- تىزىملاتقان
- 2012-11-4
- ئاخىرقى قېتىم
- 2015-3-19
- ھوقۇقى
- 1
- جۇغلانما
- 3917
- نادىر
- 2
- يازما
- 56
ئۆسۈش
   63.9%
|
Ⅴ-ⅩⅢ ئەسىرلەردە كورىيەدە ياشىغان مۇسۇلمان تۈركلەر ۋە ئۇيغۇرلار - تارىخ
ئەسىرلەردە كورىيەدە ياشىغان مۇسۇلمان تۈركلەر ۋە ئۇيغۇرلا
خى سو لى
( تۈركىيە مارمارا ئۇنۋېرستىتى پەن-ئەدەبىيات فاكولتىتى تەكلىپلىك دوكتور ئوقۇتقۇچى)
مەلۇم بولغىنىدەك ⅩⅢ –ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئىچكى ئاسىيادە ئوتتۇرغا چىققان موڭغۇل ئىمپۇراتۇرلىقى ⅩⅢ-ئەسىرنىڭ كىيىنكى يېرىمىدا بىپايان ئاسىيا تۇپراقلىرىدا بىر دۇنياۋىي ھاكىمىيىەت قۇرىدۇ. جۈملىدىن جوڭڭو زىمىنىنى باشقۇرۇش دائىرىسىگە كىرگۈزگەن يۈەن سۇلالىسى (1270-1386) دەۋرىدە موڭغۇل ئەمەلدارلىرى، يۇقۇرى مەدىنىيەتكە ئىگە خەنزۇلارنى تېخىمۇ ياخشى باشقۇرۇش ئۈچۈن تۈرك-ئىسلام مەدىنىيىتىگە ئىگە بولغان نۇرغۇنلىغان ئوتتۇرا ئاسىيالىق تۈرك ۋە مۇسۇلمانلارنى يۈەن سارىيىغا تەكلىپ قىلىپ، باشقۇرۇش ۋە مالىيە ئىشلىرىدا ئۇلاردىن پايدىلانغان. ئۇلار يۈەن سۇلالىسىنىڭ ئىقتىسادى ۋە مەدەنىيەت ئىشلىرىدا مۇھىم ئورۇننى ئىگىلىگىنىگە ئوخشاش، باشقۇرۇش ئىشلىرىدىمۇ بۇيۇك نۇپوزغا ئىگە ئىدى. بۇ ھالدا ئوتتۇرا ئاسىيالىق تۈركلەر ۋە مۇسۇلمانلار ، رېيىن گروسېت نىڭ تەسۋىرلىگىنىدەك ئىپتىدائىي موڭغۇللارنىڭ مەدەنىيەت ئۇستازىلىق ۋەزىپىسىنى ئۆتەپ ، يەرلىك ئەمەلدار، باج يىغقۇچى ۋە مالىيە مۇشاۋۇرى سۈپىتىدە جوڭگۇنى ئەمەلىيەتتە باشقۇرغان.
تۈرك ۋە مۇسۇلمانلارنىڭ يۈەن سارىيىدا قىلغان بۈيۈك خىزمەتلىرى تىزلا ھەر ساھەدە قوشنا دۆلەتلەرگىمۇ تەسىر كۆرسىتىدۇ. خۇسۇسەن، يۈەن سۇلالىسىغا قاراشلىق بولغان كورىيەدىكى كوريو خانىدانلىقى (918-1392) تۈرك-ئىسلام مەدىنىيىتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ. بۇنىڭ بىلەن كۆپ ساندىكى ئوتتۇرا ئاسىيالىق مۇسۇلمان تۈركلەرنىڭ، موڭغۇل بەگلىرى بىلەن بىللە خىزمەتچى، تەرجىمان، كاتىپ، خاس مۇھاپىزەتچى، تەربىيىچى قاتارلىق ۋەزىپىلەر بىلەن ياكى سودىگەر بولۇپ كوريو جەمىيىتىگە كىرىشى تەبىئىي تەرەققىياتقا سەۋەپ بولغان.
