http://en.wikipedia.org/wiki/Uyghur_Latin_alphabet
بۇنىڭدىن ياخشى ئۈگۈنۈپ ئاندىن بۇنى سېلىشتۇرۇپ ئاندىن ساقالدىكى ئاشىقا قارتا گەپ قىلىپ ئاندىن يوللايىنى قېرىنداشىلار ~ خەقنىڭ قۇڭنى كوچىلىماي....
muxtarcan toxti buğraxan
muhim mezmuni: «baravet meşripi» icadçan, emgekçan, eqil-parasetlik uyğur xelqi uzun yillardin buyan davamlaşturup kelgen elara meşrep türliriniñ biri bolup, u uzun tarixqa ige. mezkur maqalide, uyğur xelqiniñ qimmetlik medeniyet mirasi bolğan uyğur xelq meşrepliriniñ bir türi bolğan «baravet meşripi» toğrisida qisqiçe mulahize yürgüzülidu.
açquçluq sözler: meşrep; baravet; kim artuq
meşrep ـ alemge meşhur «muqam- meşrep diyari», «naxşa- ussul makani» şincañda tolimu uzaq tarixiy tereqqiyat arqiliq meydanğa kelgen. u ecdadlirimiz icad qilğan, üzlüksiz béyitqan katta senet mirasi bolup, xelqimizniñ hayati ve tirikçilikige çoñqur siñip ketken senet şeklidur. tarixtin béri yer yüzide senet micezi yoq, senet tuyğusi ölgen yaki senetni yat köridiğan birmu uyğur neslini uçratqili bolmiğandek, meşreptin ibaret bu senet türini xelqimiz hazirğiçe yaxşi körüp davamlaşturup kelmekte.
meşrep ـ uyğurlarniñ senet oçiqi. uyğurlar aşu meşreplerde aldinqilarniñ saz çéliş, muzika orundaş ve ussul oynaş cehettiki maharitige varisliq qiliş arqiliq milliy xas senet qarişi ve senet aditini hem étnik çüşençisini yétildürüş bilen xasliq hasil qilğan.
meşrep uyğurlarniñ evladliriğa edeb-exlaq, qaide- yosun ögitidiğan mektep. uyğurlarda: «balañni çoñ qilip mektepke ber, mekteptin yanğanda meşrepke ber», «alim bolay déseñ mektepke bar, adem bolay déseñ meşrepke bar» dégendek eqliye söz ve maqal bar.
uyğurlar perzentlirini oqutuşqa ehmiyet béridiğan xelq bolup, perzentlirini meşrepke apirip edeb- exlaq, qaide- yusun ögitişke adetlengen. uyğur yézilirida exlaqsiz, qaide- yosundin çetnigen soğ nepes, qiliqi set balilarni körse, çoñlar «meşrep körmigen» dep eyibleydu. şuña, ata- anilar oğulliri boyiğa yetkende, balilirini meşrep ehlige qoşup meşrepke evetiş arqiliq, ularğa edeb- exlaq terbiyesi élip bérişni kolléktip paaliyette terbiyeleş bilen özara birleştürgen. perzentler meşreptiki méhman kütüş, dastixan séliş, dastixan sorunidiki qaide- yosun, edeb-qaidiler, muzika çéliş, naxşa éytiş, bir- birini ussulğa tartiş, sorun intizami dégendek emeliy paaliyettin bivasite terbiye alidu. ularda enenige varisliq qiliş, çoñlarni hörmetleş, exlaqliq, edeblik, qaide-yosunluq boluş, özara inaq- icil boluş éñi yétilidu. şuniñ bilen bille, merdlik, séxiyliq dastixanlirini körüp, çidam casaritini tavlap, merd- séxiy, méhmandost, çidamliq, qeyser kişilerdin bolup çiqidu. buniñdin körüvélişqa boliduki, meşrep eyni çağdiki uyğur cemiyitide hazirqi zaman mektepliridiki étnik terbiye ve idiye-exlaq terbiyesiniñ rolini oyniğan.
