دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپ بىلەن قانداق تونۇشتۇم

bilgejan

	يىڭى يازغانلىرىمنى قوشۇپ قوياي دىسەم، يازمامنى تەھرىرلىيەلىمىدىم. باشقۇرغۇچىلار خاپا بولماي بۇ تىمىنى تەھرىرلەش ھوقۇقىنى ماڭا بەرسەڭلار ئاخىرىنى يوللاپ قوياتتىم. رەھمەت.

bilgejan

	بۇ يازمىنى ياقتۇرۇپ ئوقۇغان بارلىق قېرىنداشلارغا رەھمەت! بۇ يازمىنىڭ ئاساسلىق مەقسىتى دۇنياغا مەشھۇر ئالىمىمىز دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپنى تونۇشتۇرۇش ۋە ئۇنىڭدەك كىشىلەر بىلەن پىكىر-ئالاقىدە بولۇش ۋە قولىدا تەربىيەلىنىشنىڭ ۋە شۇنداقلا بىز ئۇيغۇرلارنىڭمۇ باشقىلار قىلغان ئىشلارنى قىلالىشىمىزنىڭ ھەتتا باشقىلاردىن ئاشۇرۇپ قىلالىشىمىزنىڭ مۇمكىنىكىنى يورۇتۇپ بىرىش ئىدى. بەلكىم ماقالىنىڭ ئاخىرى پۈتكىچە بۇ مەركىزى ئىددىيە تېخمۇ چۈشىنشلىك بولغۇسى. مەن بۇ يىل ئامرىكىدا بىئولوگىيە كەسپىدە دوكتۇرلۇقنى 3 ئاي ئالدىدا ئەمدى پۈتتۈرگەن، ئىلىم-پەن كىشلىرى ئۈچۈن تېخى ئەمدى ئۇچۇرما بولۇشقا باشلىغان بىر ياش. مېنى ئالىم دەپ ھۆرمىتىمنى قىلغانلىقىڭىلاردىن خۇرسەن بولدۇم، لىكىن تولىمۇ خىجىللىق ھېس قىلدىم. ئەگەر مەنمۇ ئالىم شۆھرەت مۇتەللىپ قىلالىغان ئىشلارنىڭ 10 دىن 1 نى قىلالىغان ۋاقتىمدا مېنىڭمۇ تەرجىمھالىمنى يازىدىغانلار چىقىدۇ، بولمىسا مەن ئۆزۈمنىڭكىنى ئۆزۈم يازىمەن. ھازىرچە بۇ تىمىدا مەن مۇھىم ئەمەس بەلكى ئالىمىمىز ۋە ئۇنىڭ قىلىۋاتقان ئىشلىرى ئاساسلىق بولغاچقا تەرجىمھالىمنى سورىماي تۇرساڭلار. ۋاقتى كەلگەندە بەرىبىر ئاشكارا بولىدۇ. رەھمەت!

faris200995

	دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپ ئاكېمىزنىڭ تەتقىقاتلىرغا ئۇتۇق تىلەش بىلەن بىرگە بىلگىجان قىرىندىشمىزنىڭ ۋاقىت چىقرىپ بىزنى تىخمۇ ئىنىق چۇشەنچە بىلەن تەمىن ئەتكەنلىكىگە كۆپ تەشەككۈر ئىتىمەن. دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپ ئاكېمىزنىڭ نوبىل مۇكاپاتىغا ئىرىشىپ مىللىتمىزگە شان-شەرەپ ئىلىپ كىلشىگە تىلەكتاش مەن.

Rujak

	bilgejan يوللىغان ۋاقتى  2013-8-2 11:28 PM بۇ يازمىنى ياقتۇرۇپ ئوقۇغان بارلىق قېرىنداشلارغا رەھم ... تىنىڭىزنىڭ سالامەت ئىشلىرىڭىزنىڭ ئوڭۇشلۇق بولىشىنى  تىلەيمەن ، ئەمسە داۋامىنى ساقلايمىز ،

ئەرتۇرا

	bilgejan ﻳﻮﻟﻠﯩﻐﺎﻥ ﯞﺍﻗﺘﻰ  2013-8-2 11:28 PM ﺑﯘ ﻳﺎﺯﻣﯩﻨﻰ ﻳﺎﻗﺘﯘﺭﯗﭖ ﺋﻮﻗﯘﻏﺎﻥ ﺑﺎﺭﻟﯩﻖ ﻗﯧﺮﯨﻨﺪﺍﺷﻼﺭﻏﺎ ﺭﻩﮪﻢ ... بۇ تىمىنى يوللاپ بىزنى بەك خوشال قىلىۋەتتىڭىز بىلگىجان قېرىندىشىم! ئاللاھ ئارمانلىرىڭىزغا يەتكۈزگەي!