ئوتتۇرا ئاسىيالق مۇسۇلمان تۈركلەرنىڭ كورو سارىيىدىكى ئورنىنڭ يۇقۇرى كۆتۈرۈلىشى ۋە كورىيە جەمىيىتىگە سىڭىشىنىڭ ئەڭ ياخشى مىسالى بولسا، كوريو خانىشى بولغان قۇبلايخاننىڭ قىزى، موڭغۇل مەلىكىسى چەكۇكنىڭ ئەلچىسى بولۇپ كورىيەگە كەلگەن سامغا ئىسىملىك مۇسۇلماندۇر. كوريوسا (كورىيە تارىخى) ناملىق تارىخى مەنبەدە بىر خۇيخۇي (مۇسۇلمان) دەپ تەرىپلەنگەن سامغا نىڭ ۋەسىقىلەردە كۆرۈلگەن بەزى نوقتىلار دىققەت بىلەن كۆزگە ئېلىنسا ئوتتۇرا ئاسىيالىق بىر مۇسۇلمان تۈركنىڭ ئۇيغۇر تۈركى ئىكەنلىكى نامايەن بولىدۇ.
سامغا كورىيەلىك بىر ئايالغا ئۆيلىنىپ كورىيەگە يەرلەشكەن ۋە كوريو خانى ۋە خانىشىنىڭ خاس ۋەكىلى بولۇپ كوريو-يۈەن سىياسى مۇناسىۋەتلىرىنىڭ تەرەققى قىلىشىغا زور تۆھپە قوشقان. كوريو خانى تەرىپىدىن بېرىلگەن كورىيىچە « چاڭ سون روڭ» ئىسمى بىلەن تونۇلغان سامغا، ھېلىھەم كورىيەنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا ياشاۋاتقان «دوكسۇ چاڭ»جەمەتىنىڭ قۇرغۇچىسى بولۇپ ھىساپلىنىدۇ. دوكسۇ چاڭ جەمەتىنىڭ شەجەرىسىدە سامغا دىن ئىتىباەن 25 ئەۋلات داۋاملاشقان ئائىلە تارىخى ئالاھىدە بىر شەكىلدە مۇھاپىزەت قىلىنماقتا. 25 ئەۋلات بويىچە كورىيەلەشكەن تۈرك نەسىللىك چاڭ ئائىلىسى ۋە باشقا مۇسۇلمان تۈركلەر كوريو ۋە ئۇنىڭ ئورنىغا قۇرۇلغان چوسون خانىدانلىقى دەۋرىدە 150 يىل ئۆز خاسلىقىنى قوغداپ ، كورىيە زىمىنىدە تۇنجى تۈرك-ئىسلام جەمىيىتىنى تەشكىل قىلغان.
مۇسۇلمان تۈركلەر كورىيەلىك ئاياللار بىلەن ئۆيلىنىپ ، ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىدا ۋەزىپىلەردە بۇلۇپ، قەدەممۇ قەدەم كورىيەلەشكەن بولسىمۇ، قانداقلا بولمىسۇن، بىر مۇددەت باشكەنت كيوسوڭ ۋە ئەتراپىدىكى بەزى شەھەرلەردە ئۆز جامائىتىنى تەشكىل قىلىپ، ئۆز ئەنئەنىلىرىنى ۋە دىننى پائالىيەتلىرىنى داۋام قىلغان. جەمىيەتلىرى ئىچىدە ئۆز بايراملىرىنى تەبرىكلەشكەن، مىللىي كىيىملەرنى كىيىشكەن. ھەتتا يېكوڭ ناملىق جامى ئىشائا قىلىنغانلىقى ئالغا سۈرۈلمەكتە. ئىسلام جامائەتلىرى ئارىسىدا ئىسلامى مەسىلىلەرنىڭ يېشىلىشى، ۋە تەرتىپلىك ئىبادەتلەرنىڭ ئېلىپ بېرىلىشى ئۈچۈن ۋەزىپىدىكى دىننى زاتلار بار ئىدى. ئۇلار رەسمىي ئوردا مۇراسىملىرىغا مۇنتىزىم تەكلىپ قىلىنغان،ئۇ يەردە قۇرئان ئوقۇپ، خاننى تەبرىكلەپ ئۇنىڭ ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرۈشى، دۆلىتىنىڭ ئاسايىشلىقى ئۈچۈن ئىسلامىي ئۇسۇلدا دۇئا قىلغان. ئۇلارغا جوڭگۇدىكىدەك كورىيە ھۆكۈمىتى بىلەن مۇسۇلمانلار ئارىسىدا ئاراچىلىق ۋەزىپىسى يۈكلەنگەنلىكى ئىھتىمال.
كورىيەگە يەرلەشكەن مۇسۇلمانلارنىڭ كۆپىنچىسى ئوتتۇرا ئاسىيالىق مۇسۇلمانلاردىن بولغاچقا بەزى مەدىنىيەت تەركىپلىرىنىڭ كورىيىدە تارقىلىشىغا سەۋەپچى بولغان . بۇلاردىن ئەڭ مۇھىمى ھىچ شۈبھىسىزكى تۈرك-ئۇيغۇر يېزىقى ۋە تىلىنىڭ كوريو خانىدانلىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋرىدىن چۇسون خانىدانلىقىنىڭ باشلىرىغا قەدەر كورىيە ئوردىسىدا كەڭ قوللىنىلغانلىقىدۇر.
