توخوتۇرنىڭ ھېكمەتلىك سۆز سېتىۋېلىشى

tohotur

كەلمەكچى بولغان ناتىق زاغرا تىلىمىزدىكى مەددال مۇۋاپىقيەت توغۇرسىدا سۆزلىمەكچى ئىكەن .كۆزۇمنى يۇمۇپ ئويلىنىپ كەتتىم ، ئۇنداقتا قومۇل دىيارىمىزدا مۇۋاپىقيەت قازانغان شەخىسلەر ۋە ۋەقەلەر بىر بىرلەپ خىيال ئىكرانىمدىن ئۆتۇشكە باشلىدى . ئۇستاز ئەخمەت ھەمدۇللا ئەپەندىم زور غەيرەتلەر بىلەن قومۇلدا ئۆتكەن شەخىسلەر دەپ بىر كىتاپ يېزىپ ئىخچام ھالدا مۇۋاپىقيەتنىڭ بىر تىز سىزمىسىنى كۆرسەتتى . (مەن كىتاپنىڭ يەنىمۇ تەپسىلى بولۇشىنى بەك ئۇمۇت قىلغان ئىدىم ). ئۇنداقتا قەدىم ئايەمدىكى  قومۇلدا كىم ئەڭ مۇۋاپىقيەت قازاندى . قومۇلدىكى مۇۋاپىقيەتنىڭ ئۆلچىمىنى كىم ياراتتى ؟ ؟؟

tohotur

دىققتىمىزنى قومۇللۇقلارنىڭ بالسىنى چاقىرىش ئادەتلىرىگە بۇراپ باقساق شۇنى بىللەيمىزكى ، قومۇللۇقلار باللىرىنى ئوغۇللىرىنى ئاخۇن ، گاڭ دەپ چاقىرىدۇ . قىزلىرىنى بولسا ئايلا خېنىم دىگەندەك سۆزلەر بىلەن چاقىرىدۇ ئىز رومانىدا سەپەرقۇل ئۆز ئوغلىغا ئامانبەگ دەپ ئىسىم قويغان بولسىمۇ كىشلەر ئۇنى ئامانقۇل دەپ چاقىرىدۇ ، ئامانقۇلنىڭ قازاق خوتۇنىدىن بولغان ئوغلىغا ئارمانبەگ دەپ ئىسىم قويىدۇ .
قارىشىمچە قومۇل ۋاڭلىرى دەۋرىدە كىشلەر باللىرىغا بەگ دەپ ئىسىم قويغانكى گاڭ (ۋاڭ)دەپ ئىسىم قويۇشقا پېتىنالمىغان ، ئازاتلىقتىن كىيىن بولسا قومۇللۇقلار ئۆز باللىرىنى پالانى گاڭ پۇستانى گاڭ دەپ ئاتاش بەك ئومۇملاشتى .
يوقۇرقىلاردىن قومۇل ۋاڭلىرىنىڭ قومۇللۇقلارغا قانچىلىك تەسىر كۆرسەتكەنلىكىنى جۇملىدىن قومۇللۇقلار نەزىرىدىكى مۇۋاپىقيەتنىڭ نىمە ئىكەنلىكىنى بىلۋالالايمىز .
  قومۇلدا يەنە باللىرىنى ئاخۇن دەپ ئاتايدۇ . كامالەتكە يەتكەن دىنى ئۆلىمالارنى ئاخۇنلۇغۇم دەپ ئاتايدۇ . قومۇل شەھرىنىڭ جەنۇبى تۇمشىقىدىكى ئاخۇنلۇغۇم قەبرىستانلىغى قومۇل ئىسلامىيىتىنىڭ يالدامىسى سۇپۇتىدە ھازىرغىچە ساقلىنىپ تۇرۇپتۇ.
شۇنداق قومۇللۇقلار باللىرىنى يا دىنى ئىلىمدا يېتىشپ چىقىپ ئاخۇن بولۇشىنى ،يا بەگ گاڭ بولۇشىنى ئۇمۇت قىلىدىكەن ،
مۇھەممەت بىشىر چىڭۋاڭ زامانسىدىكى قومۇل مەرىپەتچىلىكى ، ۋە مۇڭدار خاتۇن ،مېھرىبانۇ ۋاڭ  لار تەرىپىدىن يوقۇرى كۆتۇرۇلگەن قومۇلدىكى ئاياللارنىڭ ئورنى ، قومۇل ھۆكۈمرانلىرىنىڭ كونا يېڭى مەدىرسىلەرنى سېلىپ ئىشقا كىرىشتۇرىشى ,、، ئوردىنىڭ خەت يازالايدىغان ، ئەھلى ئىلىملەرنى ھۆرمەتلىشى ..........ھازىرقى زاماندىكى قومۇللۇقلارنىڭ ئوقۇش قىزغىنلىقىنى قوزغىغان ئامىللار قاتارىدا ساناشقا بولىدۇ .
يەنە قومۇلنىڭ ھەر قايسى يېزا قىشلاقلىرىدا شەكىللەنگەن ئۆزلىگىدىن ئۆگۇنۇش ئەنئەنىسى ）بۇ ئۆزلىگىدىن ئۆگۇنۇش ئەنئەنىسى دىگەندە دىنى ئىلىممۇ ، تىببى ئىلىممۇ ، ۋە باشقا ئىلىملەرمۇ بار )  

