغان باشلىرىنى سۇدىن چىقىرىپ يۈرگەنلىرىنى كۆردۈم .
تۈنۈگۈن غۇلجىغا قىزاي قەبىلىسىدىكى قازاقلار كېلىپ سودا چېدىرلىرىنىڭ ئەتراپىغا ئۆز چېدىرلىرىنى تىكىشتى . بۇ كۈنلەردە ماۋارە ئۇننەھىر ئەللىرىدىن سودا قىلغىلى كەلگەن سودىگەرلەر ئۆز چېدىرلىرىنى تىككەندى . بۇلار سودا چېدىرلىرى دەپ ئاتىلاتتى . بۇ چېدىرلارنىڭ ئىچىدىكى ماللارنىڭ خىلمۇ – خىللىقى ئادەمنىڭ كۆزىنى ئالىچەكمەن قىلىپ ، قەدىمقى گىرىتسىيىنىڭ سىرلىق خەزىنىلىرىنى كۆز ئالدىغا كەلتۈرەتتى . بۇ يەردىكى ئالتۇن پۇل ئېلىپ يۈرىدىغان سودىگەرلەر ، مانجۇلار ئۈچۈن پايلاقچىلىق قىلىدىغانلار ھەم شۇ جەرياندا ئېپىنى تاپسا ئات ئوغرىلاپ كېتىدىغان كەسپىي ئوغرىلار ، ئىشقىلىپ ھەر خىل ، ھەر ياڭزا كىشىلەرنىڭ ھەممىسى بار ئىدى . قىزايلار كىگىز دېگەندەك نەرسىلەرنى مۇشۇ بازاردا جوڭگو ماللىرىغا ئالماشتۇراتتى . ئۇلار مانجۇ ھۆكۈمىتىگە ئولپان تاپشۇرىدىغان بولسا كېرەك . مانجۇلار قىزايلار ئەكەلگەن قويلار ئارىسىدىن ياخشىلىرىنى تاللاپ ئېلىۋالاتتى . مانجۇ خانلىقىغا بېقىندى بولۇپ بۇ بىچارە قەۋملەر ھەر بىر ئۆتەڭدە بىر قوي سوۋغا بېرىپ كەلدۇق دەپ چۇقىرىشىپ نارازىلىقىنى بىلدۈرىۋاتاتتى .
8 – ئۆكتەبىر
بىز ئۇزۇندىن بېرى ساقلاپ كېلىۋاتقان نەرسە – مەنچىڭ دۆلىتىنىڭ بىزگە تەييار قىلىپ بېرىدىغان ھۆججىتى ئاخىر پۈتۈپ چىقتى . گەرچە بۇ ھۆججەت ( كېلىشىم ) 11 گەز كەلگىدەك قەغەزگە بېسىلىپ 23 يېرىگە تامغا بېسىلغان بولسىمۇ ، ئەمما بىزنى خوشال قىلغۇدەك مەزمۇنلار يوق ئىدى . جوڭگو قائىدىلىرى ياۋروپانىڭكىگە ئوخشىمىغىنىدەك ، ئۇلارنىڭ ئىش بېجىرىش ئۇسۇللىرىمۇ باشقىچە ئىدى . بۇنداق ئوخشىماسلىقلارنى دەل جايىدا بايان قىلىپ ئۆتكەندى .
10 – ئۆكتەبىر
بۈگۈن مالغا نەرسە – كېرەك ئالماشتۇرۇش ئۈچۈن يەنە ئالبان قازاقلىرى كەلدى . ئۇلار 15 مالغا بىر مالنى ئايرىپ ھۆكۈمەت تەرەپكە سېلىق ھېسابىدا تاپشۇرغاندىن كېيىن ، قالغان ماللارنى قەشقەر ماتالىرىغا تېگىشتى ، ئاندىن بىز تەرەپكە كېلىپ بىزدىن چاي ئالغاندىن كېيىن قايتىپ كېتىشتى .