bilgejan

	ئۆمرۈمدە تۇنجى قېتىم مۇشۇنداق دۇنيانىڭ ھەر يەرلىرىدىكى داڭلىق ئالىملار يىغىلغان چوڭ يىغىنغا قاتنىشىشىم بولغاچقا ماشىنىنى مەن ھەيدىمىسەملا ئۇخلايدىغان ئادىتىمگە قارشى شۇنچە ئۇزۇن يولدا ۋاقىتنى خىيال سۈرۈش ۋە ئامرىكىنىڭ گۈزەل غەربىي شىتاتلىرىنىڭ مەنزىرىسىدىن ھوزۇرلىنىش بىلەن ئۆتكۈزدۈم. تەجىرىبخانىمىزدىن پرافىسورۇم قوشۇلۇپ تۆتەيلەن بىللە سەپەر قىلغان ئىدۇق، لىكىن مەن گەپكە ئارىلاشماي ئۆزەمنىڭ خىياللىرى بىلەن ئالدىراش بولغاچقا تۇرۇپ-تۇرۇپ ئۇ مەندىن «سەن ھاياتمۇ؟» دەپ سوراپ قوياتتى...مېنى ئەڭ ھاياجانلاندۇرۋاتقىنى ئەمەليەتتە ئۆزەمنىڭ دوكلات سۆزلىشىدىن بەكرەك دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپ بىلەن كۆرۈشۈش ئىدى. سەپىرىمىزنىڭ ئىككىنچى كۈنى ئورىگون شىتاتىنىڭ تاغلىق يوللىرىدا ئاجايىپ گۈزەل مەنزىرىلەر كۆز ئالدىمدا نامايەن بولدى ھەم ۋاقىتمۇ تىز ئۆتۈشكە باشلىدى. شۇنداق قىلىپ 7-ئاينىڭ 31-كۈنى چۈشكە يىقىن گۈزەللىكى كىشىنى مەھلىيا قىلىدىغان يىقىملىق شەھەر پورتلاندغا كىرىپ كەلدۇق. ئىلگىرى شۆھرەتكام بىلەن تېلىفۇندا سۆزلەشكەندە پات-پات پورتلاندنى ماختاپ قويۇشلىرىنىڭ بىكارغا ئەمەسلىكىنىمۇ تونۇپ يەتكەندەك بولدۇم. شۇ كۈنى كەچتە شەھەرلىك يىغىن مەركىزىدە ئۆتكۈزۈلىدىغان بۇ ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىنىڭ كۈتىۋىلىش مۇراسىمىغا قاتناشتىم. شۇنچە كۆپ ئادەم ئىچىدىن كۆزۈم بىرلا كىشىنى ئىزدەيتتى. ئاخىرى زالنىڭ ئۇ بۇرجىكىدىكى بىر ئۈستەلدە باشقىلار بىلەن كۈلۈمسىرەپ تۇرۇپ پاراڭلىشىۋاتقان دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپ كۆزۈمگە چىلىقتى. ئامرىكىدا بىر ئۇلۇغ ئالىم بىلەن بىئولوگىيە ئۈستىدە ئۇيغۇرچە پاراڭلىشىش نەقەدەر راھەت، ھە؟! قىزغىن ئەھۋال سورىشىشىلار تۈگىگەندىن كىيىن، ئۇ مېنىڭ يىغىندا سۆزلىمەكچى بولغان دوكلاتىم ۋە قىلىۋاتقان تەتقىقاتلىرىم توغرىسىدا تەپسىلىي سورىدى ۋە مىنىڭ چۈشەندۈرۈشلۈرۈمنى كۆڭۈل قويۇپ ئاڭلىغاندىن كىيىن، ماڭا ئۇنىڭ بىر ئوقۇغۇچىسىنىڭ ئەتىسى دوكلات سۆزلەيدىغانلىقى ۋە مېىنىڭ شۇ زالغا كىرىپ ئاڭلاپ بىقىشىمنى تەكلىپ ئەتتى. ئۇ يەنە ئۆز تەتقىقاتىغا نۇرغۇن مەبلەغ كىتىدىغانلىقى ۋە كۆپىنچىسىنى پەقەت شەخسىي فوندى جەمئىيەتلەردىن ئىلتىماس قىلىپ ئالىدىغانلىقىنى سۆزلەپ بەردى. ئۇنىڭ تەجىرىبىخانىسىدا كۈنىگە تۇخۇم ھۆجەيرىسىدىن نۇرغۇننى ئىشلىتىدىغانلىقى ۋە ھەر بىر تۇخۇمنىڭ خىلى قىممەتكە توختايدىغانلىقىنى سۆزلەۋاتقنىدا ئۇنىڭ شۇ ۋاقتتىكى كەيپىياتىنىڭ ئازراق مەيۈس ئىكەنلىكىنى سەزگەندەك بولدۇم. دىمىسىمۇ بۇش ھاكىمىيىتى مەزگىلىدە ئامرىكىنىڭ تەتقىقاتقا مەبلەغ سالىدىغان ئاساسلىق ھۆكۈمەت ئورگانلىرىدىن دۆلەتلىك ساغلاملىق ئىنىستىتۇتى ۋە دۆلەتلىك تەبىئىي پەن فوندى ئىنسان غول ھۆجەيرە تەتقىقاتىغا بىرىلىدىغان تەتقىقات مەبلىغىنى پۈتۈنلەي توختىتىۋەتكەن بولۇپ، ئوباما ھاكىمىيەتكە چىققاندىن كىيىن غول ھۆجەيرە تەتقىقاتىدىكى بەزى چەكلىمىلەر ئىلىپ تاشلانغان بولسىمۇ، ھۆكۈمەتتىن بىرىدىغان مەبلەغ يەنىلا ناھايتى قىس بولۇپ كىلىۋاتاتتى. ئالىمنىڭ بىرتەرەپتىن تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىپ بىر تەرەپتىن مەبلەغ ئىلتىماس قىلىش ئۈچۈن ئۇزۇندىن ئۇزۇنغا سوزۇلىدىغان تەتقىقات پىلانلىرىنى يىزىپ چىقىشى كىرەكلىكىنى ئويلاپ ئۇنىڭ قانچىلىك جاپادا ئىشلەيدىغانلىقى ماڭا ئايان بولدى. زالدىكىلەر تارقاپ ئاز قىلىشقا باشلىغۇچە پاراڭلىرىمىز تۈگىمىگەن بولسىمۇ ئاخىرى دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپ ئۆيىگە 45 مىنۇت ماشىنا ھەيدەپ بارىدىغانلىغىنى ئېيتىپ خوشلاشتۇق. ئەتىسى يىغىن باشلاندى، ئوخشاش ۋاقىتتا بىر مۇنچە زاللاردا ئوخشمايدىغان دوكلاتلار سۆزلىنىدىغان بولغاچقا ئەڭ قىزىقىدىغانلىرىنى ئالدىنئالا بەلگىلەپ شۇ لىكسىيەلەرنى ئاڭلاشقا توغرا كىلەتتى. ئۈچ كۈن جەريانىدا ئالىم شۆھرەت مۇتەللىپ بىلەن كۆپلىگەن دوكلاتلارنى بىر ئۆيدە، بەزىدە يانمۇ-يان ئولتۇرۇپ لىكسىيەلەرنى ئاڭلاپ ئارىلىقتىكى دەمئىلىشلەردە پاراڭلىشىپ تۇردۇق. يىغىننىڭ ئىككىنچى كۈنى ئالىمنىڭ بىر ياپۇنلۇق ئوقۇغۇچىسى مايمۇن كايمىراسى (بىر نەچچە مايمۇن تۆرەلمىسىنىڭ ھۆجەيرىلىرىدىن ھاسىل بولغان مايمۇن، بۇنداق مايمۇن ھۆجەيرىلىرى بىر-بىرىگە ئوخشىمايدىغان گېنلارغا ئىگە) توغرىسىدىكى ئەڭ يىڭى نەتىجىسىنى ئىنتايىن كۈچلۈك ياپون شىۋىسدىكى ئېنگىلىز تىلىدا سۆزلىدى. ئۇ قىلغان شۇ ئېسىل سۈپەتلىك تەتقىقاتنىڭ نەتجىسىنى ئەسلى  بۇنىڭدىن پەچەت سۆزلەش كىرەكتى، دەپ ئويلىدىم ئىچىمدە. 