شەخىسلەردىن يولبارىسىنى ئالاھىدىرەك ساناشقا توغرا كىلىدۇ ، ئۇنىڭ قومۇلدىكى ھۆكۇمرانلىقى ، ھەر قايسى سىياسى كۇچلەر بىلەن بولغان ھەمكارلىقى ۋە ئاخىرىدا قېچىپ جېنىنى قۇتقۇزىشى ، كىيىنكى خاتىرجەم ھاياتى تومۇر خەلىپە ، غوجىنىياز ھاجىلار بىلەن روشەن سېلىشتۇرما بولغان ئاساستا قومۇلدىكى بىر قىزىغىن پاراڭ تىمىسىدۇر .  
دىمەك قومۇللۇقلار قومۇل تارىخى بىلەن بىللە ھازىرقى زامانغا قەدەم باستى . ئەمدى  بۇ زاماندا قومۇل ۋاڭلىرىمۇ ، يولبارىسىمۇ  يوق ، پەقەت ھەر بىر قومۇللۇقتىن ئىبارەت يەككە بىرلىكلەرلا مەۋجۈت .  
ئەمما پاراڭغا تەشنا قومۇللۇقلارنىڭ دىققىتىگە بىر ئىككى يىلدىن بۇيان خىلمۇ خىل لېكىسىيەلەر پەيدا بولۇپ ، پەرزەنىت تەربىيسى ، كارخانىچىلارغا لېكىسيە دىگەندەك نۇتۇقلار خېلىلا كۆپۇيۇپ قالدى .شۇنداق نۇتۇقلارنى بىرەر قېتىم ئاڭلاشنى ئويلاپ يۇرگەن چېغىمدا ئابدۇراخمان پەتتار ئەۋىف ئەپەندىمنىڭ قومۇلدىكى لېكىسىيە ئۇچۇرىنى ئاڭلاپ قالدىم .
مۇۋاپىقيەت تېرنىرى  ، تېرنىر دىگەن ياخشى گەپقۇ  ، قومۇل ساغلاملىق مەيدانىدىكى لىككاڭشىپ رەتلىك تىزىلىپ گىمناستىكا ئويناۋاتقان تەتەيلەرنىڭمۇ ئەڭ ئالدىدا بىر ئۇستاز ئۆگەتكۇچىسى بارغۇ  ، ئوڭ سولىمىزنى تاپالماي مەڭدەپ يۇرگەندىن ئاڭلاپ باقمايمەنمۇ  

tohotur

بىر چاغلاردا چىن ئەنجىنىڭ دەرىسلىك خەنچە كىتابىنى ھەمدە پىلاستىنكىسىنى كىچە كىچىلەپ كۆرگەن بولغاچقا مەن شۇنداق ئويلاپ قالدىم . قېنى بۇ چىن ئەنجى ئەپەندىمنىڭ ئۇيغۇر شاگىرتى چىن ئەپەندىمنىڭ مۇۋاپىقيەت ئىدىيسىنى ئۇيغۇر تىلغا قانداقراق ئۆرگەندۇ ،  شۇنداق ئۇيغۇر تىلىنى بىيتىش ۋە ئۇيغۇر تىلىنى جۇلالاندۇرۇش ئۇچۇن ماڭغان ھەر بىر قەدەم قىممەتلىك ، ئاسراشقا قوللاشقا تىگىشلىك ئەمەسمۇ ؟ ئۇيغۇرلار ئىتقاتلىق ئىمانلىق ئىنساپلىق بىر خەلق ، قېنى بۇ ئۇيغۇر شاگىرت ئۆز نۇتىقىدا ئۇيغۇر مەدىنيىتى ۋە ئتقادىدىن قانچىلىك نىسبەت بەرگەندۇ ؟ ياكى كۆزنى يۇمۇپلا ئۇستازىنىڭ سۆزلىرىنى قاتىرسىغا سۆزلەپلا قويارمۇ ؟ ئۇنىڭ ئۇستىگە نازۇك تىما بولغان تۇزۇم سىياسەت دىگەنلەرنىڭ مۇۋاپىقيەت قازىنىشتىكى تەسىرىنىمۇ سۆزلەرمۇ ؟ ئىشقىلىپ مەن بۇ ناتىققا خېلىلا قىزىقتىم .

