خوتەن سەكايى تىلى

tadlax

خوتەننىڭ شورباغدا گىيوز خىنى دەپ بىر كەنتە بار. ئۇندىن باشقا لوپ چاۋاغ يۇرۇڭقاش چىگىرسىدا تامئىغىل دەپ بىر يۇت بار. بۇيەرلىكلەرمۇ غەلىتىرەك. ئاڭلىشىمچە؛ ئۇلار باشلىق كەلدى دىگەننى ، تەلپەك كەلدى پىنھان پىش دەيمىش. قارقاش كالابازىردىمۇ مۇشۇنداق ئادەملەر باردىگەندەك قىلغان.

ئۇلارنىڭ چىراي ئالاھىدىلىكى تىرە رەڭگىگە قارغاندا ئىران ئاپغان تۇجۇكلىرىغا يىقىندەك قىلىدۇ.قىزىل سىرىق چاچلىقلار ئازىراق ئاتيۇز بوغداي ئۆڭلىرى كۆپرەك. ياش ۋاقىتلىرىدا ناھايتى چىرايلىق سىھىرلىك كۇرىنىدۇ.

syawush

tadlax يوللىغان ۋاقتى  2014-6-28 11:13
خوتەننىڭ شورباغدا گىيوز خىنى دەپ بىر كەنتە بار. ئۇندىن  ...

ئۇ يەرلەردىكىسى ھەقىقىي ئۇيغۇر. خوتەننىڭ گۇما ناھىيەسىدىن بۆلەك جايلىرىدا تاجىكلار مەۋجۇد ئەمەس. چىرايىنىڭ ئوخشىشىپ قېلىشىغا كەلسەك، تاجىكلار ئاساسلىقى ساكلار قاتارلىق شەرقىي ئىرانىيلار، تۈركىيلەر ھەم ئەرەبلەرنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان. يەنە بىر ماقالىدە دېيىلىشىچە ۋەخىيلەر (ۋاخان مىللەتلىرى) دەل مۇشۇ خوتەن سەكايىلىرىنىڭ ئۇرۇغىدىن ھاسىل بولغان ئىكەن. شۇڭا ئازدۇر-كۆپتۇر ئوخشىشىپ قالىدىغاندۇ. ئۇ ماقالىنىڭ سەھىپىسى ئۇزۇنراق، ناتونۇش ئاتالغۇلارمۇ جىقراقكەن. شۇڭا ۋاقتىنچە ئۇنىڭ بىلەن ھەپىلەشكىلى بولمىدى.

tikan

سىياۋۇش ئەپەندى ئىسىل تىمىلىرىڭىزنى كۆرۈپ تۇرغايمىز.
خوتەننىڭ ھەرقايسى ناھىيەلىرىنىڭ سۆزلەش پەرقىدە قانداق پەرق بار؟قاغىلىق،يەركەن ناھىيەلىرىنىڭمۇ خوتەننىڭكىگە ئوخشاشلىق تەرەپلىرى بارمۇ قانداق؟
ئۇششاق،بىشكىم دېگەنلىرىڭىز كىچىك،ھېچكىم دېگەن مەنىنى ئىپادىلەيدىغۇ دەيمەن.
مۇشۇ بوۋىلارنى «بوپپام »دەمدۇ؟مەن ئەسلىسىنى «بابام»دەپ كۆرگەن.
بولسا جىق ئىشلىتىدىغان خوتەن يەرلىك سۆزلىرىنى كۆپرەك دەپ بەرسىڭىز؟

tikan

خوتەن شەھىرى ،خوتەن ناھىيىسى دەيدىكەن،بولسا يېزا-بازار ناملىرى ۋە باشقا
بىزدەك بېرىپ باقمىغانلارغا تارىخ،جۇغراپىيە نوقتىسىدىن چۈشەندۈرۈپ قويسىڭىز؟

tikan

مەن خوتەگە بېرىپ باقمىغان ئەممائات بازىرى،لوپ بىكەت ،چۇققۇ بارزار دېگەنلەرىن كۆپ
ئاڭلىغان ،بولسا مۇشۇنداق بازار،كوچا ناملىرىنى ،مۇھىم ساياھەت ئۇرۇنلىرى،داڭلىق ئاشخانا،تىۋىپ،دوختۇرخانىلارنىڭ ناملىرىنى دەپ بەرسىڭىز؟

tikan

مەن خوتەنگە ساياھەتكە چىقماقچى بولسا ئەڭ قىسقا ۋاقىت ئىچىدە ھەممە ناھىيىلەرگە
بېرىش ئۈچۈن يولنى قانداق تاللىسام بۇلىدۇ؟

ئالۋۇن

بۇ ئابدال دىگەن قەبىلەنىڭ جان بىقىش ئۈسۈلى  ياۋرۇپادىكى دۇنياغا مەشھۇر كۆچمەنلەر سىگانلارغا ئەجەپ ئوخشايدىكەن. بۇ ساك دىگەنلەرنىڭ سىگانلار بىىلەن مۇناسىۋتى بارمىدۇ؟؟؟؟

syawush

tikan يوللىغان ۋاقتى  2014-6-28 16:53
سىياۋۇش ئەپەندى ئىسىل تىمىلىرىڭىزنى كۆرۈپ تۇرغايمىز.
...

