كۆچمەنلىكنىڭ ئاددىي يۈزى

مۇتەللىپ ئىقبال

كۆچمەنلىك بىلەن زامانىۋىلىشىش ئەسلىدە بىر تۇغقان ھادىسەلەردۇر. بۇ دېگەنلىك، ياۋروپادا زامانىۋىلىشىش ئىشقا ئېشىشقا باشلىغاندىن تارتىپ ھازىرغا قەدەر نۇرغۇن نوپۇس يېزىلاردىن شەھەرلەرگە، شەھەردىن شەھەرگە ۋە  باشقا دۆلەتلەرگە كۆچكەن ئىدى. بەلكىم بەزى كىشىلەر ياۋروپا زامانىۋىلىشىشتىن ئىلگىرىمۇ ئىنسانلار كۆچەتتى. كۆچمەنلىك قەدىمكى ھادىسە دەپ ئويلىشى مۇمكىن. ئەمما، بىزنىڭ نەزىرىمىزدىكى كۆچمەنلىك زامانىۋى دۇنيانىڭ بەرپا بولۇشى بىلەن روشەن دەرىجىدە ئوتتۇرىغا چىققان ھادىسەدۇر. قەدىمكى زاماندىكى كۆچمەنلىكنىڭ دائىرىسى كىچىك، قېتىم سانى ئاز ياكى كۆلىمى كىچىك ۋە قاپلاش دائىرىسى تۆۋەن ئىدى. بۈگۈنكى كۈندە كۆچمەنلىك ياكى كۆچۈش پۈتۈن دۇنيا تەۋەسىدە كۆرگىلى بولىدىغان، ھېس قىلغىلى بولىدىغان سەۋىيەگە يەتتى. چاۋشيەن قاتارلىق بىر قانچە دۆلەتنى ھېسابلىمىغاندا، بۈگۈنكى دۇنيادا كۆچمەن قوبۇل قىلمىغان ۋە كۆچمەن چىقارمىغان دۆلەت يوق دېيەرلىك. بۇ كۆچمەنلىكنىڭ ئەسلىدە كۈندىلىك تۇرمۇشتىكى نورمال ھادىسىگە ئايلىنىپ كەتكەنلىكىنى، جۈملىدىن زامانىۋى دۇنيانىڭ چېگرا ۋە پاسىلنى مەركەز قىلغان قاتتىقلىق ئۈستىگە قۇرۇلماستىن، ئۇچۇر، ئادەم ۋە ئىقتىسادلار ئۆز-ئارا ئاقىدىغان ۋە ئۆتۈشۈپ تۇرىدىغان سويۇق(ئېقىشچان) ھالەت ئۈستىگە قۇرۇلغانلىقىنىڭ ئىسپاتىدۇر. بۇ مەنىدە داڭلىق جەمئىيەتشۇناس زىگمۇنت باۋمەن(Zygmunt Bauman)نىڭ زامانىۋى دۇنيانى سويۇق(ئېقىشچان)  زامانىۋى دۇنياغا ئوخشاتقانلىقى توغرا ئىدى.

زىگمۇنت باۋمەنگە نىسبەتەن ئېيتقاندا زامانىۋى دۇنيانىڭ مۇنداق ئىككى خىل ئالاھىدىلىكى بار ئىدى. بىرى، زامانىۋىلىق ”ئېشىنچا ئادەم“، مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، ئېشىنچا ئەمگەك كۈچى ئىشلەپچىقىراتتى. چۈنكى زامانىۋى دۇنيانىڭ ئىقتىسادى ئۈنۈم ئۈستىگە قۇرۇلغان بولۇپ، زاۋۇت، شىركەت، كارخانا ۋە ھۆكۈمەتنىڭ دائىم ئويلايدىغان ئىشى ئاز ئادەم كۈچى، ئاز خام ئەشيا، ئاز ئېنېرگىيە ۋە ئاز ۋاقىت بىلەن كۆپ ئۈنۈم قازىنىش ۋە ئۈنۈمنى ئاشۇرۇش ئىدى. بۇ سەۋەبتىن ، تېخنىكىنىڭ تەرەققىي قىلىشى بىلەن نۇرغۇن ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى-ئادەملەر ئۆزىنىڭ خىزمەت ئورنىدىن ئايرىلىپ قالاتتى. چۈنكى، كۆپىنچە ئىشلار ماشىنىلاشقان ئىكەن، ئادەم كۈچىگە ئېھتىياج قالمايتتى. ئادەم كۈچىدىن بەكرەك ماشىنىنىڭ كۈچى ئىلغار، چىدامچان، ئۇزۇن مۇددەتلىك ۋە ئىقتىساد تېجەشچان ئىدى. بۇ سەۋەبتىن ، زامانىۋى دۇنيانىڭ ئىقتىسادى بارغانسېرى ”ئېشىنچا ئەمگەك كۈچى“ ئىشلەپچىقىراتتى. بۇنىڭ بىلەن ”ئېشىنچا ئەمگەك كۈچى“ دائىم ئۆز ماكانلىرىنى تاشلاپ ئىش تاپقىلى بولىدىغان، جان باققىلى بولىدىغان شەھەر ۋە دۆلەتلەرگە سەلدەك ئاقاتتى. دېمەككى، زامانىۋىلىقنىڭ ئەسلى خاراكتېرى ئىنسانلارنىڭ شەھەر ۋە دۆلەت ئاتلاپ كۆچىشىنى تەبىئىي ھالدا ئوتتۇرىغا چىقىراتتى.