12 – ئۆكتەبىر
بۈگۈن ئىشىم ئوڭغا تارتىپ خېلى ئوبدان نەرسىلەرنى سېتىۋالدىم . بۇلار : يەكەندىن چىققان تاغ قاشتېشى ، خوتەن دەرياسىدىن چىقىدىغان قاشتېشى ، كېرىيە تەرەپلەردىن تېپىلىدىغان ئالتۇنغا ئوخشايدىغان ئېسىل مەدەن ، يەكەندىكى تادىر تاغلىرىدىن يەنى تىبەت يولىدىن چىققان ساپ گۈڭگۈرت پارچىسى ، يەكەننىڭ جىگدە يىلىمى دېگەندەك ئەتىۋارلىق نەرسىلەر ئىدى . قاشتېشى پەقەت ئالتەشەھەردىنلا تېپىلىدۇ ، يەنە كېلىپ ئالتىشەھەرنىڭ ھەممىلا يېرىدىن تېپىلىۋەرمەيدۇ ھەم بۇ نەرسە جوڭگودا ناھايىتى قىممەتلىك نەرسە قاتارىدا ئەتىۋارلىنىدۇ . ھۆكۈمەت يورۇڭقاش دەرياسىدىن شەخسلەرنىڭ قاشتېشى ئىزدىشىنى چەكلەيدۇ . دەريادىن تېپىلغان قاش تاشلىرىنى خەزىنىگە ئېلىۋالىدۇ . يەكەن شەھىرىدىن 230 لى ( 576 كىلومېتىر ) كېلىدىغان مىرجاي تېغىدا خىلمۇ – خىل مەدەن تاشلار چىقىدۇ . ئۇ يەردىكى ئادەملەر بۇ تاشلارنى پۈتۈن پېتى قېزىۋېلىش ئۇسۇلىنى تېخى بىلمەيدۇ . خوتەندە قاشتېشى خوتەن دەرياسىدىن تېپىلىدۇ . كۇچادىن گۈڭگۈرت ، نۆشۈدۇر دېگەنلەر چىقىدۇ . كۇچادا يەنە سېلىتىرامۇ بار . 1786 – يىلىدىكى مانجۇ خانى چىقارغان پەرمان بويىچە ئاقسۇ بىلەن ئۈچتۇرپاندىن تاغ گۈڭگۈرتى يۆتكەلگەن . يەكەن تەرەپتىن ھەر يىلى مانجۇ خان ئوردىسىغا نۇرغۇن مىقداردا قاشتېشى ئەۋەتىلگەندىن سىرت يەنە 10 مىڭ گىنا ( چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئۆلچەم بىرلىكى ) قاشتېشى ئەۋەتىلىدۇ . يورۇڭقاش ، قاراقاش دەريالىرىدىن ئېلىنىپ ئوردىغا ئەۋەتىلگەن قاشتاشلىرىنىڭ كۆپلىكىدىن سانىنىمۇ ئالغىلى بولمايدۇ . شەخسلەرنىڭ مەدەن تاشلارنى ئېلىپ – سېتىشىغا يول قويۇلمايدۇ .