مەلۇم بولغىنىدەك ئۇيغۇر يېزىقى موڭغۇل دەۋرىنىڭ ئاخىرىغا قەدەر موڭغۇللارنىڭ رەسمى يېزىقى بولدى. پەقەت قۇبلايخان دەۋرىدە موڭغۇل تىل مەدىنىيىتىنى يۈكسەلدۈرۈش ئۈچۈن پاسپا دىيىلىدىغان تىبەت ۋە سانسىكىرت ئېلىپبەسىدىن تۈزۈلگەن بىرخىل يېزىق قوللىنىلغان بولسىمۇ ، بۇ يېزىق ئارزۇ قىلىنغان نەتىجە بەرمىگەچكە ئۇيغۇر يېزىقى داۋاملىق قوللىنىلغان. موڭغۇل-يۈەن ئوردىسىدا ئۇيغۇرلارنىڭ سانى كۆپەيگەنسىرى ئۇيغۇر يېزىقىغا ياندىشىپ ئۇيغۇر تىلىمۇ يۇقۇرى تەبىقىدىكىلەر ئارىسىدا سالاپەت تىلى بولۇپ قوللىنىلغان.
كۆرىۋاتقىنىمىزدەك، بۇ دەۋىردە كورىيەدە يۈەن سۇلالىسى ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان، ياكى كورىيەلىكلەر بىلەن ئۆزلىشىپ كەتكەن كۆپلىگەن ئوتتۇرا ئاسىيالىق مۇسۇلمان تۈركلەر كوريو ئوردىسىدا بۈيۈك نۇپۇزغا ئىگە بولۇپ، سىياسى، ئىقتىسادىي جەھەتتە تەسىرىنى كۆرسەتكەن. ئۇيغۇر يېزىقىنى قوللانغان دەسلەپكى ۋاقىتتا موڭغۇل ئوردا خادىملىرى سۈپىتىدە بىرتۈركۈم ئۇيغۇرلارنىڭ كوريو ئوردىسىدا ۋەزىپىدە بولۇشى ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ كوريو ئوردىسىدا تارقىلىشىغا سەۋەپ بولغان. بۇ سەۋەپتىن ، يۈەن ئوردىسى بىلەن خەۋەرلىشىش ۋە تاتۇ ( ھازىرقى بېيجىڭ) دىكى موڭغۇل ۋە تۈرك خادىملار بىلەن يېقىن ۋە دوستلارچە مۇناسىۋەتتە بولۇشقا مەجبۇر بولغان كوريو ئوردا خادىملىرى ۋە يۇقۇرى قاتلام خادىملىرى ئۈچۈن ئۇيغۇر تىل-يېزىقىنى ئۆگۈنىش شەرت بولغان. شۇ يۈزدىن كوريو خانىدانلىقىدا موڭغۇل تەسىرىنىڭ ئەڭ كۈچلۈك بولغان ۋاقتىدا(ⅩⅢ -ئەسىرنىڭ كىيىنكى يېرىمىدىن - ⅩⅤ ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىغىچە) ئۇيغۇر تىلى ۋە يېزىقى كەڭ تارقالغان ،ۋە غەيرى رەسمىي ئوردا تىل-يېزىقى ھالغا كەلگەن. موڭغۇل مەلىكىسىمۇ ئۇيغۇر ئەلچىلەر ۋە خىزمەتچىلەر بىلەن ئۇيغۇرچە پاراڭلىشىپ،يۈەن سارىيىغا ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان مەكتۇپلارنى يوللايتتى.
كوريو خاندانلىقىىنىڭ ئاخىرقى دەۋرىدە كەڭ تارالغان ئۇيغۇر تىلىنىڭ چوسون خانىدانىدىمۇ مۇھىم چەتئەل تىللىرى ئارىسىدىن يەر ئالغانلىقى مەلۇم بولماقتا. 1395 –يىلىغا ئائىت بىر ۋەسىقىگە قارىغاندا ئۇيغۇر نەسلىدىن بولغان بىر تەشرىفات خادىمىنىڭ ئىلتىماسىغا قارىغاندا «دۆلەتلىك تەرجىمان تاللاش ئىمتىھانى » دا موڭغۇلچە بىلەن باراۋەر ئۇيغۇرچە نىڭ مۇ رەسمىي چەتئەل تىلى بولۇشى قوبۇل قىلىنغان. بۇنىڭدىن 30 يىل كىيىن، يەنى 1323-يىلدىكى بىر ۋەسىقىگە قارىغاندا ، شۇ ۋاقىتقا قەدەر تەشرىفات ۋەزىرلىكىدە موڭغۇلچە، پاسپاچە ۋە ئۇيغۇرچە رەسمىي تىل سۈپىتىدە ئۆگىتىلگەن.
