تارىختىكى موغۇللار ۋە موغۇلىستان

bahadiryigit

ماتىرىياللاردىن كۆرۈشۈمچە ئەمىر تۆمۈر ۋە تۇغلۇق تۆمۈر شەرقى ۋە غەربى چاغاتاي خانلىقىنىڭ كوراگانلىرى(يەنى مەلىكىنى ئەمرىگە ئالغا كىشى ياكى خاننىڭ كۈي ئوغلى) بۇلۇپ ساپ تۈرك.ئۇلار ھاكىمىيەتنى چىڭىتىش ئۈچۈن ئاياللىرى چىڭگىزخان نەسلىدىن بولغاچقا ئۆزلىرىنىمۇ چىڭگىز نەسلىدىن دەۋالغان. لىكىن ئەمەلىيەتتە شۇنىڭدىن باشلاپ ھاكىمىيەت تۈركلەرنىڭ قولىغا ئۆتۈپ كەتكەن. موغۇلىستان سۇلتانلىرى تارىختا تۈركلەر ئىچدىكى ئۇيغۇرلاردىن چىققان دەپ قارىلىدۇ. شۇڭلاشقا سەئىدىخان گەرچە ئۆزىنى چىڭگىز نەسلىدىن دىسىمۇ لىكىن ئۇ ئۇيغۇردۇر.

bahadiryigit

سەئىدىيە خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى موغۇلىستان ئاخىرقى سۇلتانى مەنسۇرخاننىڭ ئىنىسى بۇلۇپ ،يەكەن سەئىدىيە خانلىقىنى قۇرغاندا ئاللىبۇرۇن مۇڭغۇللارنىڭ ئاسارىتىدىن قۇتۇلۇپ بولغان. يەنى مەن چىڭگىز نەسلىدىن دەيدىغان ئادەتتىن قۇتۇلۇپ بولغان.ئۇزۇن مەزگىل ئوتتۇرا ئاسىيادا سەرگەردان بۇلۇپ يۈرگەن سەئىدىخان 1514-يىلى 4700نەپەر قۇشۇن بىلەن قەشقەرگە بۈسۈپ كىرىپ يەرلىك خەلىقنىڭ قىزغىن قارشى ئېلىشىغا ئىرىشكەن ،ئانچا كۈچىمەيلا ماڭلاي سۆيەر ۋادىسىنى ئىستىلا قىلىپ شىمالدىكى ئاكىسى مەنسۇرخان بىلەن تىركىشىپ تۇرىدىغان مۇستەققىل سەئىدىيە خانلىقىنى قۇرغان. شۇڭا ئۇنى ساپ ئۇيغۇر نەسىلىدىن دەپ ھۈكۈم قىلشقا بولىدۇ. بۇنىڭغا نۇرغان تارىخ ئالىملىرىمۇ شۇنداق باھا بەرگەن.

lutpi

تۇغلۇق تۆمۈر چاغاتاينىڭ نەسلىدىن،موغۇلىستان ھاكىمىيتىنىڭ ئەڭ كۈچلۈك ھۆكۈمرانى،ئەمىرتۆمۈر بولسا تۈرك نەسلىدىن،ئىلگىرى تۇغلۇق تۆمۈرنىڭ قول ئاستىدا خىزمەت قىلغان،تۇغلۇق تۆمۈر خانىدانىغا مەنسۇپ مەلىكىگە ئۆيلىنىپ كوراگان بولغان،تۇغلۇق تۆمۈر چىڭگىزخان مەلىكىسىگە ئۆيلەنگەن ۋە ئەمىر تۆمۈر ئۆزىنى چىڭگىز نەسلىدىن دەۋالغانمۇ ئەمەس،سەئىدخان تۇغلۇق تۆمۈر ۋاستىسى بىلەن چىڭگىزخان نەسلىدىن موغۇلدۇر،بۇنى شۇزاماندا ياشىغان تارىخچىللىرىمىز بايانىدىن مەلۇم،سەئىدخان بىلەن بىر دەۋىردە ياشاپ بىرگە قان كېچىپ خانلىقنى بىرگە قۇرغان زات مىرزا ھەيدەر سەئىدخاننى موغۇل دەۋاتسا بىز ساپ ئۇيغۇر دىيەلەيمىزمۇ؟ئەلشىرنەۋائى ھەزرەتنى «ئۇيغۇر باخشىلىرىدىن»دىگەن مىرزا ھەيدەر سەئىدخاننى «موغۇل» دەپ قالغانمىدۇ؟موغۇللارنىڭ ئۇيغۇرلىشىشى،سەئىدخاندىن باشلانغان،...........قىزىققۇچىلار شۇدەۋىردە ئۆزتارىخچىلىرىمىز تەرىپىدىن يىزىلغان «تا رىخى رەشىدى».'«تارىخى رەشىدى (زەيلى)»،«تارىخى كاشىغەر(چىڭگىزنامە)»،«ئەرشىدىن ۋەلىيۇللا تەزكىرىسى»،«تەزكىرەئى ئەزىزان»قاتارلىق ئەسەرلەرنى بىۋاستە كۆرۈپ باقسا بولىدۇ.................