2012-يىلى بۇ ماقالىمۇ دۇنيادىكى ئەڭ نوپۇزلۇق بىئولوگىيە ژورنىلى بولغان «ھۆجەيرە» (Cell) ژورنىلىدا ئېلان قىلىنىپ ئالىم شۆھرەت مۇتەللىپ ياراتقان يەنە بىر دۇنيادىكى «تۇنجى» قاتارىدىن ئورۇن ئالدى. تۆۋەندىكى ئۇلىنىشتىن بۇ ماقالىنى كۆرەلەيسىز: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22225614 بۇ ماقالىنى تەرجىمە قىلماي، لىكىن قىسقىچە نىمە توغرىسىدا ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ ئۆتەي. بۇ ماقالىدا ئىككى مايمۇن تۆرەلمىسى تۆت ھۆجەيرە باسقۇچىدا (مۇتلەق تولۇق پوتىنسىئاللىق غول ھۆجەيرىلەر باسقۇچى) تۇرۋاتقاندا ئىككىسىنى قوشۇپ بىللە يىتىلدۈرسە ھەر ئىككىلى تۆرەلمىنىڭ گېنلىرىغا ئىگە بولغان يىڭى مايمۇن ھاسىل بولغان بولۇپ بۇ خىل كايمىرانىڭ تۇنجى قېتىم مايمۇندا ھاسىل قىلىنىشى ھېسابلىنىدۇ. ئادەتتە نورمال جانلىقلارنىڭ تىنىدىكى بارلىق ھۆجەيرىلەردە ئوپمۇ-ئوخشاش گېنلار بار بولۇپ، كايمىرا دىگىنىمىز سۆزنىڭ ئىككى خىل ئوخشىمايدىغان ھۆجەيرىنى ياكى تۆرەلمىنى (مەيلى ئوخشاش تۈردىكى ئىككى ھايۋاندىن ئىلىنغان بولسۇن ياكى ئوخشىمىغان ئىككى تۈردىكى ھايۋانلاردىن كەلگەن بولسۇن) قوشۇش ئارقىلىق بىر ھەر خىل گېنلارغا ئىگە ھۆجەيرىلەردىن تۈزۈلگەن يىڭى جانلىقنى ھاسىل قىلىشنى كۆرسىتىدۇ. بۇنىڭ ئەھمىيىتى، بىر يىڭى جانلىقنى ئوخشىمايدىغان جانلىقلارنىڭ گېن ئالاھىدىلىكىگە ئىگە قىلىش ئارقىلىق ئۇلاردىكى ئوخشىمايدىغان فىنوتىپلىق ئالاھىدىلىكلەرنى بىر جانلىقتا ئىپادىلىگىلى بولىدۇ. نۇرغۇنلىغان تەجىرىبىدە ئىشلىتىدىغان چاشقانلارمۇ مۇشۇ ئۇسۇلدا يىتىشتۈرۈلگەن. لىكىن تا شۇ كەمگىچە مايمۇن كايمىراسى تېخى مۇۋاپىققىيەت قازانمىغان بولۇپ، ئالىم شۆھرەت مۇتەللىپنىڭ يۇقىرىقى ماقالىسىدە مايمۇندا پەقەت تۆت ھۆجەيرە باسقۇچىدىكى تۆرەلمىلەرنى قوشسا كايمىرا ھاسىل قىلغىلى بولىدىغانلىقى، ئۇنىڭدىن كىينكى باسقۇچتا تۇرۋاتقان تۆرەلمىلەرنى قوشسا كايمىرا ھاسىل قىلىشقا مۇمكىن بولمايدىغانلىقى ئوتتۇرىغا قويۇلغان.                             بىر تەرەپتىن بۇ ئوقۇغۇچىنىڭ شۇنچە ئىلغار بىر تېخنىكىنى دوكتۇ شۆھرەت مۇتەللىپنىڭ يىتەكچىلىكىدە مۇۋاپىققىيەتلىك تاماملاپ چىقارغانلىقىغا قايىل بولۇپ ئۇنىڭغا ھەۋەس قىلسام يەنە بىر تەرەپتىن دۇنيادا تۇنجى بولۇپ ھاسىل قىلىنغان مايمۇن كايمىراسىدەك بۇنداق ئېسىل نەتىجىنى جامائەتكە تېخىمۇ  چۈشىنىشلىك قىلىپ سۆزلەپ بىرىش مۇمكىن ئىدى، دەپ ئويلاپ ئازراق ھەسەت قىلىپمۇ قالغانتىم. لىكىن بۇنداق خەلقىئارا يىغىنلاردا نۇرغۇن باشقا دۆلەتلەردىن ئامرىكىغا كىلىپ لىكسىيە سۆزلەيدىغانلارنىڭ سۆزلىرىنى چۈشىنىش تەس بولاتتى، بولۇپمۇ ياپونيە، كورىيە ۋە جۇڭگو قاتارلىق دۆلەتلەردىن كىلىپ سۆزلەيدىغانلار بولسا ئۇلارنىڭ دوكلاتىنى ئاڭلاپ چۈشىنىش تېخىمۇ مۈشكۈل ئىدى، شۇڭا بۇنى ئەيىپلەپ كەتكىلىمۇ بولمايتتى، ئەلۋەتتە. بۇنداق چوڭ يىغنىلاردا (1000 كۆپ ئىلمىي ئابىستراكىت قوبۇل قىلىنغان) ئادەتتە ھەممە ئادەمگە سۆزلەش پۇرسىتى بولمىغاچقا، ئاران 15% كىشىلا دوكلات سۆزلەيدۇ، قالغانلار تام دوسكىسى ئىشلەپ شۇنى يىغىنغا ئىلىپ بىرىپ بەلگىلەنگەن دوسكىغا ئاسقاندىن كىيىن يىغىن قاتناشچىلىرى كىلىپ ئوقۇپ سۇئال سوراش ئارقىلىق دوكلات مەزمۇنى يەتكۈزۈلىدۇ. مەنمۇ بۇ تۇنجى قېتىملىق قاتناشقان يىغىندا مەن يوللىغان ئابىستراكتىمۇ دەل مۇشۇ خىل تام دوسكا ئىشلەپ كىلىشكە تاللانغان بولغاچقا يىغىننىڭ ئىككىنچى كۈنى ئەتىگەندە دوكلاتىمنى شۇ خىل شەكىلدە سۆزلىدىم. ئىككى سائەت داۋامىدا مېنىڭ دوكلاتىمنى چۈشەندۈرۈشۈمنى تەلەپ قىلغان كىشىدىن 25 نى تىزىملاپتىمەن قالغانلىرى كۆردى ۋە ياندىن ئاڭلاپ تەتقىقاتىمنى چۈشەندى. پرافىسورۇم ياندىن كۆزىتىپ قانداق چۈشەندۈرۋاتقىنىمنى بىلىپ تۇرغان ئىدى، كىيىن مېنىڭ ناھايتى ياخشى چۈشەندۈرگەنلىكىمنى ۋە ئىككى سائەتتە توختىماي سۆزلەپ ھېرىپ قالغانلىقىمنى، تەتقىقاتىمىزنىڭ كەسىپ ئەھلىلىرىنىڭ ياخشى باھالىرىغا ئېرىشكەنلىرىنى ئاغزى-ئاغزىغا تەگمەي سۆزلەپ بۇندىن كىيىن مېنى كۆپرەك مۇشۇ خىل يىغىنلارغا ئىلىپ كىلىدىغانلىقىنى ئېيتتى. تۆۋەندىكىسى شۇ يىغىندىن بىر نەچچە كۆرۈنۈش: شۇ مەزگىلىدە ئەسلى بەكلا دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپنىڭ تەجىرىبىخانىسىغا بىرىپ كۆرۈپ باققۇم بار ئىدى، لىكىن ئالىم مۇشۇ يىغىننى تەشكىللىگەن ئاساسلىق كىشىلەرنىڭ بىرى بولغاچقا، كۈندۈزى ئىلمىي دوكلات ئاڭلاپ كەچلىرى بىز بىكار بولغاندا ئۇ تەشكىللىگۈچىلەرنىڭ مەخسۇس يىغىنلىرى بىلەن ئالدىراش ئىدى. شۇڭا ئۇ مىنى بۇ ئۈچ كۈنلۈك يىغىندىن كىيىن بىر قانچە كۈن پورتلانددا تۇرۇپ قىلىشىمنى ۋە ئۇنىڭ ئۆيىگە ۋە تەجىرىبخانىسىغا بىرىشىمنى تەكلىپ قىلدى. لىكىن مەن پرافىسورۇم بىلەن بىللە قايتىشىم ۋە قايتىپ بارغاندىن كىينلا مېنىڭ دوكتۇرلۇق دىسىسېرتاتسىيەمنى ئاساسلىق تەجىرىبىسىن لايھىلەشكە پۈتۈشكەن بولغاچقا يىغىندىن كىيىن پورتلانددا قالالمايتتىم. شۇڭىمۇ ئىچىم ناھايتى ئاچچىق بولدى... ئەتىسىدىن باشلاپ ئۈچ كۈنگىچە ئىچىلغان يىغىن داۋامىدا دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپ ئۆزەم ئويلىغاندەك كۆپ پىكىرلىشەلمىدىم، لىكىن ئۇنىڭ مۇۋاپىققىيەتلىرىنى كۆرۈپ ئىچ-ئىچىمدىن خۇشاللىق ۋە پەخىرلىنىش ھېسسىياتلىرىغا چۆمەتتىم ۋە ھىچبولىمىغاندا مۇشۇ پۇرسەتتە ئۇنىڭ بىلەن كۆرۈشەلىگەنلىكىمگە شۈكرى قىلاتتىم. شۇنداق قىلىپ يىغىننىڭ ئاخىرقى كۈنى دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپ بىلەن خوشلىشىپ ياپيېشىلىققا پۈركەنگەن گۈزەل شەھەر پورتلاندىن ئايرىلدىم. تۆۋەندە پورتلانددا تارتقان سۈرەتلەردىن بىر نەچچىنى قوشۇپ قوياي (ئەپسۇس، شۇ قېتىم ئالىم بىلەن خاتىرە سۈرەتكە چۈشىۋالماپتىمەن): دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپ بىلەن قانداق تونۇشتۇم (3) - دوكتۇر شۆھرەت مۇتەللىپنىڭ ئەڭ يىڭى نەتىجىلىرى داۋامى بار.....