meşrepniñ ötküzülidiğan vaqti gerçe héyt- ayemlerniñkidek éniq bolmisimu, lékin meşrep uyğurlarniñ şadliq bayrimi. çünki, uniñdiki vaqittin tartip ipadileşkiçe ixtiyariliq asas qilinidu. meşrep adette yazda hoyla- aramlarda, qişta keñrek qoru- cayda ötküzülidu.
meşrep yette yaştin yetmiş yaşqiçe bolğan er- ayal, el avam teñ iştirak qilidiğan ammivi sorun bolup, meşrepke qatnişidiğan adem sani çeklenmeydu. uyğur meşrepliri uyğur cemiyitiniñ ésil exlaq qurulmisini barliqqa keltürüşte hazirqi zaman maarip terbiyesidin artuqraq rol oyniğan seyyare exlaq dersxanisi. uyğur yigitliriniñ merdlik, séxiyliqini sinaydiğan taraza. çidam casaritini tavlaydiğan oçaq, xelq senetkarlirini terbiyelep yétiştüridiğan mektep, köñül açidiğan éstétik terbiye soruni. meşrepte asasliq dap, duttar, tembur, ğicek, sattar, ney, ravab qatarliq 10 neççe xil saz- muzika teñkeş qilinidu. bezi sorunlarda şox sazendiler taş, qoşuq qatarliqlarni cüpleştürüp, ularğa mas çaqilditip uruş arqiliq, pütün sorun keypiyatini evcige kötüridu. bundaq çağda hayacanlanğan, şadlanğan baymu, gadaymu, balilarmu hetta aqsaq- çolaq, bovay, momaylarmu otturiğa çüşüp öz héssyatini, şadliqini ussul bilen ipadileydu. mubada oyniğuçiniñ put- qoli sazniñ udariğa kelmey, qamlaşturalmay qalsimu héçkim «oyniyalmaydikensen» dep sorundin çiqirivetmeydu. çünki, meşrep uyğurlarniñ saz, muzika añlap ussul öginidiğan mektipi. uniñğa héçqandaq bedel ketmeydu. balilar ata-aniliriğa egişip meşrepke tunci barğandin tartip ta qériğiçe bu sorundin méhrini üzelmeydu. mana bu uyğurlarniñ «tili çiqsila naxşiçi, ayiqi çiqsila ussulçi» bolup kétişiniñ tüp menbesi. meşrep ـ şincañdiki uyğurlar toplişip olturaqlaşqan rayonlarğa tarqalğan bolup, herqaysi yurtlarda oxşimiğan mezmun ve şekilge ige. uyğurlar olturaqlişip yaşaydiğan makanniñ cuğrapiyelik orni, ictimaiy muhitiniñ oxşimasliqi, örp- adet şekliniñ oxşimasliqi tüpeylidin, herqaysi rayonlarda oxşaş bolmiğan meşrepler ötküzülidu.
meşrep ـ uyğur millitiniñ enenivi paaliyetliriniñ biri bolup, baravet meşripimu mana muşu meşrepniñ bir qismi. «baravet meşripi» icadçan, emgekçan, eqil- parasetlik uyğur xelqi uzun yillardin buyan davamlaşturup kelgen elara meşrep türliriniñ biri bolup, uzun tarixqa ige. bu meşrep bügünki künde şincañniñ atuş rayonidila davamlişip kelmekte. «baravet» dégen söz «baraver» ve «et» dégen ikki sözdin teşkil tapqan. «baraver» sözi teñlik, ölçimi, sani, hecimi, miqidari, qimmiti, çoñ- kiçikiliki, ehmiyiti, teñ perq, birdek, bir peytte, bir mezgil, bir vaqitta dégendek menide baraverlikni körsetse, «et» sözi hayvanlarniñ göşini bildüridu. bu «göşni teñ teqsim qilidu», «göş bir peytte ölçem bilen teñ teqsim qilindu» dégenlik bolidu. «baravet» biz hazir dep kélivatqan kim artuq sodisiniñ eñ qedimki şekli bolup, qoyniñ töş, boyun, börek, yağ, tére qatarliq muhim ezaliri kim artuq sodisi soruniğa qoyulidu.