خوتەن دىئالېكتىدىمۇ نەچچە شېۋە بار بولۇپ، ئىككى ناھىيەسىدە «ر» تاۋۇشىنى مەركىزى دىئالېتنىڭكىگە يېقىنراق تەلەپپۇز قىلغاندىن سىرت، يەنە سۆز ئىشلىتىش جەھەتتە سەل پەرققە ئىگە. بىراق ئومۇمىي جەھەتتىن چوڭ پەرقى يوق. خوتەن دىئالېكتىدىكى ئىسىم-سۈپەتلەردە سوزۇق ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىشى ئومۇملاششمىغان. مەسىلەن خوتەن دىئالېكتىدا مەلۇم ئىش-ھەرىكەت، شەيئىلەرنىڭ ھاراملىقىنى «ھارامىى» دەپ سۈپەتلىسە. مەركەزىي دىئالكىتتا بولسا «ھارىمى» ياكى«ھاراملىق» دەپ سۈپەتلەيدۇ. ئاخىر ئۈزۈك تاۋۇشلار بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە قوشۇمچە ۋە ئۇلانما قوشۇلسا تۈپ سۆز ئاخىرىدىكى ئۈزۈك تاۋۇش ئاجىزلاشتۇرۇلماي تەلەپپۇز قىلىنىدۇ ھەم يېزىلىدۇ. مەسىلەن «ئەنگىلىيەلىك، تۈركىيەلىك»، مەركەزىي دىئالېكىتتىكىسى «ئەنگىلىيىلىك، تۈركىيىلىك». ئۈزۈك تاۋۇشلاردىمۇ ئاساسەن ئاجىزلىشىش ھادىسىسى كۆرۈلمەيدۇ. مەسىلەن «خوتەنلىگ، قەشقەلىغ، ئاقسۇلۇغ، لۈكچۈنلۈگ، تاتلىغ-ئاچچىغ»، مەركەزىي دىئالېكىتتىكىسى«خوتەنلىك، قەشقەلىق، ئاقسۇلۇق، لۈكچۈنلۈك، تاتلىق-ئاچىىق».

يەكەن، پوسكام قاغىلىقنىڭ تىلى چوڭ جەھەتتىن خوتەن دىئالېكتىغا مەنسۇپ. پوسكام، يەكەن، قاغىلىق تەرەپلەردىمۇ «ر» نىڭ ئورنىغا «ي» نى جىق ئىشلىتىدۇ. يەكەن ۋە پوسكامدىكىلەر «ر» تەلەپپۇز قىلسا خوتەندىكىلەرنىڭكىدىن نازۇكراق، قەشقەردىكىلەرنىڭكىدىن ئۇرغۇلۇقراق تەلەپپۇز قىلىدۇ. تەلەپپۇز ئادىتىدىن سىرت، سۆز ئىشلىتش جەھەتتىمۇ ئورتاقلىقى روشەن. مەسىلەن بۇ ئۈچ ناھىيەلەردىمۇ جۈملە ئاخىرىدا «ئەينا» سۆزىنى جىق ئىشلىتىدۇ. ھەتتا يەكەننىڭ بەزى يېزىدىكى كىشىلەرنىڭ شېۋىسى خوتەن دىئالېكتى بىلەن ئوپمۇئوخشاش دېگۈدەك بولۇپ، پەرق ئېتىش ناھايىتى تەس.

«ئۇششاق»، «بىشكىم» دېگەنلەر خوتەن دىئالېكتىغا خاس سۆز ئەمەس. مەن بۇ ئىككى سۆزنى قەشقەرنىڭ باشقا يېزىدىكىلىرىنىڭمۇ دېگىنىنى جىق ئاڭلىغان.

خوتەن دىئالېكتىدا «چوڭ دادا» نى دەرۋەقە «بوببام» دەيدۇ. بەلكىم سىز دېگەندەك «بابام» دىن ئۆزگەرگەندۇ. بۇرۇن «دادا-ئانا» نى «دادو-ئانو» دەپ تەلەپپۇز قىلاتتى. ھازىر ئومۇمەن مەركەزىي دىئالېكىتتىكىدەك «دادا-ئانا» دەپ تەلەپپۇز قىلىدۇ.
تۆۋەندىكىسى خوتەن دىئالېكتىدىكى جىق ئىشلىتىدىغان سۆز بولۇپ، بۇلاردىن بىر قىسمى بەزى يۇرتلارنىڭ شېۋىسىدىدە قوللىنىدىغان سۆزلەر ۋە يەنە بىر قىسمى خوتەن دىئالېكتىدا ئورتاق ئىشلىتىلىدىغان سۆز بولۇپ، ئەدەبىي تىلنى ئومۇملاشتۇرۇش داۋامىدا پەقەت بىر قىسىم رايونلاردىلا ساقلىنىپ قالغان غەيرى شېۋە سۆزلىرىدۇر:

ئەدەبىي تىلدىكىسى    خوتەن دىئالېكىتىدىكى
نېھايەت، ئىنتايىن              ھەدەسسىز
        زادىلا                       ھۆددەس
          باي                         زەردار                       
ياغاچ ھۈنەرۋەنى                خارەت
        ھەقسىز                      مۇت
   گۈزەل، كۆركەم                   ئۇز
       مۈشۈك                        مىش
       باياتىن                        ساي
         ئىت                          سەگ
     توپا-چاڭ                     بوغۇناق
        دائىم                     ئومىلاخمان
       ياستۇق                       پەرقۇ
       شوخلا                         تامتو

                 يەر-جاي ناملىرى
راسگۇي - راست سۆزلەر دېگەن مەنىدە بولۇپ، ھازىرقى تەلەپپۇزى لاسكۇي
مېلىك ئاۋات
ئىسلام ئاۋات
يېڭى ئاۋات
داماكۇ
گۇلاھما
نۇرى
دول
جيا
ھانگيا