DILKASH

	ئېسىت، ئالىمنىڭ ھېلىقى ياپۇنىيەلىك شاگىرتى سىز بولۇپ قالسىڭىزچۇ.

izqel

	يازمىللىرىڭىزدىن ئالىمىمىز شۆھرەت مۇتەللىپنى تىخىمۇ ياخشى چۈشەندىم،ئالىمىمىزنىڭ ئائىلىسىگە بەخىت،تۇرمۇشىغا شادلىق،ئىشلىرىغا ئۇتۇق تىلەيمەن ھەم سىزنىڭمۇ تىرىشچان،كەڭ قۇرساق،بىلىمخۇمارلىقىڭىزغا قايىل بولدۇم.ياش ئىكەنسىز،ھەي،قارىسام تەڭتۈشتەك قىلىمەن،بىراق سىز مەندىن بەكلا ئۈستۈنكەنسىز ئەمەسمۇ،مەن ئۆزۈمنى بىر تال قوناق ھىس قىلسام سىزنى بىر تاغار قوناق ھىسابلىدىم،بولسا بىر ئامبار دەك بولۇڭ.ئىشقىلىپ مۇشۇ گەپ ئىسىمگە كەچتى، يەنە بىرى ئامرىكا بەك گۈزەل ئىكەن.تەتقىقاتچىلارمۇ كۆپكەن،نىمە دەي،يەنىلا ئامرىكا ئىلىم پەن ساھەسىگە ھەقىقەتەن قاتتىق مەبلەغ ۋە قوللاش سىياسىتى بىلەن تەمىن ئىتىدىغان دۆلەت ئىكەن.قاتتىق يارايدۇ.سىزدەك ياش ئالىملىرىمىز ئاتاقلىق ئالىملىرىمىزنىڭ ئىزىدىن بويلاپ مىڭىپسىز،ئىزىڭىزدىن گۈل ئۈنسۇن.ئارقىڭىزدىن تىخىمۇ كۆپ تەتقىقاتچى ۋە بولغۇسى ئالىملىرىمىزنىڭ كۆپىيىشىنى ئۆمۈد قىلىمەن. ئاخىردا سىزگە تىنىڭىزگە سالامەتلىك،ئىشلىرىڭىزغا ئۇتۇق ،ئائىلىڭىزگە(توي قىلغان بولسىڭىز)بەخىت تىلەيمەن.يازمىللرىڭىز ئۈزۈلمىگەي.