tohotur

توۋۋا ما خەقنى ، چۆرگىلىمە ئورۇندۇقلۇق ناخشىچىلارنىڭ شاگىرت تاللىشى ئۇيغۇرلارغا كىرىۋىدى ، ھېچكىمگە غەيرى تۇيۇلمىدى . مۇز چىلەك ئوينى قايناپ كەتتى قىزغىن قارشى ئېلىندى ، ئەمدى كىيىنكى مەيداننى ئۇيغۇر ناتىقلىرىغىمۇ كەڭتاشا بىرەيلى ، ناتىقلىق ساھاسىنى ئا جالالىدىن بىلەن يا روزىنىڭ مونۇپۇل قىلۋېلىشغا قانداقمۇ چىداپ تۇرغىلى بولسۇن ، بۇگۈن چىن ئەنجىنىڭ ئۇيغۇر شاگىرتى كەلسۇن ، قوللايمەن ، ئەتە لىجەننىڭ ئۇيغۇر شاگىرتى كەلسىمۇ قوللاۋىرىمەن ، ناپالىئون خىئول ، ئوگ ماندۇ ، دالى كارنىگ يەنە ئاللى كىملەر كىلىپ  ئۇيغۇر شاگىرت يېتىشتۇرسىمۇ مەيلى ، قورۇققىدەك نىمە ئىش بار دەيسىز ، بىز بىر ئون مېليۇن خەلقمىز .ئون مېليۇنلۇق جەميەتمىز .
ئۆتكەندە ئۇيغۇر تور دۇنياسىدىكى ئەڭ ھاقارەتلىك بىر گەپنى ئاڭلىغان ئىدىم ،يەنى ئۇيغۇرلارنىڭ ھەممە مىللەتتىن كۇيۆئوغلى بار دەيدىغان .ئۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا ئۇيغۇرلارنىڭ دۇنياۋى داڭلىقلاردىن ، دۇنياۋى ناتىقلاردىن شاگىرتى بار دىگەن گەپنىڭ ئۆلىگىمۇ ئەلاغۇ ئاخىر .

ئەلۋەتتە كېرەك ئۇخلاۋاتقانلارنى ئۇيغۇتۇپ قويسىمۇ ھىساپ ، ھېرىپ قالغانلارنى ئىتتىرىپ قويسىمۇ ھىساپ .
مىللتىمىزنىڭ ئىرسى گىن ماتۇرلىرىنى ھەركەتلەندۇرۇش ئۇچۇن زادى قانداق ماي قۇيۇشنىڭ كېرەكلىكىنى كىم دەپ بىرەلەيدۇ.

ئابدۇۋەلى گۇلەننىڭ بىر گىپى بار ئۇيغۇرلار ھەممىمىز ئوخشاش بىر خىل قاراشتا ، ئوخشاش بىر خىل پىكىردە ، بىزدە چوقۇم ھەر خىل ھەر ياڭزا پىكىر ئېقىملىرى يىتىشىپ چىقىشى كېرەك  .دىمىسىمۇ ئون مېليون ئويغۇرنىڭ ھەممىسى بىر خىل قاراش بىر خىل مەپكۇرە بىر خىل قائىدىگە چۇشۇۋالسا قانداق بولغىنى .
بىلىشىمىز كېرەككى ئۇيغۇرلار بىر قاششاق  قەبىلە مىللىتى ئەمەس ، سوتسيالىزىم يولىدا ھېچكىمدىن قالماي ھەر قايسى كەسىپ ھەر قايسى ساھەلەردە ئۇلۇغ ۋەتىنىمىزنىڭ تەرەققىياتى ئۇچۇن كىچە كۇندۇز تۆھپىلەرنى قوشۇپ ياشاۋاتقان ئۇلۇغ بىر مىللەتتۇر .