lutpi

يەنە شەرەپىددىن ئەلى يەزدىنىڭ «ئەمىر تۆمۈر كوراگان ھەققىدە قىسسە»،«زەپەرنامە»قاتارلىق شۇدەۋىر ئەسەرلىرىمۇ بار ئەلۋەتتە مەخسۇس ئەسەرلەردىن

zulyar0997

‹‹باھادىرنامە››نى ئۇقۇش جەريانىدا ‹‹مۇغۇلىستان››،‹‹ماڭلاي سۈيەر››،‹‹ئىلى بالىق››...دىگەندەك بىر قاتار تېرتۇرىيە ناملىرىنى ئۇچرىتىپ، شۇ ناملارنىڭ ھازىرقى قايسى جايلارنى كۆرسىتىدىغانلىقىنى بىلەلمەي، مۇشۇ توغرىسىدا بىرەر ماقالە يېزىلسا دەپ تىلەپ كەتكەن ئىدىم.
بۇ ماقالە دەل مەندەك بىلىمى چولتا ئۆگەنگۈچىلەر ئۈچۈن تېپىلغۇسىز ماقالە بۇپتۇ،ئەمما ئىنكاسلاردىن قارىغاندا مۇكەممەل دەپ كەتكىلىمۇ بولمامدۇ قانداق...
ئۇيغۇرلىرىمىز ئىچىدە بۇ توغرىسىدا مۇكەممەل ماقالە يازايدىغانلار مېنىڭچە ،ناھايىتى كۆپ.
ئەگەر قايسى بىر ئۇستاز مۇشۇ توغرىسىدا مومكىن بولغىنىدا خەرىتىسى بىلەن قۇشۇپ بىر ماقالە يازسا ،خوشاللىق ياشلىرىمنى ئېقىتىپ تۇرۇپ،قوللىرىنى سۈيەتتىم،ئۇنى ئۈزۈمگە ئۇستاز دەپ بىلەتتىم.بۇ ھەم مەندەك تالايلىغان تارىخ تېمىنى تۇتۇپ،ئەمدىلەتىن مېڭىشىنى ئۆگىنىۋاتقان ئۆسمۈرلەرنىڭ ئورتاق تىلىكىدۇر-دەپ ئۇيلايمەن.
مەزكۇر ماقالىگە ئىنكاس يازغان يۇقارقى بىرنەچچە توردىشىمىز ئازراقلا ئىزدەنسە بۇ توغرىسىدا يەنە بىر ماقالە يازالىغۇدەك. شۇنداق بولغاندا،بۇ ماقالىنىڭ مەزمۇنى تېخىمۇ مۇكەممەللەشكەن بۇلاتتى.