بىر خەنزۇ سەيياھنىڭ « غەربىي يۇرتتا كۆرگەن – ئاڭلىغانلىرىم » دېگەن بىر كىتابى بولۇپ ، بۇ كىتابنى ن . يا . بىچۇرىن ئەپەندى « جۇڭغارىيە ۋە تۈركىستان » دېگەن نام بىلەن تەرجىمە قىلغان . بۇ كىتابنىڭ ئاپتورى سۆز ئىشلىتىشكە دېگەندەك ئۇستا بولمىسىمۇ ، بىراق ئالتەشەھەرلىكلەرنىڭ خۇي – پەيلىنى خېلى توغرا يازغان بولۇپ ، ئۇنىڭدا مۇنداق دېيلگەن : « ئالتەشەھەرلىكلەر ئىلگىرىدىن تارتىپ گۇمانخور خەلق بولۇپ ، ھەممە گەپكە ئاسانلىقچە ئىشىنىپ كەتمەيدۇ ، چۈنكى ئۆزلىرىمۇ يالغاننى قوشۇپ سۆزلەشكە ئامراق . سەن ئۇلارغا يۇمشاقلىق قىلساڭ ، سېنى بىزدىن قورقتى دەپ قارايدۇ ، قاتتىقلىق قىلساڭ يۇۋاشلاپ تۈگۈشۈپ كېتىدۇ . بۇ خەلقنىڭ دۆلەتمەنلىرى ئۆز ئىشلىرىغا پىششىق بولۇپ ، قول ئاستىدىكى بىچارە قېرىنداشلىرىنىڭ ھالى بىلەن كارى بولمايدۇ . نامرات ، ئاجىز بىچارىلەرنى بوزەك قىلىدۇ . يۇرت چوڭلىرى بىر- بىرىنى چەتكە قېقىپ ، سېسىتىپ ، ئەڭ ئاخىرىدا يۇرتنى ئايىغى ئۈزۈلمەس تەپرىقىچىلىككە دۇچار قىلىدۇ » . « ئالتەشەھەرلىكلەرنىڭ دۇنيا قارىشى بەزىدە بۇددىستلارنىڭكىگە ئوخشاپ قالىدۇ . بۇددا ئىلمىدىمۇ ئەقىللىق كىشىلەر سېزىپ يېتەلەيدىغان ئەۋزەل قاراشلار بار ئىدى . بىراق ئالتەشەھەردىكى ئاخۇنلار شۇ قەدەر نادان بولۇپ ، ئادەمنى سۆيۈندۇرىدىغان ئىلغار قاراشلىق بىرەر ئۆلىمانى تاپماق تەس . ئۇ يەردىكى ئاخۇنلارنىڭ كۆپچىلىكى خەنزۇلارنىڭ بىر قىسىم نەپسانىيەتچى بۇددىستلىرىدەك بوزەك خەلقنى ئالداپ ، ئۇلارنىڭ قوللىرىدىكى ئازغىنە تاپقان – تەرگەنلىرىنى ئېلىۋېلىشنى كۆزلەپلا يۈرۈشىدۇ . بۇ يۇرتلاردا سوپى – ئىشان ، دەرۋىشلەر بىلەن لامالارنىڭ ئىناۋات تېپىپ كېتىشى كىشىنى تولىمۇ ئېچىندۇرىدۇ » .
« ئالتەشەھەرلىكلەر ئويۇن – تاماشىغا ئامراق كېلىدۇ ، ھاراق – شاراب ۋە ھاۋايى – ھەۋەسلەر گەلىقى تۇتقان پادىشاھلىرىمىزدىن قېلىشمايدۇ . ئاقسۇلۇقلار باغرى يۇمشاق ، مۇلايىم خەلق ، ئەمما ئۇلارمۇ باشقا ئالتەشەھەرلىكلەرگە ئوخشاش ئۆزئارا دەتالاشلارغا ھېرىسمەن كېلىدۇ . يەكەنلىكلەر ئەزەلدىن يۇۋاش – يۇمشاق ۋە مانجۇ ھۆكۈمىتىگە ئىتائەتمەن خەلقتۇر . بىراق توي – تۆكۈن ، ئويۇن – تاماشا دېسە يۇۋاشلىقنى بىر ياققا قايرىپ قويۇپ جېنىنى بېرىدۇ . ئۇلارنىڭ ئايال خەقلىرى ناخشا – ئۇسۇلغا ئۇستا ۋە تەڭداشسىزدۇر . ئۇلارنىڭ دارۋازلىقىنى كۆرسىڭىز تېخىمۇ ھەيران قالىسىز . يەكەنلىكلەر ھاۋايى – ھەۋىسى كۈچلۈك ، بايلىرى نامراتلىرىغا شەپقەت قىلمايدىغان بىر قەۋم . خوتەنلىكلەر چىرايلىق ، ئىنساب – دىيانەتلىك ، ئىشچان ۋە راستچىل خەلق . ئۇلار تېرىقچىلىق ۋە توقۇمۇچىلىق ئىشلىرىغا پىششىق كېلىدۇ . قەشقەردىكى ناخشىچى ، ئۇسسۇلچى ئاياللارنى ساناپ تۈگەتكىلى بولمايدۇ » .