bu meşrep şincañdiki başqa yutlarda yoq déyerlik bolup ketti, emma atuşta yenila davamlişip kelmekte. bolupmu qiz- yigit toyida bu meşrep çoqum ötküzülidu.
bu meşrep toğrisida toluq çüşençe bérişke qurbum yetmeydu, emma çoñlardin añlivalğinimni oqurmenler bilen ortaqlaşmaqçimen:
añlişimçe, bu meşrepte kim aşti qiliş paaliyitige oxşaş bir sorun hazirlinidiken, andin pişurulğan bir qançe qoyniñ göşi türge bölünüp şu sorunniñ özidila kim aşti qilinidiken. uniñdin kirgen kirim oqu- oqutuş ve yétim- yisirlar üçün işlitişke bérilidiken. muşundaq sorunda adettiki 1000 yüen etrapidiki qoy neççe milyondinmu éşip çüşidiğan ehvallar bolidiken. emma qiz- yigit toyida oynilidiğan baravet meşripi yuqiridikidin azraq perqlinidu, qizni köçürüp kelgendin kéyin, keçqurun yigitniñ dostliri yiğilip bir qançe qoyni soyup birlikte kiçik kölemdiki baravet meşripi ötküzidu. bu vaqitta undaq yuqiri bahada kim aşti qilinmay muvapiq miqdarda qilinidu. bu, birxil köñül éçişni meqset qilsa kérek. atuş xelqi meşrep oynaşqa nahayiti amraq bolup, asasliq oynaydiğan meşripi naxşa ussulluq meşrep, dolan meşripi, namaqulluq meşripi ve muşu meşrepler bilen bir qatarda turidiğan «baravet meşripi»dur. «baravet meşripi»niñ eñ qiziq nuqtisi bolğan «tüvrük séliş» paaliyitige asasliqi yurt kattiliri qatnişidiğan bolğaçqa, ular içkiri ölkiler hetta çet ellerde soda qilip yürgen bolsimu, bu paaliyetniñ ötküzülidiğanliqini añlisila, ular ariliqni yiraq körmey qaytip kélip qatnişidu. meşrep başliniştin ilgiri yurt çoñliri, yurt kattiliri, bay sodigerler arisidin birsini meşrepni başquruş üçün yigit béşi qilp saylaydu. yigit béşiniñ buyruqini orundaşqa tüvrük bégi saylap çiqilidu. yigit béşi meşreptiki paaliyetlerni orunlaşturidu. tüvrük bégi meşrep tertipini saqlaşqa mesul bolidu. meşrepke baravet qiliş üçün yuñi qirqilmiğan qoza yaki oğlaq soyulidu. «divanu luğatit türk»te oğlaq toğrisida mundaq bayan bar:
«erkeç göşi hem bolar, eçke göşi yem bolar»[1]. yuñini qirqimiğan
مۇختارجان توختى بۇغراخان
مۇھىم مەزمۇنى: «باراۋەت مەشرىپى» ئىجادچان، ئەمگەكچان، ئەقىل-پاراسەتلىك ئۇيغۇر خەلقى ئۇزۇن يىللاردىن بۇيان داۋاملاشتۇرۇپ كەلگەن ئەلئارا مەشرەپ تۈرلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ ئۇزۇن تارىخقا ئىگە. مەزكۇر ماقالىدە، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قىممەتلىك مەدەنىيەت مىراسى بولغان ئۇيغۇر خەلق مەشرەپلىرىنىڭ بىر تۈرى بولغان «باراۋەت مەشرىپى» توغرىسىدا قىسقىچە مۇلاھىزە يۈرگۈزۈلىدۇ.
ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: مەشرەپ؛ باراۋەت؛ كىم ئارتۇق
مەشرەپ ـ ئالەمگە مەشھۇر «مۇقام- مەشرەپ دىيارى»، «ناخشا- ئۇسسۇل ماكانى» شىنجاڭدا تولىمۇ ئۇزاق تارىخىي تەرەققىيات ئارقىلىق مەيدانغا كەلگەن. ئۇ ئەجدادلىرىمىز ئىجاد قىلغان، ئۈزلۈكسىز بېيىتقان كاتتا سەنئەت مىراسى بولۇپ، خەلقىمىزنىڭ ھاياتى ۋە تىرىكچىلىكىگە چوڭقۇر سىڭىپ كەتكەن سەنئەت شەكلىدۇر. تارىختىن بېرى يەر يۈزىدە سەنئەت مىجەزى يوق، سەنئەت تۇيغۇسى ئۆلگەن ياكى سەنئەتنى يات كۆرىدىغان بىرمۇ ئۇيغۇر نەسلىنى ئۇچراتقىلى بولمىغاندەك، مەشرەپتىن ئىبارەت بۇ سەنئەت تۈرىنى خەلقىمىز ھازىرغىچە ياخشى كۆرۈپ داۋاملاشتۇرۇپ كەلمەكتە.
مەشرەپ ـ ئۇيغۇرلارنىڭ سەنئەت ئوچىقى. ئۇيغۇرلار ئاشۇ مەشرەپلەردە ئالدىنقىلارنىڭ ساز چېلىش، مۇزىكا ئورۇنداش ۋە ئۇسسۇل ئويناش جەھەتتىكى ماھارىتىگە ۋارىسلىق قىلىش ئارقىلىق مىللىي خاس سەنئەت قارىشى ۋە سەنئەت ئادىتىنى ھەم ئېتنىك چۈشەنچىسىنى يېتىلدۈرۈش بىلەن خاسلىق ھاسىل قىلغان.
مەشرەپ ئۇيغۇرلارنىڭ ئەۋلادلىرىغا ئەدەب-ئەخلاق، قائىدە- يوسۇن ئۆگىتىدىغان مەكتەپ. ئۇيغۇرلاردا: «بالاڭنى چوڭ قىلىپ مەكتەپكە بەر، مەكتەپتىن يانغاندا مەشرەپكە بەر»، «ئالىم بولاي دېسەڭ مەكتەپكە بار، ئادەم بولاي دېسەڭ مەشرەپكە بار» دېگەندەك ئەقلىيە سۆز ۋە ماقال بار.
ئۇيغۇرلار پەرزەنتلىرىنى ئوقۇتۇشقا ئەھمىيەت بېرىدىغان خەلق بولۇپ، پەرزەنتلىرىنى مەشرەپكە ئاپىرىپ ئەدەب- ئەخلاق، قائىدە- يۇسۇن ئۆگىتىشكە ئادەتلەنگەن. ئۇيغۇر يېزىلىرىدا ئەخلاقسىز، قائىدە- يوسۇندىن چەتنىگەن سوغ نەپەس، قىلىقى سەت بالىلارنى كۆرسە، چوڭلار «مەشرەپ كۆرمىگەن» دەپ ئەيىبلەيدۇ. شۇڭا، ئاتا- ئانىلار ئوغۇللىرى بويىغا يەتكەندە، بالىلىرىنى مەشرەپ ئەھلىگە قوشۇپ مەشرەپكە ئەۋەتىش ئارقىلىق، ئۇلارغا ئەدەب- ئەخلاق تەربىيەسى ئېلىپ بېرىشنى كوللېكتىپ پائالىيەتتە تەربىيەلەش بىلەن ئۆزئارا بىرلەشتۈرگەن. پەرزەنتلەر مەشرەپتىكى مېھمان كۈتۈش، داستىخان سېلىش، داستىخان سورۇنىدىكى قائىدە- يوسۇن، ئەدەب-قائىدىلەر، مۇزىكا چېلىش، ناخشا ئېيتىش، بىر- بىرىنى ئۇسسۇلغا تارتىش، سورۇن ئىنتىزامى دېگەندەك ئەمەلىي پائالىيەتتىن بىۋاسىتە تەربىيە ئالىدۇ. ئۇلاردا ئەنئەنىگە ۋارىسلىق قىلىش، چوڭلارنى ھۆرمەتلەش، ئەخلاقلىق، ئەدەبلىك، قائىدە-يوسۇنلۇق بولۇش، ئۆزئارا ئىناق- ئىجىل بولۇش ئېڭى يېتىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىللە، مەردلىك، سېخىيلىق داستىخانلىرىنى كۆرۈپ، چىدام جاسارىتىنى تاۋلاپ، مەرد- سېخىي، مېھماندوست، چىداملىق، قەيسەر كىشىلەردىن بولۇپ چىقىدۇ. بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، مەشرەپ ئەينى چاغدىكى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە ھازىرقى زامان مەكتەپلىرىدىكى ئېتنىك تەربىيە ۋە ئىدىيە-ئەخلاق تەربىيەسىنىڭ رولىنى ئوينىغان.