borjegin

تاريختاغى موغۇلدار اتانغاندار قازىرگى مۇڭغۇلدار ەمەس،ولار تۇركى تايپالار.
قازىرگى سىرتقى مۇڭغۇلدار:خالخا،چاخار،دارقات،داريگانگا،سارتۇۇل،ەلجىگىن،بايات،بارگا،قوتوگيد،باارىن،بااتۇت،بۇريات،چانتۋ،نامينگا،قارچين،قورچين،خويت،دوربىت،قوتو،خۇۋۇت،مۋانگات،ولىت،تۇرغاۋىت،ۇراڭقاي،تۇمەت،ۇزەمچين،زاخچين.
ىشكى مۇڭعۇلدىڭ رۋلىق قۇرامى تومەندەگىدەي:
1.اباگ 2. اباگنار 3. اوحان 4. اسۋت 5. با ارىن 6. بارعا (بارعۇ) 7. بۇريات 8. چاحار 9. ءدوربىت 10. الچا ءدوربىت 11.دۇرۇن حۋحەت 12. گورلوس(قورالاس) 13. قالحا 14. حارچين 15.كيچىگەن 16. قوڭىرات 17. حورچين 18. حۋچيت 19. جالايد 20. جارۇد 21.موڭولكور 22. مۇميانگان 23. نايمان 24. ونيۋت 25. وردوس 26. سۇنۇت 27. ەرنەت تارگۇت 28. تۇمەت 29.ۇرات 30. ۇزەمچين
ويرات تايپالارى: چورىس(جۇڭغار)،تورغاۋىت(قالماق)،دوربىت،خۇشۇت،خويت،زاخچين

دەمەك رۋلىق قۇرامى جاغىنان قازىرگى مۇڭغۇلدار شىڭغىسخان داۋىرىندەگى مۇڭغۇلدار ەمەس.تەك 1945-جىلى يالتا كەڭەسىندە سىرتقى مۇڭغۇلدى دەربەستەندىرۋ ېۇشىن ولارغا ۇلكەن تاريخكەرەك بولدى،سوندىقتان ورىس غالىمدارى شىڭغىسخاندى سولارغا تاڭدىدا مۇڭغۇل اتاۋىن وسىلارغا بەردى.بۇلار تەگىندە خيلۇڭجياڭدا جاساغان اڭشى تايپالار ەدى.مۇڭغۇلياغا قونىستانۋى يۋان پاتشالىغى قۇرىلىپ ساخاراداغى تۇرىك تايپالارى (قيات،كەرەي،نايمان،قوڭىرات،جالايىر،تاتار،وڭغىت) اسكەر،رەتىندە ،بيلەۋشى رەتىندە جاپاي قىتايلار اراسىنا كەتتى.ولاردىڭ كوبى كەيىن قىتايلاسىپ كەتتى.تەك التىن وردا،موغولىستان تارابىنداغىلارى غانا وزدەرىنىڭ تۇرىكتىك سيپاتىن ساقتاپ قالدى.

ال موغولىستانداغى موغول اتانغان،تۇغىلىق تەمىرجاغىنان سىلام دىنىنە كىرگەن 160 مىڭ موغۇل ولار تۇركىلەر،ولار:قيات(ۇيسىن،دۋلات،بارلاس،بارىن،دۇربەن)،كەرەي،نايمان،ارغىن،،قاڭلى،جالايىر.
بۇندا باستى رول اتقارغاندار دۋلاتتار.
موغولىستان جويىلغاننان كەيىن قيات(دۋلات،ۇيسىن،)ارغىن،نايمان،كەرەي،قاڭلى،دۋلات،جالايىر رۋلارى قازاقتارغا قوسىلدى،150 مىڭ دۋلات سايت خاننان قاشىپ مۇخاممەد خايدار دۋلاتيدىڭ باستاۋىندا كاشىميرگگ كەتتى.
دۋلاتتىڭ قاشقاردا قالغاندارى دولاندار دەپ اتالدى.