bilgejan

	بۇ يازمىدىكى ئىلمىي مەزمۇنلارنى چۈشىنىشكە ئاسان بولسۇن ئۈچۈن بىر قىسىم مۇناسىۋەتلىك سۇئاللارغا بۇرۇن بەرگەن جاۋابلىرىمنى كۆچۈرۈپ قويدۇم، ئەسقىتىپ قالسا ئەجەپ ئەمەس: سۇئال: ھۆجەيرە، مولىكولا، ئاتوم، ۋىروس، باكتېرىيەلەر تۈزۈلۈش ۋە ماھىيەت جەھەتتىن قانداق پەرىقلىنىدۇ؟ جاۋاب: ئاۋۋال ئەڭ چوڭلىرىدىن باشلايلى. ھۆجەيرە - ۋىرۇستىن باشقا بارلىق جانلىقلار تېنىنى تۈزگۈچى ئاساسى بىرلىك بولۇپ، ھۆجەيرە باكتېرىيە، زەمبۇرۇخ، ئۆسۈملۈك ۋە ھايۋانات....قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق جانلىقلار تىنىدە مەۋجۇت بولۇپ جانلىقلار تىنىدىكى تۈزۈلۈشى ئوخشاش بولمايدۇ. ئەڭ ئاددى ۋە كىچىك ھۆجەيرىلەر باكتېرىيەلەردە ئۇچرايدۇ، ئەڭ مۇرەككەپ ۋە چوڭ بولغىنى ھايۋاناتلار ۋە ئىنسانلارنىڭ تۇخۇم ھۆجەيرىلىرى بولۇپ، بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ چوڭ بولغىنى تۆگە قۇش تۇخۇمى (يەككە ھۆجەيرىدىن تۈزۈلگەن) 1.5 كىلوگرام كىلىدۇ. ئىنسان تىنىدا ئەڭ كىچىك ھۆجەيرە ئىسپىرما ھۆجەيرىسى، ئەڭ چوڭى بولسا تۇخۇم ھۆجەيرىسى بولۇپ، تەخمىنەن 175,000 ئىسپىرما بىرلەشسە بىر تۇخۇم ھۆجەيرىسىنىڭ ئېغىرلىقىغا تەڭ بولىدۇ. بۇ بەلكىم ئاياللارنىڭ ئادەتتە بىر ئايدا ئاران بىر تال تۇخۇم ھۆجەيرىسى ئىشلەپچىقارسا (سەرپىيات يۇقىرى)، ئەرلەرنىڭ ھەر كۈنىگە نەچچە ئون مىليونلىغان ئىسپىرما ھۆجەيرىلىرىنى ئىشلەپچىقىرىدۇ (ئەلۋەتتە بۇنىڭ باشقا مۇھىم سەۋەبلىرىمۇ بار). ھۆجەيرىلەر ئىچىدە ئۆسۈملۈك ھۆجەيرىلىرىنىڭ ئەڭ خاس ئالاھىدىلىكى فوتوسېنتىز ئىلىپ بارىدىغان خلوروپلاستقا ئىگە. تۆۋەندىكىسى بىر ھايۋانات ھۆجەيرىسىنىڭ سېخىمىسى: باكتېرىيە - باكتېرىيە دىگىنمىز بىر ھۆجەيردىن تۈزۈلگەن، لىكىن ھۆجەيرە ئىچىدە ھۆجەيرە يادروسى، خوندىرىئوسوم ۋە خلوروپلاست قاتارلىق ھۆجەيرە ئاپپاراتلىرىنىڭ ھىچقايسىسىغا ئىگە بولمىغان، ئۆزىنى كۆپەيتىش ئىقتىدارىغا ئىگە، پەقەت بىر قانچە مىكرومىتىر چوڭلۇقتىكى مىكرو ئورگانىزىملارنى كۆرسىتىدۇ. باكتېىرىيەلەرنىڭ نۇرغۇنلىرى ئادەم بەدىنىدە ياشايدىغان بولۇپ ئادەمنى ئۆز ھۆجەيرىلىرىدىن ئادەم بەدىنىگە ئورۇنلاشقان باكتېىرىيە ھۆجەيرىلىرىنىڭ سانى تەخمىنەن 10 ھەسسە كۆپ (بىزنى ئادەم دىگەندىن باكتېىرىيەلەر دۆۋىسىگە قوشۇلغان ئادەم ھۆجەيرىلىرىنىڭ توپلىمى دەپ ئاتىسىمۇ بولىدۇ). لىكىن كېسەل كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان مىكرو ئورگانىزىملارنىڭمۇ مۇتلەق كۆپ قىسمى باكتېرىيە بولۇپ، ئۇلار يىلىغا مىليونلىغان كىشىلەرنىڭ ئۆلۈپ كىتىشىگە بىۋاستە سەۋەبچى بولىدۇ. ۋىرۇس - ھۆجەيرىدىن تۈزۈلمىگەن، لىكىن ئۆزىنى كۆپەيتىش ئىقتىدارىغا ئىگە ئاقىسىل ۋە يادرو كېسلاتالىرىدىن تۈزۈلگەن ئەڭ كىچىك جانلىقلارنى كۆرسىتىدۇ. ۋىرۇسلارنىڭ كۆپ قىسمى كېسەل كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئۇلار پەقەت باكتېرىيە، ئۆسۈملۈك ۋە ھايۋانات قاتارلىق باشقا جانلىقلار تېنىگە كىرسە ئاندىن شۇ ساھىبىخان ھۆجەيرىسىدىن پايدىلىنىپ ئۆزىنى داۋاملىق نۇسخىلاپ ماڭالايدۇ. ۋىرۇسلار تۈزۈلۈشىگە ئاساسەن، DNA لىق ۋىرۇسلار، RNA لىق ۋىرۇسلار ۋە ئاقسىللىق ۋىرۇسلار دىگەن تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ. ئەڭ خەتەرلىكلىرى RNA ۋىرۇسلىرىدۇر (مەسىلەن: HIV). مولىكۇلا بولسا ئاتوملاردىن تۈزۈلگەن بولۇپ، ماددىنىڭ ئەڭ ئاساسىلىق خېمىيلىك تۈزۈلۈشى. ئاتوم بولسا بۇرۇن ئەڭ كىچىك دەپ قارىلىپ كەلگەن ماددىنىڭ تۈزۈلۈش بىرلىگى بولۇپ، ئۇلار ئادەتتە ئاتوم يادروسىدىكى پروتون ۋە نىيترون، شۇنداقلار ئاتوم سىرتىدىكى ئېلىكترونلاردىن تۈزۈلىدۇ. خۇلاسىلىساق، ئاتوملار مولىكۇلانى تۈزىدۇ؛ ۋىرۇسلار پەقەت بىر ياكى بىر قانچە ئاقسىل ۋە يادرو كېسلاتا مولىكۇلاسى ۋە ياكى پەقەت  يادرو كېسلاتاسى ياكى پەقەت ئاقسىل مولىكۇلاسىدىن تۈزۈلىدۇ. نۇرغۇنلىغان ئاقسىل، قەنىت، ماي، ۋە يادرو كېسلاتا ئورگانىڭ مولىكۇلالىرى ۋە باشقا سۇ قاتارلىق ئانئورگانىڭ مولىكۇلالار بىرلىشپ ھۆجەيرىنى تۈزىدۇ؛ باكتېرىيە كەمتۈكرەك ۋە ئاددى بولغان ھۆجەيرىدىن تۈزۈلىدۇ.

