سەئىدخان

سەئىدخان

سۇلتان سەئىدخان تەخمىنەن مىلادى 1484 – يىللىرى دۇنياغا كەلگدى . سۇلتان سەئىدخان كىچىكىدىن باشلاپ شۇ دەۋردىكى نامدار ئالىم – ئەدىپلەرنىڭ تەربىيىسىدە ئىلىم تەھسىل قىلغان ، يەنە بىر تەرەپتىن ئەسكىرىي مەشىق ۋە چامباشىچىلىق ماھارىتىگىمۇ يۈكسەك ھەۋەس قويۇپ ، بېرىلىپ ئۈگەنگەن ، نەتىجىدە ئۆز دەۋرىنىڭ مەشھۇر قىلىچۋازى ۋە مەرگىنى بولۇپ يېتىلگەن .

سۇلتان سەئىدخاننىڭ ئۆسمۈرلۈك ۋە ياشلىق دەۋرلىرى بىر خىل ئەنسىز مۇھىت ئىچىدە ئۆتكەن . ياش سەئىدخانمۇ فېئودال ھۆكۈمرانلارنىڭ تەخت تالىشىش ئۈچۈن قوزغىغان سۈيقەستلىك جەڭگى _ جىدەللىرى ئىچىدە ھايات كەچۈرگەن ، بۇ ھال ئۇنىڭغا ئىجابىي جەھەتتىن كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن ، شۇڭا ئۇ مىلادى 1514 – يىلى 30 يېشىدا يەركەندە خانلىق تەختىگە ئولتۇرۇپ ، يەركەن خانلىقىنى قۇرغاندىن كېيىن جەمىيەت تەرەققىياتىنىڭ ئوبېكتىپ تەلەپلىرىگە ئۇيغۇن كېلىدىغان بىر قاتار ئىلغار قانۇن – تۈزۈملەرنى يولغا قويۇپ ، يەركەن خانلىغىنى سىياسىي ، ئىقتىسادىي جەھەتتىن مۇستەھكەملىگەن ۋە گۈللەندۈرگەن ، ئىلىم – مەرىپەت ئىشلىرىنىڭ تەرەققى قىلىشىغا بەلگىلىك ھەسسە قوشقان . سۇلتان سەئىدخان ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ئىلىم خۇمارى ، پەن مەدەنىيەتنى سۆيىدىغان ، ئەدەبىيات – سەنئەتنى سۆيىدىغان ياخشى كىشى ئىدى . خاتىرىلەرگە قارىغاندا ، ئۇنىڭ ئۆزىمۇ شىئېرلارنى ياخشى يازىدىكەن .

”سۇلتان سەئىدخان ھىممەتلىك . سېخى ، شىجائەتلىك ۋە خۇش تەبىئەت ، ئادىل مۇسۇلمان ، شائىر پادىشاھ ئىدى . پارىس ۋە تۈركى شىئېرلارنى ئىجاد قىلىپ ياراتتى “ (<تارىخى رەشىدى> دىن ) .

مەلۇمكى ، سەئىدخاننىڭ پارس تىلىنى پۇختا بىلگەنلىكىگە قارىغاندا ، ئۇنىڭ ئۆز زامانىسىدىكى بىلىملىك كىشىلەردىن بولغانلىقى ھەمدە كۆپلىگەن شىئېرلارنى مىراس قىلىپ قالدۇرۇپ كەتكەنلىكى ناھايىتىمۇ ئېنىق . ئەمما ئۇنىڭ “ تارىخى رەشىدى“ دە مەھمۇد جوراس تەرىپىدىن خاتىرلەنگەن ئىككى پارچە غەزىلىدىن باشقا ئەسەرلىرى تا ھازىرغا قەدەر تېپىلمىدى . شائىرنىڭ بۇ ئىككى غەزىلى مانا مۇنداق يېزىلغان :

قايسى گۈلشەننىڭ يۈزۈڭدەك بىر گۈلى رەناسى بار ؟

قايسى گۈلنىڭ بىر مېنىڭدەك بۇلبۇلى شەيداسى بار ؟

ھۆر بىرلە جەننە تۇلمە ئۇانى كۆڭلۈم نەيلەسۇن ،

يارنىڭ كويىدا يۈزمىڭ جەننە تۇلمە ئۇۋاسى بار .

لەئىلىدىن خەتنى بېرۇر ھەر دەم تىرىكلىككە نىشان ،

خۇش نىشانەدۇركى ئىككى قاشىدىن توغراسى بار .

بىر چۈچۈك سۆز بىرلە ئۆلگەن جىسمىمە بەردىڭ ھايات ،

ئەئلى جان بەخشىڭدە گويىكىم مەسىھ ئەنفاسى بار .

يۈزى ئوزرە كاكول ۋە زۇلفىن پەرىشان كۆرگەلى ،

ئى سەئىدى ئاشۇفتە كۆڭلۈمنىڭ ئەجەپ سەۋداسى بار .

قايسى گۈلشەننىڭ يۈزىڭدەك رەنا گۈلى بار ؟

قايسى گۈلنىڭ ماڭا ئوخشاش شەيدا بۇلبۇلى بار ؟

يارنىڭ كويىدا يۈزمىڭلاپ جەننەتۇلمەئۋا تۇرغان يەردە ،

جەننەت ۋە ھۆرنى نېمە قىلاي .

لەۋلىرى ئۆلۈكنى تىرىلدۈرۈشتىن بەلگە بېرىدۇ ،

سىزىپ قويغاندەك ئىككى قېشى توغرىسىغا تۇرغان چىرايلىق نىشاندۇر .

تاتلىق بىر سۆز بىلەن ئۆلۈك تېنىمگە جان بەردىڭ ،

لەۋلىرىڭنىڭ جان بېغىشلىشىدا ئەيسا پەيغەمبەرنىڭ نەپسى بار .

يۈزىنى كوكۇلا چاچلىرى يېيىلىپ چۈشۈپ تۇرغان ھالدا كۆرۈش ئۈچغن ،

ئەي سەئىدى ، پەرىشان كۆڭلۈم ئەجەپ بىر سەۋداغا قالدى .

شائىرنىڭ بىزگە مەلۇم بولغان يۇقۇرقى بىرىنچى غەزىلىدە ئىپادىلەنگەن رېئال ھاياتنى قىزغىن سۆيۈشتەك ئاجايىپ قىزغىنلىق ۋە مۇھەببەتتىن ، يېقىملىق ھەم ئويناق شائىرانە ھېسسىياتتىن ئۇنىڭ بىر خىل ئىلغار قارىشى ، شېئىرىي تەپەككۈر ۋە بەدىئىي ماھارەت جەھەتتىكى نازۇك ، پاساھەتلىك ئۇسلۇبى روشەن بىلىنىدۇ