borjegin

قالقا مۇڭعۇلدار
«مۇڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» ىندە «قالحا» اتاۋى كەزىكپەيدى،قالقا اتتى رۋدا اتالمايدى،شىڭعىسحان ساحارانى بىرلىككە كەلتىرگەندەدە بۇل رۋ جوق. ەڭ عاجابى - بۇرىنعى-سوڭعى تاريحشىلار مۇلدە نازاردان تىس قالدىرعان جاعداي - قازىرگى موڭعول ۇلىسىنىڭ نەگىزگى حالقىن قۇرايتىن حالحا رۋىنىڭ«مۇڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»ىندە اتى دا، زاتى دا جوق! ارينە، جوقتان بار پايدا بولمايدى، شىڭعىس حان تۋ كوتەرەر قارساڭدا حالحا رۋىنىڭ اۋەلگى بىر ۇيتقى مايەگى دۇنيەدە بولسا كەرەك. باسقا ەمەس، وسى بۇگىنگى اتىمەن. انىق موڭعول تەكتى، قاراسىنى شامالى، اتاق، دابىراسىز، بەيبىت قاۋىم.قيسىنىنا قاراعاندا، تۇرعىلاس باسقا دا رۋلار سياقتى، حالحا ەسىمى دە جەر اتاۋىنان تۋىنداعانى كورىنەدى. اتاپ ايتقاندا، بۇگىنگى ىشكى موڭعوليانىڭ تەرىستىك-شىعىسى، بۇيىر-نورعا قۇياتىن حالحا وزەنىنەن. وسى وڭىردە، قۇدىرەتتى تاتار تايپاسىنىڭ شىعىس تارابى، مانچجۋريامەن شەكتەس ايماقتا جاساپ جاتقان شاعىن عانا جۇرت. سانى از، قارىمى كەم، مۇلدە دەرلىك ەلەۋسىز، سوندىقتان دا ەشقانداي ەسەپكە ەنبەگەن. تۋىستاس تۇرىك-تاتار تايپالارى قىرىلىسقان، قيساپسىز قان توگىلگەن ازامات سوعىسى، وعان جالعاس ۇلى جورىقتار تۇسىندا شايقالماعان، شالدىقپاعان حالحا ەسەلەي وسىپ، بۇدان سوڭعى سالقار كوش كەزىندە، ودان ارى ۇلۇع ۇلىستىڭ ورنىن باسقان تۇپكى حاندىق استاناسى - قىتاي ەلىندەگى بەيجىنگە كوشىرىلىپ، كەڭ دالا مۇلدە دەرلىك قاڭىراپ قالعاندا جىلجي قونىپ، ەجەلگى تۇرىكتىڭ نەشە مىڭ جىلدىق جۇرتىنا كەلىپ ورنىققان .
بۇل رۋ 1368-جىلى يۋان يىمپەرياسى كۇيرەگەننەن كەيىن پايدا بولا باستادى،قىتايلاردان جەڭىلىپ مۇڭعۇل ساحاراسىنا قايتا قاشقان دايان حان(باتىموڭكى) ساحارادا قالعان رۋلاردى قايتا ۇيىستىرادى ،بۇل رۋلار جالپى التى تۇمەن وتباسى شىعىپتى،سول كەزدە قالحا سول قاناتقا كىرگەن  ءۇش تۇمەندىكتىڭ ءبىرى ەكەن. قالحا تۇمەندىگىن 12 رۋ قۇراعان،ولار:جيىنى ون مىڭدىق جاساق شىعارا الاتىن ون ۇش رۋ: ۋنيەگيەت، يەرچجيگيت، باسۋت (بەسۋت)، جالايت ، حيەريەگۋت، حورلوس (قورالاس)، حوروگو، حۋر-تسيەوحور، حۋحيەيت، حاتاگين (قاتاعان)، تانگۋت (تاڭعۇت)، ۋريانحاي (ۇرانقاي)، سارتاگۋت - ون ۇش رۋدىڭ تۇتاس قاۋىم ەمەس، جەكەلەگەن بولشەك-جارقالارى باس قۇراپ، حالحا جۇرتى اتانعان. (بۇلاردىڭ ىشىندە باسقا تاراپتا اتالمايتىن: ۋنيەگيەت، يەرچجيگيت، حيەريەگۋت، حوروگو، حۋر-تسيەوحور، حۋحيەيت - تۇپ نەگىزى حالحاعا تيەسىلى، وزىندىك اتالار دەپ شامالاۋعا بولادى.)