bilgejan

	تۆۋەندىكى مەزمۇنلار پەقەت سىلەرنىڭ بەزى بىئولوگىيلىك ئوقۇملارنى چۈشىنىۋىلىشىڭلارغا ياردىمى بولسۇن ئۈچۈن بۇ يەرگە كۆچۈرۈلۈپ قويۇلدى. ئارتۇقچە كەتمەس دەپ ئويلىدىم. 1. ئېرسىيەت جانلىقلار تىنىدە بار بولغان ئاقسىل، ياغ (ئۆسۈملۈكلەردە ماي)، كاربون-سۇ بىرىكمىلىرى (قەنتلەر) ۋە يادرو كىسلاتاسى قاتارلىق ئورگانىك خېميىلىك تەركىبلەر ئىچىدە، يادرو كىسلاتاسى بىلەن ئاقسىل جانلىقلار ئۈچۈن ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە، يادرو كىسلاتاسى ئادەتتە ئىككى خىل بولۇپ دىئوكسىي رىبوسوم كىسلاتاسى، DNA ۋە رىبوسوم كىسلاتاسى، RNA نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. دەل مۇشۇ DNA نىڭ تۈزۈلۈشى ئالاھىدە بولۇپ، تەركىبىدىكى ئادىنىن A، گۇئانىن G، سىتوزىن C، ۋە تىمىن T دەپ ئاتالغان تۆت خىل نۇكلىئوتايىدنىڭ نۇرغۇن قىتىم ئوخشىمىغان تەرتىپتە تەكرارلىنىشىدىن ھاسىل بولغان بولۇپ، ئۆزىنى ئۆزى كۆپەيتەلەيدىغان ۋە ئۆزىنى نۇسخا قىلىپ تۇرۇپ RNA نى ئىشلەپچىقىرالايدىغان ئالاھىدە ئىقتىدارغا ئىگە. ھەمدە A بىلەنT ۋە C بىلەن G باغ ھاسىل قىلپ بىر-بىرى بىلەن بىرىكىپ DNA نىڭ قوش بۇرمىلىق تۈزۈلۈشىنى ھاسىل قىلىدۇ. جانلىقلار تىنىدىكى RNA (بەزىۋىرۇسلاردىنباشقا) دەل DNA دىن كىلىدىغان بولۇپ، RNA تەركىبىدە تىمىننىىڭ ئورنىنى ئۇرىن، U ئالغان بولىدۇ. ئەمدىRNA تەركىبىدىكى A C G U نىڭ تەكرارلىنىشى (مەسىلەن: ...UCGCCGAAGACGUUAGGGCCAUAACCAGغا ئوخشاش) ئەمەليەتتە مەلۇم قانۇنيەتكە ئىگە بولۇپ، DNAدىن نۇسخىلانغان RNA دىكى ھەر ئۈچ نۇكلىئوتايىد بىر خىل ئامىنىو كىسلاتاسىغا كود يازىدۇ. ئامىنو كىسلاتاسى ئاقىسلنىڭ ئاساسلىق بىرلىكى بولۇپ، مۇشۇنداق RNA دىكى ئۇچۇر ياكى كود ئارقىلىق سېنتىزلەنگەن ئامىنو كىسلاتالىرى بىرىكىپ ئاقسىلنى ھاسىل قىلىدۇ. دەل ئاقسىل ئاخىرى ھەرخىل فىنوتىپك ئالاھىدىلكلەرنى بەلگىلەيدۇ (جانلىقلار شەكلى، كۆرۈنۈشى، فۇنكىسىيەلىرى دىگەندەك).ئېرسىيەت دىگىنىمىز مۇشۇ تەرىقىدىكى DNA دىكى ئۇچۇرلارنىڭ RNA غا، ئاخىرىدا ئاقسىلغا ئۆتىشى بولۇپ، ئەجدادنىڭ DNA ئالاھىدىلىكى ئاخىرىدا ئەۋلاتقا مىراس قىلىپ ماڭىدۇ. 2. گېن ۋە فىنوتىپ (ئاقسىللار ئارقىلىق ئىپادىلىنىپ چىققان ئالاھىدىلىكلەر،مەسىلەن،كۆز رەڭگى دىگەندەك) ئەمدى گېن دىگىنىمىز دەل ئاشۇ خىلدىكى ئېرسىي ئۇچۇرلارنى ئەجدادتىن ئەۋلاتقا يەتكۈزۈپ بىرىدىغان DNA ياكى RNAدىكى نۇكلىئوتايىدلارنىڭ مەلۇم تەرتىپتىكى تىزىلىمىسىدىن تەشكىل تاپقان يادرو كىسلاتاسى پارچىسدىن ئىبارەت. گېن تەركىبىدىكى ئاز بىر قىسىم نۇكلىئوتايىدلارلا كود يازىدىغان (ئامىنۇ كىسلاتاسى ئىشلەپچىقىرىشقا قوماندانلىق قىلىدىغان) بولۇپ، مۇتلەق كۆپ قىسمى باشقۇرۇش، تىزگىنلەش ياكى تىخى مەلۇم بولمىغان ئىقتىدارلارغا ئىگە. ئەمدى DNA دىكى ئۇچۇرلارنىڭ RNA غا، ئاخىرىدا ئاقسىلغا ئۆتۈش جەريانى ناھايتى مۇرەككەپ بولۇپ، نەچچە قىتىم پىشىقلاپ ئشلەشلەر يۈز بىرىدۇ. بۇنىڭ تەپسىلاتىنى چۈشەندۈرۈپ يۈرمەي، لىكىن تەكىتلايدىغىنىم، DNA نىڭ تەرتىپى ئۆزگەرسىلا گېننىڭ ئىقتىدارى ئۆزگىرىپ كىتىىشى ناتايىن، چۈنكى قايسى قىسمدا ئۆزگىرىش بولغانلىغىغا قارايدىغان گەپ. يەنە بىر مۇھىم نەرسە، جانلىقلاردا ئىپادىلىنىدىغان فىنوتىپلىق ئالاھىدىلىكلەرنى پەقەت DNA ياكى گېننىڭ تەرتىپى = گېنلا كونتىرول قىلماستىن بەلكى، مۇھىت ئامىلىمۇ فىنوتىپنى بەلگىلەش رولىغا ئىگە. يەنى، ئادەمگە تەدبىقلىساق، بىر بوۋاقنىڭ گېنى تۇخۇم ھۆجەيرىسى بىلەن ئسپىرما ھۆجەيرىسى بىرلىشىپ ئۇرۇقلانغاندىلا شۇ تۆرەلمە، يەنى كەلگۈسىدىكى بالىنىڭ گېنى بەلگىلىنىپ بولغان بولىدۇ. بالىنىڭ گېنلىرى ئاتا-ئانىدىن ئۆز ئەينى مىراس قىلىنمايدىغان بولۇپ، ئاتا ۋە ئانىدىن كەلگەن جېنسي ھۆجەيرىلەردىكى (تۇخۇم ۋە ئسپىرما)گېنلار يەنە گېنلارنىڭ ساندۇقى بولغان (زاغرا تىلدا) خىروموسملاردا قايتا جۈپلىشىش (بىرىكىش) يۈز بىرىدىغان بولغاچقا، گېنلارنىڭ تەرتىپى ۋە خىروموسوملارغا ئوراپ قاچىلىنىشىدا ئاتا-ئانىغا قارىغاندا پەرقلەر كۆرۈلىدۇ. ئەمدى مۇھىت ئامىلى دىگىنىمىز، بەدەندىكى بارلىق ھۆجەيرىلەردىكى بارلىق گېنلار ئوپمۇ-ئوخشاش بولۇپ، پەقەت ھۆجەيرە ئۇچراشقان مۇھىت ھېساپلىنىدىغان ھورمۇن ئامىلى، ئۆستۈرگۈچى فاكتورلار ۋە باشقىلارنىڭ تەسىرىدە گېنلارنىڭ قوزغىلىشى، ئاكتىپلىشىشى، ئىپادىلىنش-ئىپادىلەنمەسلىكى، ۋە قانچىلىك مىقداردا ئىپادىلىنىشىگە ئاساسەن، ئوخشىمىغان ئىقتىدارغا ئىگە ھۆجەيرىلەرگە ئاخىرىدا توقۇلما ۋە ئەزالارغا (يۈرەك، بۆرەك، مۇسكۇل دىگەندەك) ئايلىنىدۇ. ئۇندىن باشقا بالىنىڭ ئانا بالياتقۇسىدا تۇرۇپ يىتىلىش جەريانىدا، ئوزۇقلۇق، ئوكسىگېىن، روھىي بېسىم قاتارلىق ئانا بەدىنىدىكى مۇھىت ئامىللىرىمۇ گېنلارنىڭ ئپادىلىنىش شەكلىنى DNA تەرتىپىنى ئۆزگەرتمەي تۇرۇپمۇ كونتىرول قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە بولۇپ، بۇ خىلدىكى گېننىڭ تەرتىپى ئەمەس ئىپادىلىنىش تىپىدىكى ئۆزگىرىشمۇ شۇ بالىدىن كىيىنكى ئەۋلادقا ئېرسىيەت قالالايدۇ، شۇڭا بۇنى ئېپگېنـتىكا (گېنتىكانىڭ ئۈستىدىكى باشقۇرغۇچى دىگەن مەنىدە) دەپ ئاتايمىز. ۋاقىت مۇناسىۋىتى بىلەن ھازىرچە مۇشۇنچىلىك چۈشەندۈرەي، قالغىنىنى يەنە ئالدىرىماي يىزىپ چىقارمەن. 