قۇتان

قۇتان قۇشلار تۈرىنىڭ بىر ئائىلىسى، قانىتى چوڭ، قۇيرۇقى قىسقا، تۇمشۇقى تۈز ھەم ئۆتكۈر، بوينى ۋە پۇتى ئۇزۇن، ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان «ئاق بۈركۈت»، 17 ئۇرۇقدىشى، 62 خىلى بار. جەنۇبىي ۋە شىمالىي كەڭلىك 60 ° ئارىلىقىدىكى بارلىق قۇرۇقلۇققا كەڭ تارقالغان. جۇڭگودا توققۇز ئۇرۇقدىشى ۋە 20 خىلى بار، جۇڭگونىڭ ھەر قايسى جايلىرىغا تارقالغان بولۇپ، كۆپ قىسمى پەسىل قۇشلىرى ۋە يولۇچى قۇشلار. سازلىق، شال ئېتىزى، كۆل، كۆلچەك بويلىرىدا  ياشايدۇ، كۆپىنچە توپلىشىپ ياشايدۇ. بېلىق، قوش ماكانلىقلار تۈرى، ھاشارات ۋە قاسراقلىق ھايۋان قاتارلىقلارنى چوقۇلاپ يەيدۇ، ئۇچۇش ئىقتىدارى كۈچلۈك. كۆپ ئۇچرايدىغان تۈرلىرىدىن كۆكقۇتان كۆپ ئۇچرايدىغان تۈرلىرى بۇلۇپ، بېشىنىڭ چوققىسى ئاق، تاجى قارا، دۈمبىسىنىڭ قالدۇق قىسمى كۈل رەڭ؛ گەۋدە ئاستى ئاق، پەقەت ئالدىنقى بويۇن ئاستى قىسمى ۋە بىقىن قارا رەڭلىك چوڭ داغ بار. ئۇزۇن تۇمشۇق، ئۇزۇن بويۇن، شادىپاچاق، رەڭگى ئاق، قوڭۇر رەڭ، كۈل رەڭ، كۆك رەڭدە بولىدۇ، بەزى لەگلەكلەر ئائىلىسى قۇشلارنىڭ رەڭگى قىشلىق پەيلىرى، يازلىق پەي ئايرىم-ئايرىم ھالدا. ياكى كۆپىيىش مەزگىلى چوقۇم دەسلەپكى مەيدە، دۈمبە قاتارلىق ئورۇنلاردا يىپسىمان بېزەك پەيلىرى كۆپىيىش مەزگىلى ئۆتۈپ كەتكەندىن كېيىن بارا-بارا يوقاپ كېتىدۇ. S شەكىللىك ئۇچقاندا ھاسىل بولغان ئۇزۇن بويۇن تۈكلىرى يېغىلىپ قالىدۇ.

كۆل، سازلىق ۋە گۇگۇم چۈشكەندە ھەرىكەت قىلىدۇ، دائىم مۇستەقىل سۇ ئىچىدە سۇ ھايۋانلىرىنى تۇتۇپ يەيدۇ. شەرقىي جەنۇبقا قاراپ خەينەن، تەيۋەن قاتارلىق ئۆلكە، غەربكە گەنسۇنىڭ غەربىي شىمال قىسمى ۋە چىڭخەي، شىزاڭغا ئايرىغان. توپلىشىپ ياشايدىغان ياخشى كۆرىدۇ، جۇڭگونىڭ جەنۇبىي قىسمىدا بىر قەدەر كەڭ تارقالغان. 

قۇتاننىڭ تۈكى ئىنتايىن ئاق، بويۇن قىسمى ئىنچىكە ئۇزۇن، پۇتى كۆك، بوي ئېگىزلىكى تەخمىنەن بىر چىدىن كۆپرەك كېلىدۇ، ئۇنىڭ پۇت بارمىقى، قۇيرۇقى قىسقا، تۇمشۇقى ئۇزۇن، تەخمىنەن ئۈچ سۇڭ كېلىدۇ. بېشىنىڭ چوققىسىدا ئون نەچچە تال ئۇزۇن تۈكلۈك، بېلىق تۇتىدىغان يەمچۈك قىلىشقا ئىشلىتىلىدۇ. ئۇ ئورمانلىقتا دەم ئېلىپ، سۇدا ئوزۇقلۇق ئىزدەيدۇ. بەدەن شەكلى زىلۋا، قانىتى چوڭ ھەم يۇمىلاق، ئىچىدە بارمىقى بىلەن ئوتتۇرا بارمىقى ئوتتۇرىسىدىكى مىكرو ياغاق پەردىسى بار، ئوتتۇرا بارمىقى پەنجىلىك ئىچى تەرىپىگە پەل تارغاق چېتىگە جايلاشقان.

ئاق قۇتان 

ئاققۇتان ئۇرۇقدىشىدا جەمئىي 13 خىل قۇش تۈرى بار، ئۇلارنىڭ ئىچىدە چوڭ ئاققۇتان، ئوتتۇرا تىپلىق ئاققۇتان،ئاققۇتان (ئۇقار)، سېرىق تۇمشۇق ئاققۇتان ۋە ئۇقار، ئاققۇتان بەدىنىدىكى پەيلىرىنىڭ ھەممىسى ئاق بولىدۇ، شۇڭا ئادەتتە ئاققۇتان دېيىلىدۇ. چوڭ ئاققۇتان تېنى چوڭ، تاجى يوق، كۆكرەك زىننەتىمۇ يوق، پۆپۈچىكىمۇ يوق، ئوتتۇرا تىپلىق ئاققۇتان جۇغى ئوتتۇرىھال، تاج يوق، لېكىن كۆكرەك زىننەت پىيى ئۆسكەن، ئاققۇتان ۋە كىچىك ئاق لەيلەك، ئاق تۇرنا جۇغى كىچىك، تاج كۆكرەك زىننەت پىيى ۋە پۆپۈچىكى بار.

كۆك قۇتان 

كۆك قۇتانىڭ باش، بويۇن، پۇتى ۋە تۇمشۇقى ئۇزۇن، ئەمما بەدىنى ئورۇق كۆرۈنىدۇ. ئەركەك كۆك قۇتاننىڭ بەدەن ئېغىرلىقى 942 گرامدىن 1825 گرامغىچە، چىشى كۆك قوتاننىڭ بەدەن ئېغىرلىقى 1030 1750 گرام كېلىدۇ.

ئەركەك كۆك قۇتاننىڭ بەدىنىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 750-1052 مىللىمېتىر، چىشىسىنىڭ 750-1000 مىللىمېتىرغىچە كېلىدۇ؛ ئەركەك كۆك قۇتاننىڭ تۇمشۇقىنىڭ ئۇزۇنلىقى 106-127 مىللىمېتىر، چىشىسىنىڭ 100-130 مىللىمېتىر كېلىدۇ.

ئەركەك كۆك قۇتاننىڭ قانىتىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 375-460 مىللىمېتىر، چىشىسىنىڭ 415-460 مىللىمېتىر كېلىدۇ.

 ئەركەك كۆك قوتاننىڭ قۇيرۇقىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 154-185 مىللىمېتىر، چىشىسىنىڭ 140-175 مىللىمېتىر كېلىدۇ؛ ئەركەك كۆك قۇتاننىڭ پۇتىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 137-160 مىللىمېتىر، چىشىسىنىڭ 135-160 مىللىمېتىر كېلىدۇ.

تېنىنىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 56cm، پۈتۈن بەدىنى ئاق بولىدۇ، كۆپىيىش مەزگىلىدە، گەجگە قىسمىدىكى ئىككى تىك ئىنچىكە، ئۇزۇن تاجىلىقنى بېزەك پەي سۈپىتىدە ئىشلىتىدۇ، دۈمبە ۋە كۆكرىكىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمى بىلەن قاپلانغان لەيلىلىك پاخپىيىپ كېتىدۇ، كېيىن يوقاپ كېتىدۇ. ئىنچىكە قارا تۇمشۇقى بولىدۇ.ئۇزۇن ئىنچىكە قارا سان، پۇت ئالقىنىنى سېرىق بولىدۇ. ئاۋازى: كۆپىيىش ئۇۋىسى توپى ئىچىدە غاق-غاق ئاۋاز چىقىرىدۇ.

دېڭىز ياقىسىدىكى ئاراللار، دېڭىز قىرغىقى، دېڭىز قولتۇقى، دەريا ئېغىزى ۋە دېڭىز بويى ئەتراپىدىكى دەريا، كۆل، سۇ كۆلچىكى، تاغ جىلغىسىدىكى ئېقىنلار، شاللىق ۋە سازلىقلاردا ياشايدۇ.