دايان حان چاحار مەن ۇرانحايدى ۇلكەن ۇلىنا ؛ءشوللدىڭ وڭتۇستىگى مەن حىتاۋ ءوڭىرىن ەكىنشى ۇلىنا بەرىپتى...توعىزىنشى ۇلىنا قازىرگى مۇڭعۇليا ءوڭىرى ءتيىپتى.16-عاسىردان باستاپ قالحا اتالا باستاعان،وسى داۋىردەن باستاپ قانا مۇڭعۇل رۋلارىنىڭ قاتارىنا ەنىپتى.ودان بۇرىن قالحا وزەنىنىڭ بويىندا جارتىلاي بالىقشىلىق،جارتىلاي مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانادى ەكەن .وسى دايان حاننىڭ ۇلىنا مىنا ۇلىستار قاراپتى: 1. تۇچەتحان تايپاسى (ورتالىق مۇڭعۇليادا،ۇلانباتىر ماڭى) 2.سەچەنحان تايپاسى (مۇڭعۇليامەن ىشكى مۇڭعۇلدىڭ شىعىسىندا) 3.زاساكتىحان تايپاسى (مۇڭعۇليانىڭ باتىسىندا).بۇلاردان باسقا چيڭ داۋىرىندە قوسىلعان سايىن نويان تايپاسى بار بارلىعى «قالحا» اتانعان.جالعاس زاماندا، وز الدىنا تورت تۇمەن بولىپ وتىرعان ويرات وداعى باتىسقا قاراي اۋىپ، جوڭعارعا بىرجولا بەكىنگەننەن سوڭ حالحا كەڭىنەن قانات جايادى، 1550 جىلدار شاماسىندا ۇزىن سانى ون مىڭ شاڭىراققا تولىپ، ەجەلگى رۋلاردىڭ شىن مانىسىندە دالادا قالعان ازدى-كوپتى جۇقاناسىن بىرتە-بىرتە وزدەرىنە سىڭىرىپ، تۇرىك تەكتىلەرىن ورايىنا يكەمدەپ، اينالاسى ەكى-ۇش عاسىردا ۇلى دالانىڭ باسىم بولىگىن باۋىرىنا باسىپ، «جەتى قوسىن حالحا» اتانادى.
مانجۋلەردىڭ  اتامانى نۇرقاش التىن پاتشالىعىن قۇرعان كەزدە قالحالار چاحارلارمەن سوعىسىپ ولاردى جەڭەدى،چاحارلار مانجۋلەرگە باعىنىپ چاحار حانى نۇرقاشتان ءمانساپ الادى. كەيىن ويرات جوڭعارلارى عالدەننىڭ باستاۋىندا 50  مىڭ اسكەرمەن قالحالاردى ويسىراتا جەڭەدى دە بەيجيىڭگە 700 شاقىرىم ارالىققا دەيىن كەلەدى،قاتەردىڭ تۋا باستاعانىن سەزگەن ءمانجۋ پاتشاسى كاڭشي قالىڭ قول باستاپ كەلىپ جوڭعارلاردى تويتارادى،قالحالار وسىلايشا چيڭ يىمپەرياسىنا بودان بولادى.1911-جىلى قالحا بيلەۋشىلەرى ورىس وتارشىلدارىنىڭ ايتاعىمەن دەربەستىك جاريالايدى، 1924-جىلى سوۆەت ۇكىمەتى جاعىنان « مۇڭعۇل حالىق رەسپۋبىليكاسى »اتىن الىپ سوتسياليزىم جولىنا تۇسەدى،سول كەزدەگى بار جان سانى 500 مىڭ توڭىرەگىندە ەكەن،بۇل سول كەزدەگى قازاقتىڭ ارعىن ،نايمان رۋلارىنان از، كەرەي رۋىمەن شامالاس قانا سان ەدى.1945-جىلى يالتا كەڭەسىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا زاڭدى تۇردە دەربەس ەل رەتىندە مويىندالادى.
   حالحا - كەيىنگى ورتا عاسىرلار، جاڭا تاريح داۋىرىندە قالىپتاسقان قاۋىم. شىڭعىس حاننىڭ تاريحىن تانىپ، مەنشىكتەنۋى - تىپتى بەرىدە. كەرەك دەسەڭىز، وزدەرىن «موڭعول» دەپ اتاماعان. حالحا. رۋ ەسىمى - حالىق ەسىمى جانە ول مەكەندەگەن ەجەلگى ۇلى دالانىڭ ەندىگى اتاۋى رەتىندە قولدانىلادى. حالحا جۇرتى جانە حالحا جەرى. ال ەسكىلىكتى قىتاي تاريحى جانە كەيىنگى قىتاي اكىمشىلىگى تارابىنان عانا ساقتالعان «موڭعول» ەسىمىن بىرجولا يەلەنۋى - XX عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا، رەسەي ىقپالىنداعى دەربەس مەملەكەتى جارياعا شىققاننان سوڭ عانا جانە ارعى، قىتاي بودانىنداعى جۇرتتى دا قوسىپ الۋ نيەتى بار ورىس وكىمەتىنىڭ نۇسقاۋىمەن. ايتپەسە، ەلى دە، جەرى دە بۇرىنعى حالحا اتاۋىمەن قالار ەدى. 19-20 عاسىرلار شەگىندە ەڭبەك ەتكەن، تۇرىكتانۋ، موڭعولتانۋ سالاسىندا الدەنەشە تومدىق، اسا ماندى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەر قالدىرعان اتاقتى ورىس عالىمى گ.