3.گېنتىكا (Genetics) ھاياتلىق ئىلىمىدىكى مۇ ھىم بىر تارماق پەن، ئەسلى گىرىكچىدىن كىرگەن سۆز، كىلىپ چىقىش دىگەن مەنىدە بولۇپ، ئېرسىيەت ماددىسى بولغان گېنلارنىڭ مولىكۇلالىق تۈزۈلۈشى، قۇرۇلمىسى، فۇنكىسىيىسى، شۇنداقلا ھۆجەيرە ۋە جانلىق تىنى مۇھىتى ئاستىدا گېنلارنىڭ قانداق خىزمەت قىلىدىغانلىغىنى، ئېرسىيەتنىڭ ئەجدادتىن ئەۋلاتقا ئۆتۈش قانۇنيەتلىرى ۋە ئالاھىدىلىكلىرىنى، ھەمدە جانلىق توپلىرىدىكى كۆپ خىللىق ۋە ئۆزگىرىشلەرنى تەتقىق قىلىدىغان بىئولوگىيە پىنى.   گېنتىكا يەنە گېن تىپلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكى ئارقىلىق قانداق قىلىپ فىنوتىپنىڭ بەلگىلىنىدىغانلىغىنى (بۇ خىلى ئادەتتە ئوڭ يۆنىلىشلىك گېنتىكا دىيىلىدۇ،Forward Genetics)، ياكى مەلۇم كۆزىتىلگەن فىنوتىپ ئارقىلىق قايسى گېنىلارنىڭ مۇشۇ خىل فىنوتىپنى بەلگىلەشكە مەسئۇل ئىكەنلىكىنى (تەتۈريۆنىلىشلىك گېنتىكا، Reverse Genetics) تىپىپ چىقىشنى، گېنلارنىڭ ئىپادىلىنىشىنىڭ قانداق كونتىرول قىلىنىشى ۋە مولىكۇلالىق مىخانىزىملىرىمنى كۆرسىتىپ بىرىشنى ئاساسلىق تەتقىقات مەزمۇنى قىلىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، ئۆتكەن 10 يىلدىن بۇيان زور قىزىقىش ۋە تەتقىقاتلارغا سەۋەب بولغان مۇھىتنىڭ گېن تىپلىرىنى ئۆزگەرتمەي تۇرۇپ، گىنلارنىڭ ئپادىلىنىش شەكلى، يەنى مەلۇم خىل گېننىڭ DNA نۇكلىئوتايىد تەرتىپلىرىنى ئۆزگەرتمەي تۇرۇپ، مۇھىتىنىڭ تەسىرى ئاستىدا  DNA نۇكلىئوتايىدلىرىغا ۋە ياكى DNA ئوراپ قاچىلىنىپ ساقلىنىدىغان خىروموسوملارغا خېميىلىك تۈزىتىش ئىلىپ بىرىش ئارقىلىق گېنلارنىڭ ئاكتىپلىشىشى ياكى ئپادىلىنىش مىقدارىنى ئۆزگەرتىش ئارقىلىق گېىنىڭ ئىپادىلىنىش تىپىنى ئېرسىيەت قالدۇرالايدىغان ئېپگېنتىكىلىق ھادىسىلەرنىمۇ تەتقىق دائىرىسى ئىچىگە ئالىدۇ. 4. ئېپىگېنتىكا (Epigenetics) مۇھىت ئامىلى گېنلارنىڭ تەرتىپىنى ئەمەس، ئىپادىلىنىپ چىقىش شەكلىنى ئۆزگەرتەلەيدۇ، دەپ قارايدۇ، شۇنىڭ ئۈچۈن، بىر جانلىقتىكى بارلىق گېنلار DNA تەرتىپنىڭ توپلىمىى گېنوم (Genome) دەپ ئاتالسا، بىر جانلىقتىكى بارلىق گېنلارنىڭ ئىپادىلىنىش شەكلىىنڭ ئالاھىدىلكلىرىنى كونتىرول قىلىدىغان DNA نىڭ خىمىيىلىك قۇرۇلمىلىرى ئېپگېىنوم (Epigenome) دەپ ئاتىلىدۇ. 5. فىنوتىپ دىگىنىمىز جانلىقلارنىڭ بارلىق كۆرگىلى بولىدىغان ياكى بولمايدىغان فىزىئولوگىيىلىك، ئاناتوميىلىك ئالاھىدىلىكلىرىدىن ئىبارەت. مەسىلەن،جانلىقلارنىڭ تەن تۈزۈلۈشى، ھەجىمى، رەڭگى، ھەرىكىتى، ئىشتىھاسى.... دىگەندەك، ۋە ياكى باشقا بارلىق ئىپادىلىنىپ چىققان خۇسۇسىيەت ۋە ئالاھىدىلىكلىرىنى كۆرسىتىدۇ. مۇشۇ ئالاھىدىلىكلەرنىڭ ھەممىسى گېنلار  ۋە مۇھىت تەرىپىدىن كونتىرول قىلىنىدۇ. مەلۇم خىل جانلىقنىڭ بارلىق گېنلىرىنىڭ DNA تەرتىپىنىڭ جۇغلانمىسى  گېن تىپى دەپ ئاتىلىدۇ. ئەمدى، بۇ يەردىكى مەسلە شۇكى ئوخشاش گېن تىپى بار ئىككى جانلىقنىڭ فېنوتىپى ئوخشىماي قىلىشى مۇمكىن، چۈنكى فىنوتىپنن ئەڭ ئاخىرىدا گېنلارنىڭ ئىپادىلىنىش شەكىللىرى تەرىپىدىن بەلگىلىنىدۇ. يەنى،ئوخشاش گېنغا ئىگە ئىككى جانلىق مۇھىت ياكى ئۇچرىغان تەسىرلەرنىڭ ئوخشىماسلىقىغا ئاساسەن شۇ خىل گېن بىرىدە ئپادىلىنىپ چىقىپ يەنە بىرىدە ئىپادىلىنىپ چىقماسلىقى مۇمكىن، ۋە ياكى بىرىدە كۆپ مىقداردا ئىپادىلىنىپ يەنە بىرىدە ئاز مىقداردا ئىپادىلىنىشىمۇ مۇمكىن. فىنوتىپنىڭ قانداق بولۇشى دەل بىز ئەڭ قىزىقىدىغان مەسلە بولۇپ،فىنوتىپ گېن تىپىدىن مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ. سىز بەلكىم مەلۇم كىشىدە بىرەر خىل ئېرسىي كىسەلنىڭ گېنى بارلىقى، لىكىن ئۇنداق كىسەلگە زادى گىرىپتا بولمىغانلىقىنى ئاڭلىغان بولىشىڭىز مۇمكىن. بۇنىڭ سەۋەبى دەل گېن تىپىنىڭ فىنوتىپنى بەلگىلىشى بىرگە-بىر ماس كىلىدىغان ئىش ئەمەس. ئىنسانلارنى مىسال ئالساق، مەلۇم كىشىدە گېننىڭ ۋە مۇھىت ئامىلىنىڭ فىنوتىپنى بەلگىلەش جەريانى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ئاددى قىلىپ ئېيتساق، بۇ جەريان مۇنداق بولىدۇ: ئالدى بىلەن ئادەملەردى گېن دىگىنىمىز دەل ھۆجەيرە يادروسىدىكى خىروموسوملارغا بۆلۈنۈپ ئورۇنلاشقان DNA مولىكۇلالىرىنىڭ تەرتىپى بولۇپ، شۇ كىشىنىڭ بارلىق ھۆجەيرىلىدە ئوخشاش بولىدۇ، لىكىن ئوخشاش گېننىڭ ئاتىلىق ۋە ئانىلىق خىروموسوملاردىن كەلگەن ئىككى خىل شەكلى بولۇپ بولار ئادەتتە تەڭ ئورۇنلۇق گېن دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپ، بىر جۈپ خىروموسومنىڭ ئۆز ئىچىگە ئالغان گېنلىرى بىر گېننىڭ ئىككى خىل شەكلىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ، لىكىن ئىككىسىدىن بىرىلا ئپادىلىنپ چىقىدۇ.