دۆلەتلىك تەرجىمە خادىمى بولۇش ئۈچۈن ئىمتىھانغا ئىلتىماس قىلغان نامزاتلارنىڭ كۆپىنچىسىنىڭ كورىيەلىك بولۇشىغا قارىماي ⅩⅤ-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىغىچە ئۇيغۇرچە نىڭ رەسمىي چەتئەل تىلىلىرى ئارىسىدىن يەر ئېلىپ مۇناسۋەتلىك ۋەزىرلىكلەرگە ئۆگىتىلىشى ، ئۇ ئەسنالاردا ھېلىمۇ چوسون ئوردىسىدا مۇسۇلمان-تۈرك-ئۇيغۇرلارنىڭ نۇپۇزىنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى ۋە كورىيە جەمىيىتىدە يەرلىشىپ ئۇيغۇرچىنى ئانا تىلى قىلىپ سۆزلەشكەن مۇسۇلمان تۈركلەر سانىنىڭ ئاز ئەمەسلىكىنى كۆرسىتىدۇ. كوريۇ ئوردىسىنىڭ بۇ خىل پايدىلىق سىياسىتى ئەينى زاماندا كورىيەدە ياشىغان ئويغۇرلارغا دۆلەت دەرىجىسىدىكى ئۇيغۇرچە مائارىپ ئەزالىرى ۋە ياكى رەسمى دۆلەت تەرجىمە خادىملىرى بولۇپ ئىشلەش پۇرسىتىنى يارىتىپ بەرگەن.
ئۇزۇن مۇددەت ئۆز جامائىتىنى تەشكىل قىلىپ، ئەركىن ھالدا دىننىي ۋە مەدەنىي ئالاھىدىلىكلىرىنى ساقلاشقا تىرىشقان كورىيىدىكى مۇسۇلمان تۈركلەر،1427-يىلى ئىسلامىي ئىبادەتلەر ۋە مىللىي قىياپەتلەرنى ( مىللىي كىيىم-كىچەكلەر) چەكلەيدىغان قارارنامىنىڭ چىقىشى بىلەن ناھايىتى جىددى بىر تەھدىتكە دۇچ كەلگەن. ھالبۇكى،ⅩⅢ -ئەسىرنىڭ ئۈچۈنجى چارىكىدىن ئىتىبارەن ⅩⅤ-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى چارىكىگە قەدەر بولغان 150 يىل ئىچىدە ئىبادەتلىرىنى، ئەنئەنىلىرىنى، تىلىنى ۋە ئۆزلىرىگە خاس قىياپەت ( مىللىي كىيىم كىچەك)لىرىنى مۇھاپىزەت قىلىپ كورىيەگە يەرلەشكەن تۈرك ۋە مۇسۇلمانلار ، چۇسۇن خانىدانلىقىنىڭ داۋاملىق يۈرگۈزگەن ئاسسىمىلاتسىيە سىياسىتى ئاستىدا تەدرىجى ھالدا بۇ ئالاھىدىلىكلىرىنى يوقاتقان. ⅩⅤ-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا يولغا قويۇلغان بۇ ئاسسىمىلاتسىيە سىياسىتى كورىيەدە ئىسلامىيەتنىڭ مەۋجۇتلىقىنىڭ يوقۇتىلىىشىغا ۋە كورىيە جەمىيىتىدە تەسىرى بار بولغان بەزى تۈرك مەدەنىيەت تەركىپلىرىنىڭ يوقۇلۇشىغا تۈپ سەۋەپ بولغان.
بۇ ئەسەر تۈركىيە مارمارا ئۇنۋېرسىتېتى پەن-ئەدەبىيات فاكولتىتى « تۈركلۈك تەتقىقات ژورنىلى» نىڭ 1988يىللىق 4- سانىغا بېسىلغان كورىيىلىك دوكتور ىې سو لى نىڭ ئەسىرى بولۇپ، تەرجىمە قىلىپ يوللاندى.
|
|
يوللىغان ۋاقتى 2013-11-23 21:44:12