يۇقۇرىقى كىتابتا يەنە تاڭ سۇلالىسىنىڭ تارىخىي كىتابلىرىدىن نەقىل كەلتۈرۈلۈپ ، قەدىمدە شىمالدا ياشىغان مىللەتلەرنىڭ ئۆرپ – ئادەتلىرىنىڭ ئوخشاپ قالىدىغانلىقى ، شەرقدىن غەرەبكە سوزۇلغان بۇ دالىدىكى مىللەتلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ ھاۋايى – ھەۋىسىنىڭ كۈچلۈك كېلىدىغانلىقى سۆزلەنگەن . بۇ تەرجىمە كىتابىدا يەنە قەشقەرلىكلەر ھىيلە – مىكىرغا ئۇستا خەلق . خوتەنلىكلەر ناخشا – ئۇسۇلغا ئامراق ھەم توقۇمۇچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدۇ . خوتەنلىكلەرنىڭ قەدىمدە پىلە قۇرتى بېقىشنى قانداق ئۆگەنگەنلىكى ھەققىدە رىۋايەتلەرمۇ بار دېگەن بايانلار ئۇچرايدۇ . بۇ رىۋايەتتە دېيىلىشىچە ، خوتەن پادىشاھى باشقا بىر ئەلنىڭ مەلىكىسىگە ئۆيلىنىپتىمىش ، مەلىكە پادىشاھنىڭ تاپشۇرۇقى بويىچە ئۆز ئېلىدىن بىر تال پىلە قۇرتىنى چېچىنىڭ ئارىسىغا يوشۇرۇپ ئالغاچ كەلگەنمىش .
غەربىي يۇرتنىڭ قىزلىرى ئەزەلدىن ناخشا – ئۇسسۇلدا كامالەتكە يەتكەن بولغاچقا ، ئۇلار قەدىمدە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك پادىشاھلىرىغىمۇ ياراپ قالغانكەن . ئۇيغۇرلارنى كېيىنكى زاماندىكى خەنزۇلارغا سېلىشتۇرغاندا ، ھەقىقىي چەۋەندازلار دېيشكە بولىدۇ . 757 – يىلى تاڭ سۇلالىسىدا ئەن لۇشەن ئىسىملىك بىر لەشكەر بېشى توپىلاڭ كۆتۈرۈپ ، ئۆزىنى پادىشاھ دەپ جاكارلىدى . شۇ چاغدا ئۇيغۇرلارنىڭ خانى مۇيۇنچۇر تاڭ پادىشاھىغا ياردەملىشىپ ، قوشۇن تارتىپ بارغان . ئۇ تاڭ سۇلالىسىنىڭ قوماندانى گوزىيى بىلەن فېڭشياڭ دېگەن جايدا ئۇچراشقاندا ، ئۇنى ئۇيغۇرلارنىڭ بۆرە تېرىسىدىن ياسالغان بايرىقىغا تازىم قىلىشقا مەجبۇر قىلغان . ئۇيغۇرلار بۇ قېتىمقى ھەربىي يۈرۈشكە 4000 كىشىلىك قوشۇن چىقىرىپ ، تاڭ شاھزادىسىگە ئىلتىپات كۆرسەتكەن . شۇ يىلى توپىلاڭچىلار تىنچىتىلغان . بۇ جەرياندا ئۇيغۇرلار ئۆز ئىتتىپاقدىشى بولغان تاڭ ئېلىنى بۇلاپ – تالىغان . تاڭ ئوردىسىنىڭ خەزىنىسىنى قۇرۇقداپ قويغان . تاڭ شاھزادىسى ئۇيغۇرلارنى توسۇۋالالمىغان ، ئاھالىلەر 10 مىڭ توپ شايى يىغىش قىلىپ ، ئۇيغۇر ئەسكەرلىرىگە تارتۇق قىلغان . 