ئەلۋەتتە لېكسيە سورىنىغا ھەر بىرەيلەن ھەر خىل مۇدئا قىياسلار بىلەن كىرىمىز.بەزىلەر چىن دىلىدىن ئىشىنىپ قېنى قىزىپ ئۇيقۇسى قېچىپ يىتىپ چىقسا بەزىلەر كۆزۇتكۇچى سۇپۇتىدە ئۆزىگە لازىملىق ھىس تۇيغۇ ئىزلەپ كىرىشى مۇمكىن . مېنى دىققتىمنى تارتقىنى ئابدۇراخمان تېرنىر بىلەن كەلگەن شاگىرتلار ، كىتاپ ساتقۇچىلار ، ۋە باشقا ئۆز مەسھولاتلىرى ئۇچۇن ۋاكالەتچى ئىزلەپ كەلگەن سودىگەرلەر ، يەنە تورپان كورلىدىن ئىز بېسىپ لېكسىيە ئاڭلاش ئۇچۇن كەلگەن سادىق ئاڭلىغۇچىلار توپى ئىدى .   

tohotur

شۇنداق ، كىتاپ ساتقۇچى ماڭا كارخانىلاردىكى ھىسابات ھەقىدىكى بىر كىتاپنى تونۇشتۇرۇپ كىلىپ بۇ كىتاپنى ئۆزىنىڭ يازغانلىقىنى ، ئالسام ئىمزا قويۇپ بىرىدىغانلىقىنى ئېيتتى .گەرچە مەن ھىسابات كىرىم چىقىم دىگەندەك ئىشلارغا بەك ئېرەڭشىپ كەتمىسىەممۇ ئەمما ئۆزى كىتاپ يېزىپ ئۆزى سېتىپ ئۆزى ئىمزا قويۇپ بىرىدىغان ئۇيغۇر بىراۋنى تۇنجى قېتىم كۆرۇشۇم بولغاچقا قوللاش يۇزىسىدىن بىر كارخانا ھىسابات توغۇرسىدىكى كىتاپنى ئالدىم . توخوتۇرنىڭ باشقىلارنى قوللاش روھى بولامدىكەن .شۇ ئايىلىمنىڭ بۇ خىل قوللاشلىرىم بىلەن پەقەت خوشى يوق . شۇنداقتىمۇ مېنىڭ ئۇنى ھەر ۋاقىت ھەر زامان خوشال قىلىش ۋەزىپەم يوقتە .........

tohotur

قولىمىزغا بىر يېشىل باغنى چىگىپ قويدى .بۇ نەرسىنى تاقاپ كەچتە ئالدىراش  ناماز شامغا تاھارەت ئېلىشقا توغرا كەلدىدە ، ئاران دىگەندە نامازغا ئۇلگۇرۇپ ئوقۇپ بولۇپ شۇندا بىر قايلىسام مونۇ يېشىل باغ ئوقەت سول قولۇمغا چىپ كىلىدىكەن ، بايام تاھارەت ئالغاندا مونۇ باغنىڭ ئاستىغىمۇ سۇ ئۆتكەن بولغىيمىتى دەپ ئويلاپ قالدىم .