مەشرەپنىڭ ئۆتكۈزۈلىدىغان ۋاقتى گەرچە ھېيت- ئايەملەرنىڭكىدەك ئېنىق بولمىسىمۇ، لېكىن مەشرەپ ئۇيغۇرلارنىڭ شادلىق بايرىمى. چۈنكى، ئۇنىڭدىكى ۋاقىتتىن تارتىپ ئىپادىلەشكىچە ئىختىيارىلىق ئاساس قىلىنىدۇ. مەشرەپ ئادەتتە يازدا ھويلا- ئاراملاردا، قىشتا كەڭرەك قورۇ- جايدا ئۆتكۈزۈلىدۇ.
مەشرەپ يەتتە ياشتىن يەتمىش ياشقىچە بولغان ئەر- ئايال، ئەل ئاۋام تەڭ ئىشتىراك قىلىدىغان ئاممىۋى سورۇن بولۇپ، مەشرەپكە قاتنىشىدىغان ئادەم سانى چەكلەنمەيدۇ. ئۇيغۇر مەشرەپلىرى ئۇيغۇر جەمئىيىتىنىڭ ئېسىل ئەخلاق قۇرۇلمىسىنى بارلىققا كەلتۈرۈشتە ھازىرقى زامان مائارىپ تەربىيەسىدىن ئارتۇقراق رول ئوينىغان سەييارە ئەخلاق دەرسخانىسى. ئۇيغۇر يىگىتلىرىنىڭ مەردلىك، سېخىيلىقىنى سىنايدىغان تارازا. چىدام جاسارىتىنى تاۋلايدىغان ئوچاق، خەلق سەنئەتكارلىرىنى تەربىيەلەپ يېتىشتۈرىدىغان مەكتەپ، كۆڭۈل ئاچىدىغان ئېستېتىك تەربىيە سورۇنى. مەشرەپتە ئاساسلىق داپ، دۇتتار، تەمبۇر، غىجەك، ساتتار، نەي، راۋاب قاتارلىق 10 نەچچە خىل ساز- مۇزىكا تەڭكەش قىلىنىدۇ. بەزى سورۇنلاردا شوخ سازەندىلەر تاش، قوشۇق قاتارلىقلارنى جۈپلەشتۈرۈپ، ئۇلارغا ماس چاقىلدىتىپ ئۇرۇش ئارقىلىق، پۈتۈن سورۇن كەيپىياتىنى ئەۋجىگە كۆتۈرىدۇ. بۇنداق چاغدا ھاياجانلانغان، شادلانغان بايمۇ، گادايمۇ، بالىلارمۇ ھەتتا ئاقساق- چولاق، بوۋاي، مومايلارمۇ ئوتتۇرىغا چۈشۈپ ئۆز ھېسسياتىنى، شادلىقىنى ئۇسسۇل بىلەن ئىپادىلەيدۇ. مۇبادا ئوينىغۇچىنىڭ پۇت- قولى سازنىڭ ئۇدارىغا كەلمەي، قاملاشتۇرالماي قالسىمۇ ھېچكىم «ئوينىيالمايدىكەنسەن» دەپ سورۇندىن چىقىرىۋەتمەيدۇ. چۈنكى، مەشرەپ ئۇيغۇرلارنىڭ ساز، مۇزىكا ئاڭلاپ ئۇسسۇل ئۆگىنىدىغان مەكتىپى. ئۇنىڭغا ھېچقانداق بەدەل كەتمەيدۇ. بالىلار ئاتا-ئانىلىرىغا ئەگىشىپ مەشرەپكە تۇنجى بارغاندىن تارتىپ تا قېرىغىچە بۇ سورۇندىن مېھرىنى ئۈزەلمەيدۇ. مانا بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ «تىلى چىقسىلا ناخشىچى، ئايىقى چىقسىلا ئۇسسۇلچى» بولۇپ كېتىشىنىڭ تۈپ مەنبەسى. مەشرەپ ـ شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلار توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان رايونلارغا تارقالغان بولۇپ، ھەرقايسى يۇرتلاردا ئوخشىمىغان مەزمۇن ۋە شەكىلگە ئىگە. ئۇيغۇرلار ئولتۇراقلىشىپ ياشايدىغان ماكاننىڭ جۇغراپىيەلىك ئورنى، ئىجتىمائىي مۇھىتىنىڭ ئوخشىماسلىقى، ئۆرپ- ئادەت شەكلىنىڭ ئوخشىماسلىقى تۈپەيلىدىن، ھەرقايسى رايونلاردا ئوخشاش بولمىغان مەشرەپلەر ئۆتكۈزۈلىدۇ.
مەشرەپ ـ ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئەنئەنىۋى پائالىيەتلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، باراۋەت مەشرىپىمۇ مانا مۇشۇ مەشرەپنىڭ بىر قىسمى. «باراۋەت مەشرىپى» ئىجادچان، ئەمگەكچان، ئەقىل- پاراسەتلىك ئۇيغۇر خەلقى ئۇزۇن يىللاردىن بۇيان داۋاملاشتۇرۇپ كەلگەن ئەلئارا مەشرەپ تۈرلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇزۇن تارىخقا ئىگە. بۇ مەشرەپ بۈگۈنكى كۈندە شىنجاڭنىڭ ئاتۇش رايونىدىلا داۋاملىشىپ كەلمەكتە. «باراۋەت» دېگەن سۆز «باراۋەر» ۋە «ئەت» دېگەن ئىككى سۆزدىن تەشكىل تاپقان. «باراۋەر» سۆزى تەڭلىك، ئۆلچىمى، سانى، ھەجىمى، مىقىدارى، قىممىتى، چوڭ- كىچىكىلىكى، ئەھمىيىتى، تەڭ پەرق، بىردەك، بىر پەيتتە، بىر مەزگىل، بىر ۋاقىتتا دېگەندەك مەنىدە باراۋەرلىكنى كۆرسەتسە، «ئەت» سۆزى ھايۋانلارنىڭ گۆشىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ «گۆشنى تەڭ تەقسىم قىلىدۇ»، «گۆش بىر پەيتتە ئۆلچەم بىلەن تەڭ تەقسىم قىلىندۇ» دېگەنلىك بولىدۇ. «باراۋەت» بىز ھازىر دەپ كېلىۋاتقان كىم ئارتۇق سودىسىنىڭ ئەڭ قەدىمكى شەكلى بولۇپ، قوينىڭ تۆش، بويۇن، بۆرەك، ياغ، تېرە قاتارلىق مۇھىم ئەزالىرى كىم ئارتۇق سودىسى سورۇنىغا قويۇلىدۇ.
بۇ مەشرەپ شىنجاڭدىكى باشقا يۇتلاردا يوق دېيەرلىك بولۇپ كەتتى، ئەمما ئاتۇشتا يەنىلا داۋاملىشىپ كەلمەكتە. بولۇپمۇ قىز- يىگىت تويىدا بۇ مەشرەپ چوقۇم ئۆتكۈزۈلىدۇ.
يوللىغان ۋاقتى 2013-1-26 06:11:42 PM
.gif)