758 – يىلى تاڭ سۇلالىسى ئوردىسىدا ئۇيغۇرلارنىڭ ئەلچىسى ئەرەب ئەلچىسى بىلەن ئۈستۈنلۈك تالاشقان . ئىككى ئەلچى ئوردىغا كىرىشتىمۇ ئىككى ئىشىكتىن كىرگەن . ئۇيغۇر ئەلچىسى ئۆز ئېلىگە قايتىدىغان چاغدا تاڭ پادىشاھى ئۆز قىزى نىڭگو مەلىكىنى ئۇيغۇر خاقانىغا خوتۇنلۇققا بېرىپ قوشۇپ قويغان . پادىشاھ قىزىنى شيەنيەن دېگەن يەرگىچە ئۇزىتىپ قويغان . ئۇيغۇر خاقانى مەلىكە بىلەن بىللە كەلگەن يۈۋاڭ ( پادىشاھنىڭ تۇغقىنى ) نى بېشىغا قالپاق ، ئۇچىسىغا قىزىل تون كىيگەن ھالدا كىگىز ئۆيدە قوبۇل قىلغان . ئۇيغۇر خاقانى ئاسىيلارنى تازىلاش ئۈچۈن 3000 كىشىلىك قوشۇن چىقارغان . ئەمما بۇ قوشۇن يېڭىلىپ قالغان ، خاقان ئۆلگەندىن كېيىن ئۇيغۇرلار خانىشنىمۇ بىللە تىرىك كۆممەكچى بولغان ، ئەمما خانىش بىز خەنزۇلاردا بۇنداق ئادەت يوق ، دەپ نالە قىلغان . ئۇيغۇر خاقانى ئىدىكەن دەۋرىدە ئۇيغۇر قوشۇنلىرى تاڭ سۇلالىسىگە يۈرۈش قىلىپ ، تالان – تاراج قىلغان دېيىلىدۇ . ئىدىكەن خاقان « دۈشمەننى يەر بىلەن يەكسان قىلىمەن » دەپ 100 مىڭ كىشىلىك قوشۇنغا باش بولۇپ ، ئۆزى جەڭگە چىققان . ئۇيغۇر خانلىقىدا تۇرۇۋاتقان يۈۋاڭنى قوغلىۋەتكەن . يۈۋاڭنىڭ ئىككى ئادىمىنى 100 كالتەكتىن ئۇرغۇزۇپ ئۆلتۈرىۋەتكەن . ئۇيغۇرلار تاڭ سۇلالىسىنىڭ شەرقىي ئاستانىسىنى بېسىۋېلىپ ، 10 مىڭدىن ئوشۇق ئادەمنى ئۆلتۈرگەن . كىيىم – كېچەكسىز قالغان ئاھالە قەغەزلەرنى يېپىنچاقلىۋالغان . قىرغىزلاردىن جوڭگو تەرەپكە ئۆتكەنلىرى ئۇلارنىڭ كېرەي قەبىلىسى  ئۇلار ماناس شەھىرىگە يېقىن بولغان قۇبدۇ دېگەن يەرلەرگىچە بېرىپ كۆچمە چارۋىچىلىق قىلىدۇ ھەم ئۇلار تۇرغاۋۇتلار بىلەن تەڭ دەرىجىدە باشقۇرىلىدۇ . قازاق كېرەيلىرىنىڭ قەبىلە كېڭىشىگە قاتنىشىپ تۇرىدۇ .