tohotur

مۇۋاپىقيەت تىرنىرى ئابدۇراخمان ئۇستاز چوڭ ئۇستازى چىن ئەنجىنىڭ سۆزلىرىنى ئۇيغۇرچىغا خېلى راۋان ئۇبدان تەرجىمە قىلغاننىڭ ئۇستىگە ئۇستازىنىڭ ھەر كەتلىرى ، ھاياجانلىق قىلىقلىرى ، سەھنە قىياپەتلىرى ، شاگىرتلىرىنىڭ ھەمكارلىقى ، يەنە كومپۇيۇر ئارقىلىق ئېلىكىتىرۇنلۇق ئوقۇتۇشقا ، چوڭ ئىكراندا رەسىم خەت ، ۋە پىلاستىنكا قويۇپ بىرىدىغان مەخسۇس ئادىمى ، يەنە چاۋاك چالغاندا چاۋاكنى ئەۋجىگە چىقىرىدىغان مەخسۇس جەڭگىۋار موزىكىسى بىلەن ماڭا خېلى ئۆزگىچە بىلىندى  .ئەلۋەتتە ئامرىكىلىق مۇۋاپىقيەت ئۇستازى ئانتونى روبىن بولسا ئابدۇراخماننىڭ بۇۋا ئۇستازى كالانى بولۇپ قالىدۇ .
تېلۋۇزۇردا ياكى  ئېم پ ئۇشتە موزىكا ئاڭلىساق بىر خىل نەق مەيداندا تەمبۇرنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلىساق يەنە بىر خىل بولىدۇغۇ ، خوشنام مەمەت تەككادىن ئاڭلىشىمچە نەق مەيداندىكى ئاۋاز بىلەن ئۇنگە ئېلىنغان ئاۋازنىڭ خېلى بەك پەرقى بارمىش ، يەنى ئاۋاز خوراش پەيدا بولىدىكەن . شۇڭا بىزنىڭ نەق مەيداندىكى تەمبۇرنىڭ ئاۋازى بىر خىل تۇيغۇغا كەلتۇرسە ئېم پ ئۇشتىكى تەمبۇر نىڭ ئاۋازى ئۇنچە بەك ھاياجانغا سالالمايدىكەن .
ئىلگىرى چىن ئەنجىنىڭ سۆزىنى ئاڭلاپ ئېرەنشىمىگەن بولسام ، بۇدا ئۇيغۇر تىلىنىڭ جەزبىسىدىن قېىنىم قىزىمايمۇ قالمىدى ، ئەي ئانا تىل سەن نىمە دىگەن گۇزەل .

tohotur

دەرىس قىزغىن داۋاملىشىۋاتاتتى . مەن كۆزۇتكۇچى بولۇش سۇپۇتۇم بىلەن ئۇيغۇر تىلىنىڭ جەزبىسىدىن ھوزۇرلانغاچ ، خاتىرەمگە كونا ئادىتىم بويىچە نىنجى قويۇپ بىر نىمىلەرنى ئىلىپ قويۋاتاتتىم . سىرتتىن قارىماققا مېنىڭ ئالدىراش يازغانلىرىمنى كۆرگەن ئادەملەر مېنى سادىق بىر چوقۇنغۇچى دەپ ئويلاپ قېلىشى مۇمكىن ئىدى ، ئەمما مەن بەزى نىنجىلاردا ئانچە مۇنچە بۇ مۇۋاپىقيەت ئۇستازىنىڭ سۆزلىرىنى ئەينەن يازغاندىن باشقا ، خالىسام ئۇنىڭ سۆزىنى ئاڭلىغاندىن كىيىن كاللامدا شەكىللەنگەن پىكىرلەرنى ، قارىشىمنى ، ئۇنىڭغا بولغان تەستىقىمنى تەنقىتىمنى ، ھەتتا ئۇنىڭ سۆزىنى ئاڭلاپ ئىسىمگە كەلگەن باشقا ھىس تۇيغۇلۇرۇمنى قالدۇرۇپ قويىۋاتاتتىم ، خۇددى ئۇ توختىماي  چاقماق چاقاتتى ، مېنىڭ ئىچىمدە بىرنىمە گۇرۇلدەپ قېپىشىپ تۇتۇشۇپ كۆيەتتى .ئۇنىڭ ھاياجانلىق پىلىموتنىڭ ئوقىدەك چىقىۋاتقان داندان ئۇيغۇرچە ئاۋاز مېنىڭ قىممەت قارىشىم ، تارىخى مەدىنيەت بىلىمىم ئوقۇغان كۆرگەن كىتاپلىرىم ، ھايات تەجرىبىلىرىم بىلەن سوقۇشۇپ  توختىماي ئوت چاچىرتاتتى . مەن بولسام ھەر بىر ئوت چاقنىغاندا ئۇنى ئۆز پېتى خاتىرەمگە قوندۇرۇۋالاتتىم .
ھە راست ، ئەسلىدە ئاغىنەم مەسئوتجاننىڭ دۇكىنىدىن بىر خاتىرە ، قەلەم ئېلىشقا ئۇلگۇرەلمەي قۇرۇق قوللا بېرىپ قالغان ئىدىم ، ئۇلار ئىككى تۆت بەت ئېلان بار بىر يازغىلى بولىدىغان دەپتەرنى سوغا قىلدى ، شۇنىڭ بىلەن بۇ ئىشمۇ پۇتتى .