ئۇچقاندا بېشى ئارقا تەرەپكە قىسقىرىش تارتىپ مۈرە بوغۇمىنىڭ كېرىلىش ھالىتىنى ساقلىغان، بوينى پەسكە ئېگىلگەن، خالتا-خالتا شەكىللىك، ئىككى پۇتى ئارقىغا تۈز، قىسقا قۇيرۇقى كەينى خېلىلا تومپىيىپ، ھەرىكىتى تەمكىن كۆرۈنىدۇ، ئىنتايىن گۈزەل. ھەر يىلى 4-ئاي ۋە 11-ئايدا ئەتىياز ۋە كۈز پەسلىدە كۆچىدۇ. ئاساسلىقى ھەر خىل كىچىك تىپتىكى بېلىقلار بىلەن ئوزۇقلىنىدۇ، يەنە راك، قىسقۇچپاقا، قۇمۇچاق ۋە سۇ ھاشاراتلىرى قاتارلىق ھايۋانات مەنبەلىك يېمەكلىكلەرنىمۇ يەيدۇ. ئادەتتە دەريا بويىدا، تۇز كاندۇكلىرى ياكى سۇ بىلەن ئېتىز ئىچىدە بىر تەرەپتىن ماڭغاچ بىر تەرەپتىن دانلايدۇ، ئۇنىڭ ئۇزۇن تۇمشۇقى، ئۇزۇن بوينى ۋە ئۇزۇن پاچاقلىرى سۇدىكى ھايۋانلارنى تۇتۇپ يىيىشكە ناھايىتى قولايلىق. باشقا ھايۋانلارنى تۇتۇپ يەيدىغان چاغدا، ئۇ ئاستا-ئاستا لەيلەپ سۇ كېچىپ كۆز ئالدىدىكى سۇ ئىچىدە پائالىيەت قىلۋاتقان كىچىك جانىۋارغا قاراپ تۇرىدۇ، ئاندىن تۇيۇقسىز ھالدا ئۇزۇن تۇمشۇق سۇ ئىچىدە كۈچەپ بىر چوقۇپ، يېمەكلىكنى ئاغزىغا توغرا چوقۇپ، پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ ئۆتكەن بېلىق تۇتۇپ يەيدۇ. 

كۈندۈزى دېڭىز قىرغىقى ئەتراپىدىكى تاغ جىلغىسىدىكى ئېقىنلار، دەريا، تۇز كاندۇكلىرى ۋە شال پائالىيىتى ۋە ئوزۇق ئىزدەيدۇ، كەچتە قىرغاققا يېقىن بولغان تاغلارغا ئۇچۇپ بېرىپ تاغ ئىچىدە ئارام ئالىدۇ. يول يۈرگەندە قەدىمى يەڭگىل، ئېـغىـر-بېسىق، تەمكىن كۆرۈنىدۇ. 

قۇتان يالغۇز، جۈپ-جۈپ بولۇپ ياكى كىچىك توپ بولۇپ يۈرىدۇ، پائالىيەت ئەھۋالى بەزىدە نەچچە ئونى بىرگە توپ بار بۇلۇپ قالىدۇ.

كۆچمەن قۇشلار: باربادوس، دانىيە، فائېرو تاقىم ئاراللىرى، فىنلاندىيە، ئىسلاندىيە، ئىېرلەن، لىتۋانىيە، ليۇكسېمبۇرگ، نورۋېگىيە، رۇسىيە، سان تومې ۋە پرىنسىپې، شۋېتسىيە، ترىنىداد ۋە توباگو، ئەنگلىيە.

جۇڭگونىڭ شەرقىي قىسمى ۋە شەرقىي جەنۇبىدىكى رايونلارغا تارقالغان. خېيلوڭجياڭ، جىلىن، لىياۋ نېڭ، خېبېي، بېيجىڭ، تيەنجىن، سەنشى، شەنشى، گەنسۇ، نىڭشيا خۇيزۇ ئاپتونوم رايونى، شەندۇڭ، خېنەن، جاڭسۇ، ئەنخۇي، جېجىياڭ، كوخوگۇ، خۇنەن يازلىق قۇشلار؛ شاڭخەي، فۇجيەن كۆچمەن قۇشلار، ياز پەسىللىك قۇشلار؛ يۈننەن كۆچمەس قۇشلار؛ گۇاڭدۇڭ، شياڭگاڭ، گۇاڭشى، تەيۋەن كۆچمەن قۇشلار ياكى كۆچمەنچى قۇشلار. 

قۇتانقۇتان كۆپ توپلىشىپ ئۇۋا سالىدۇ، ئۇۋا دەرەخ ياكى يۇپۇرماق، چىۋىق بىلەن تېيىز ئۇۋا ياسايدۇ. ھەر ئۇۋىدا 2-6 دانە تۇخۇم تۇغىدۇ، لەگلەكلەر ئائىلىسى قۇش تۇخۇمى يۇمىلاق ياكى سوقىچاق شەكىللىك، تۇخۇم شاكىلى كۆپ بولۇپ، كۆك ياكى يېشىل، ئۇۋا تۇخۇم رەڭگى، شەكلى پەرقى ناھايىتى چوڭ. ئاتا-ئانىسى بىلەن بىللە ئۇۋا چۈجە چىقىرىش ۋە تەربىيلەشكە موھتاج. ئۇ كېچىكىپ يېتىلىدىغان قۇش بالا چۈجىسى.^[0]