گرۋمم-گرجيمايلو قازىرگى حالحا تۇر-تۇلعا، دەنە بىتىمى تۇرعىسىنان دا، داستۇر-سالت، ادەت-عۇرىپ، كيىم ۇلگىسى، قانداي بىر يەتنوگرافيالىق سىپات جونىنەن العاندا دا 18 عاسىرداعى موڭعول حالقىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ تابىلمايدى («... سوۆرەمەننىە حالحاستسيەى نە ياۆليايۋتسيا پريامىمي ناسلەدنيكامي مونگولوۆ 13 ستولەتيا») - دەپ اتاپ كورسەتكەن - زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكيي كراي، ل.، 1926، ت. 3، ۆىپ. ى، ستر. 312، 317.بىز حالحانى كەمىتپەيمىز، تاريحي شىندىقتى عانا ايتىپ وتىرمىز. سوعان جالعاس ەكىنشى شىندىق - حالحانىڭ وزگەشە تالايى. اقىر تۇبىندە كورنەكتى قاۋىمعا اينالعان (جاڭا 20 عاسىر، تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا جالپى سانى 500 مىڭعا تارتىپتى، دەسە دە بۇل - جەكەلەي العاندا قازاقتىڭ سول كەزدەگى ارعىن رۋىنان از، نايمان رۋىمەن شامالاس قانا حالىق)، موڭعول تەكتى جۇرتتىڭ ەڭ اۋىر سالماعىن ارقالاعان حالحا باياعى شىڭعىس حاننىڭ بىردەن-بىر مۇراگەرى بولىپ شىعادى. كوممۋنيستىك قىسپاقتىڭ ەڭ قيىن كۇندەرىنىڭ وزىندە شىڭعىس حاننان باس تارتپايدى، جارتىلاي بولسا دا اقتاپ، حالحانى ۇيىستىرۋشى، بۇگىنگى موڭعول مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دەپ جاريالايدى. ۇيىستىرعانى راس. الەمدىك يمپەريا - ەكە ۇلىستى جانە بۇكىل تۇرىك-موڭعول جۇرتىن، ال حالحا - سونىڭ بىر پۇشپاعى عانا. تەك اۋەلگى ۇيتقى - حالحا رۋى ەمەس، كەيىندە حالحا اتانعان، ودان بۇرىن تاتان - تاتار دالاسى دەپ تانىلعان، ودان دا باعزىدا... ۇلى تۇرىك قاعاناتى، ۇلى عۇن وركەن جايعان ۇلى دالانىڭ بايىرعى حالقى - تۇرىك تەكتى قاۋىم. راس، تۇپتەپ كەلگەندە، ەجەلگى جۇرتىمىزدى تۇرىك، موڭعول دەپ جىكتەۋدىڭ وزى شارتتى. بارىمىزدىڭ تۇبىمىز بىر، بارىمىز دە سول ۇلى دالانىڭ پەرزەنتىمىز. ارينە، بۇل ساناتتىڭ بەل ورتاسىندا بۇگىندە موڭعول ەسىمىنە كوشكەن حالحا جۇرتى دا تۇر.
   قازىرگى قالحا مۇڭعۇلدارىنىڭ رۋلىق قۇرامى مىناداي:1.با ارىن 2. با اتۇت 3.بايىت 4. بۇريات 5. سەلەنگى چاحارى 6. چانتۋ 7. دارقات 8. داريگانگا 9. ءدوربىت 10. ەلجىگين 11. قالحا 12. نامينگان 13. حارچين 14. حويىت 15. حورچين 16. حوتوگيت 17. حوتون19. حۋشۇت 20. مۋانگات 21. ءولىت 22. سارتۇگۇل 23. تۇرعۇت(تورعاۋىت) 24. ۇرانحاي 25.التاي ۇرانحاي 26. تۇمەت 27. ۇزەمچين 28. زاحچين
وسى 28 تايپانىڭ تورتەۋى ياعىني با ارىن،بايىت،ۇرانحاي،تۇمەت رۋلارى شىڭعىسحان زامانىندا اتى ايگىلى تايپالار.