دىمەك ئادەم بەدىنىدىكى جەمئىي 23 جۈپ خىرومۇسوم ئىچىدىكى 22 جۈپ تەن خىروموسملىرىنىڭ ھەر بىر جۈپىدە ئوخشاش گېنلارنىڭ تەڭ ئورۇنلۇق گېنلىرى جايلاشقان بولىدۇ؛ بىر جۈپ جىنسي خىروموسۇملارنىڭ ئىچىدە ئاياللاردا پەقەت XX خىروموسۇملا بار بولۇپ، ئۇنىڭ ئىچىدىكى بىرى تۆرەلمە ۋاقتىدىلا مەڭگۈلۈك پاسسىپلاشتۇرۇلۇپ جىمىجىت ھالەتكە ئۆتىدۇ پەقەت يەنە بىرىدىكى گېنلارلا ئىپادىلىنىپ چىقىدۇ؛ ئەرلەردە بولسا جېنسىي خىروموسۇملارنىڭ (XY) ھەر ئىككىسى ئاكتىپ ھالەتتە مەۋجۇت بولۇپ ،Y خىروموسۇمى ناھايتى ئاز گېنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. گېن تىپى شۇ كىشىنىڭ بارلىق ھۆجەيرىلىدە ئوپمۇ-ئوخشاش. بىرلا ئوخشىمايدىغىنى جىنسىي ھۆجەيرە بولغان ئىسپىرما ۋە تۇخۇم ھۆجەيرىلىرى بەكمۇ ئالاھىدە بولۇپ پەقەت 23 تال خىروموسۇمى بار، 23 جۈپ ئەمەس، شۇنداق بولغاندا ئىككىسى بىرلەشكەندە ئۇرۇقلانغان تۇخۇم ياكى زېگوتا مۇكەممەل بولغان بىر يۈرۈش 23 جۈپ خىروموسومغا ئىگە بولىدۇ. بۇ يەردە دەۋاتقىنىمىز پەقەت تىخى DNA بولۇپ، بۇلار تۆرەلمە تەرەققىي قىلىش جەريانىدا ئۆز نۆۋىتى بىلەن ئاستا-ئاستا قوزغىلىدۇ، ھەم تۆرەلمىدىكى ھۆجەيرىلەر ئىندۇكسىيەلىنىش ياكى دىففىرىنسئاللىنىش (Cell Differentiation) جەريانىدا تۆرەلمە مۇھىتى تەسىرىدە ئوخشىمىغان گېنلىرى قوزغىلىپ ئاكتىپلاشقان ئوخشىمىغان فۇنكىسيەگە ئىگە بولغان ھۆجەيرىلەرگە ئايلىنىدۇ، مەسىلەن مېڭە، جىگەر، تىرە ھۆجەيرىلىرى دىگەندەك. دىمەك بەدىنىمىزدىكى بارلىق ھۆجەيرىلەر ئوپمۇئوخشاش گېن ماتىرىيالىغا ئىگە بولسىمۇ، لىكىن ئاشۇ ھۆجەيرىلەردىمۇ ئپادىلىنىدىغان فىنوتىپ ئوخشىمايدۇ، يەنى بەزىلىرى قىسقىرالايدىغان خۇسۇسىيەت (مۇسكۇل ھۆجەيرىلىرى) بولسا، بەزىلىرى سېگناللايدىغان (نېرۋا  ھۆجەيرىلىرى) خۇسۇسىيەتكە ئىگە.  ئەمدى مۇشۇ خىل ئوخشىمىغان فىنوتىپ ئىپادىلىنىپ چىقىش جەريانىدا، ئەمەليەتتە بىز گېپىنى قىلغان DNA نۇرغۇن جەريانلارنى بىشىدىن ئۆتكۈزىدۇ. گېن فېنوتىپنى بەلگىلەش ئۈچۈن ئاۋۋال DNA دىكى ئېرسىي ئۇچۇرلار mRNA گە ئۆتكۈزۈپ بىرىلىدۇ (بۇ جەريان گېننىڭ نۇسخىلىنىشى، Transcription دېيىلىدۇ)، مۇشۇ ئاندىن mRNA پىشىقلاپ ئىشلەشنى بىشىدىن ئۆتكۈرۈپ، يەنى ئاقسىلنىڭ تۈزگۈچى پارچىلىرى بولغان ئامىنو كىسلاتاسىغا كود يازىدىغان قىسمىلا پىشىپ يىتىلگەن mRNA دە ساقلىنىپ قىلىپ قالغان قىسىملىرى كىسىپ تاشلىنىدۇ. ئاندىن بۇ پىشىپ يىتىلگەن mRNA پارچىلىرى ھۆجەيرە يادروسىدىن سىتوپلازمىغا توشۇلۇپ بىرىنچى بولۇپ رىبوسوم دىگەن سىتوپلازمىدىكى ھۆجەيرە ئاپپاراتىغا ئۆتكۈزۈلۈپ بىرىلىدۇ، ۋە مۇشۇ رىبوسومدا mRNA دىكى كود ياكى سىفىرلار ئوقۇلىدۇ. بۇ يەردە كود دىگىنىمىز، mRNA تەركىبىدىكى ھەر ئۈچ نۇكلىئوتايد بىر ئامىنو كىسلاتاسىغا ۋەكىللىك قىلىپ ئېرسىي ئۇچۇر ئاقسىلغا تەرجىمە قىلىنىدۇ (مەسىلەن، UGACCGUCGAACGGAدىكى UGA باشلىنىش كودى بولۇپ مىتانىئون دىگەن ئامنىو كسلاتاسىنى كودلايدۇ، يىنىدىكى ئۇچ نۇكلىئوتايد CCG بولۇپ پىرولىن دىگەن ئامنىو كىسلاتاسىنى، UCG سىرىننى، AAC ئاسپارگىننى، ئەڭ ئاخىرىدا GGA گىلىتسىننى كودلايدۇ). دەل مۇشۇ خىل ئامىنو كىسلاتالىرىنىڭ قاتارىنى پىروتىئوم، Proteom دەيمىز. كوددا يىزىلغان بويىچە رىبوسوم سىتپوپلازمىدىكى ئامنىو كىسلاتالىرىنى يىغىىپ شۇ گېن يازغان بارلىق ئامنىو كىسلاتالىرىنى بىر-بىرىگە ئۇلاپ، ئاندىن سىتوپلازمىدىكى باشقا ھۆجەيرە ئاپپاراتلىرىنىڭ ياردىمىدە مۇشۇ ئامنىو كىسلاتالىرى تەكشىلىكتىكى ۋە بوشلۇقتىكى تۈزۈلۈشكە ئىگە بولغان مەلۇم خىل ئاقسىلغا ئايلىنىدۇ. دەل مۇشۇ ئاقسىل بارلىق فېنوتىپلارنى بەلگىلەيدۇ. مەن يۇقرىدا سۆزلەپ ئۆتكەن جەريانلار ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ھىچقانداق جانسىز مەۋجۇدادتا بۇنچىۋالا مۇرەككەپ جەريانلار تىپىلمايدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە ھەر بىر قەدەم باسقۇچ ناھايتى كۆپ خىل نازەرتچى ۋە تىزگىنلىۈچى ئامىللارنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدىغان بولغاچقا، دەل مۇھىت ئامىلى ۋە گېننىڭ كود يازمايدىغان قىسمىدىكى تىزگىنلىگۈچى ئامىللار DNA نىڭ نۇسخىلىنىشى، mRNA نىڭ پىششىقلاپ ئىشلىنىشى ياكى ئاخىرىدا ئامنىو كىسلاتالىرىنىڭ تەرجىمە قىلىنىشى جەريانىدا گېننىڭ ئىپادىلىنىش شەكلىنى ئۆزگەرتىش پوتىنسىئالىغا ئىگە. دەل شۇنداق بولغانلىغى ئۈچۈن گېن تىپى بىلەن فېنوتىپ دەلمۇدەل ماس كەلمەيدىغان ئەھۋاللار بولىدۇ.