ئەمدى گېپىمىزگە كەلسەك ، بۇ سودا چېدىرلىرىغا كەلگەن قەۋىملەر ئۆزلىرى ئەكەلگەن نەرسىلەرنى 14 – ئۆكتەبىرگىچە چايغا ئالماشتۇرۇپ بولۇشتى . ئۇلار 50 سوملۇق چايدىن 95 تاختا چاينى تېگىشىۋالدى . قەشقەرلىكلەر يۇڭ يىپ دېگەندەك نەرسىلەرنى كۆپرەك ئالدى . غۇلجا ( كىچىك قۇم ) بىلەن قۇم ئارىلىقىدا مانجۇ قوشۇنلىرى ۋە ئىككى تۇڭگان كەنتى جايلاشقان ، داغۇرلار بىلەن سولۇنلارنىڭ تۆت كەنتى بار . شىۋەلەر ئىلى دەرياسىنىڭ سول تەرىپىدىكى تۆت شەھەرگە ئورۇنلاشقان . قۇمنىڭ ئۇ تەرىپىدىكى تۆت شەھەرنىڭ يېرىمىدا شىبە ، سولۇنلار بار . تارانچىلار تاغنىڭ كۈنگەي تەرىپىگە ماكانلاشقان . ئۇلارنىڭ ئىككى تارمىقى ساربۇلاققا ، ئۈچ تارمىقى ئاقسۇ ، چوڭ – كىچىك قورغاسلار ، چېج ، توشقان ، بارخانسۇ ، يەركەنت دېگەن جايلارغا تارقىلىپ ماكانلاشقان .
ئۆسەك دەرياسى ئىككى تارماق ئېقىنغا بۆلىنىدۇ . ئۇنىڭ بىرى يەركەنتسۇ ، يەنە بىرى تۈرگەنسۇ . ئۆسەك دەرياسىنىڭ ئۇ تەرىپى قومۇشلۇق ۋە دەل – دەرەخسىز جايلار بولۇپ ، پەقەت چۆل ئۆسۈملۈكلىرىلا ئۆسىدۇ . بۇ يەرلەر قازاقلارنىڭ ئالبان قەبىلىسىنىڭ قىشلاقلىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ .
« چوقان ۋەلىخانوف تاللانما ئەسەرلىرى » نىڭ 1986 – يىلىدىكى قازاقچە نەشرىدىن تەرجىمە قىلىندى . ( تەرجىمە قىلغۇچى مەمتىمىن ئۆمەر )
مەنبە : شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى 2002 – يىللىق 1 – سان

ئاجايىپ ياخشى ئەسەر ئىكەن. بۇ پەقەت غۇلجا خاتىرىسىلا ئەمەسكەن، بىچارە خەلقىمنىڭ، قىلچىلىك ئىنسانى ھوقوق بېرىلمىگەن بىچارە خەلقىمنىڭ  قان-ياشلىق تارىخىنىڭ بىر بېتى ئىكەن. بۇ خاتىرىدە ئۇلار بۇ زىمىندا ئىجارە ئولتۇرىۋاتقان مۇساپىرلاردەك تەسۋىرلىنىپتۇ، سولۇن بىلەن شىبەلەر ئۇلاردىن كۆپ ئەتىۋارلىق ئىكەن. مانا بۇ ھەقىقى ئەھۋاللار. خەلقىمىز نېمە ئۈچۈن نەچچە ئون يىللاپ مانجۇلارغا قارشى توختىماي كۈرەش قىلدى؟چۈنكى زالىملارنىڭ قېنىنى تۆكۈش  زۆرۈر بولۇپ قالغىنى ئۈچۈن، بۆلگۈنچىلىك ئۈچۈن ئەمەس، ئىنسانى ئەركىنلىك ئۈچۈن !!!

نىيازدىخان ئەپەندىنىڭ بۇ ئېسىل يوللانمىسى ئۈچۈن كۆپ تەشەككۈر..

قىممەتلىك تاريخي ماتىريال ىكەن. يوللۇشىغا رەخىمەت!!!

بەك ئوبدان يوللانما بۇلۇپتۇ، ئەجرىڭىزگە رەخمەت.

ھۆرمەتلىك قېرىندىشىم نىياز دېھقان. مېنىڭ بۇ تەرجىمە ئەسىرىمنى  يوللاپ قويغۇنىڭىزغا  كۆپ رەھمەت. ئالاقىلىشىپ تۇرايلى.  ھۆرمەت بىلەن -  ---  مەمىتىىن ئۆمەر ( مۇنبەردە  كوكچى2  )