زامانىۋىلىقنىڭ ئىككىنچى ئالاھىدىلىكى شۇكى، زامانىۋىلىق مۇقىم بولغان ئىجتىمائىي ئەندىزە ۋە تەرتىپنى ئوتتۇرىغا چىقىرىشقا تىرىشقان بولسىمۇ، ئەمما بۇ خىل تەرتىپ ۋە ئەندىزىگە سىغمايدىغان نۇرغۇن ئادەم بولىدۇ. بۇ سەۋەبتىن ، بار بولغان ئىجتىمائىي تەرتىپكە سىغمىغان نۇرغۇن كىشىلەر كۆچۈشكە ۋە ئۆزىگە ماس كېلىدىغان مۇھىتتا ياشاشقا قاراپ ئاغقان بولىدۇ.

ياۋروپا تارىخىغا قارايدىغان بولساق، يېقىنقى ئىككى يۈز يىلدا نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ كۆچكەنلىكىنى بىلىمىز. بۈگۈنكى كۈندە بىزنىڭ نەزىرىمىزدە ياۋروپالىقلار پەقەت كۆچمەنلەرنىلا قوبۇل قىلىدۇ. ئەمما، ياۋروپانىڭ زامانىۋىلىشىش تارىخىدا 50 مىليوندىن 80 مىليونغىچە كىشىنىڭ ياۋروپادىن يېڭى زېللاندىيە، ئاۋسترالىيە ، شىمالىي ۋە جەنۇبىي ئامېرىكا، ئافرىقا، كانادا قاتارلىق دۆلەتلەرگە كۆچكەنلىكى ئوتتۇرىغا قۇيۇلماقتا.

ئۇنداقتا كۆچمەنلەر يېڭى يەرلەرگە كۆچكەندىن كىيىن ئەڭ دەسلەپ قىلىدىغان ئىشى نېمە؟ بىز ھەرقايسى دۆلەتلەرگە قارايدىغان بولساق، كۆچمەنلەرنىڭ ئەڭ ئالدى بىلەن كۆچۈپ بارغان دۆلەتتە ياكى شەھەردە دىئاسپورا[1] شەكىللەندۈرىدىغانلىقىنى بىلىمىز. بولۇپمۇ كىشىلەر ئۆز مەدەنىيىتىگە يات بىر مەدەنىيەت مۇھىتىغا كۆچۈپ بارغاندا ياكى ئۆز مىللىتىدىن ۋە مەدەنىيتىدىن بولغانلارنىڭ سانى ئاشقان ۋاقىتتا دىئاسپورا شەكىللەندۈرۈش ئىنتايىن ئاددىي ھادىسە ھېسابلىنىدۇ. مەسىلەن، ئامېرىكىنىڭ نۇرغۇن شەھەرلىرىدە جۇڭگولۇقلار تۇرىدىغان ۋە ياشايدىغان دىئاسپورا رايونى بار. ئىستاتىستىكىلارغا ئاساسلانغاندا، 2013-يىلى ئامېرىكىدىكى جۇڭگولۇق كۆچمەنلەرنىڭ سانى 2 مىليوندىن ئېشىپ، ئامېرىكىدا مېكسىكىلىق ۋە ھىندىستانلىقلاردىن قالسا ئۈچىنچى چوڭ كۆچمەنگە ئايلانغان[2]. ئۇنىڭدىن باشقا تۈركىيەدىن ياۋروپاغا كۆچمەن بولغانلارنىڭ سانىمۇ ناھايىتى كۆپ بولۇپ، گېرمانىيەنىڭ ئۆزىدىلا 3 مىليوندىن كۆپرەك تۈرك كۆچمەن بار. كۆچمەنلەرنىڭ سانى گېرمانىيە نوپۇسىنىڭ 17دىن بىرىنى ئىگىلەيدۇ[3].

ماڭا نىسبەتەن ئېيتقاندا، دىئاسپورا ئەسلىدە كۆچمەنلەر ئۈچۈن بىر قالقان. قالقان دېگەنلىك ئۆزى قوغداش ئۈچۈن ئىشلىتىدىغان بىر جابدۇق ياكى قورالدىن ئىبارەت. دىئاسپورادىن ئىبارەت قالقان ئىچىدە كۆچمەنلەر ئۆزىنىڭ يات دۆلەتنىڭ تىلىنى بىلمەسلىك، ۋاقتىنچە ئىش تاپالماسلىق، مۇھىتقا ماسلىشالماسلىق، يالغۇز قېلىش، يەيدىغان تاماق تاپالماسلىق، بىخەتەرلىك بولالماسلىق، ياتسىراش قاتارلىق نۇرغۇن قىيىنچىلىق ۋە سىقىلىشلىرىنى يوق قىلماقچى بولىدۇ. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، يات مۇھىتقا يېڭى كەلگەن بىر كۆچمەن دىئاسپورا ئارقىلىق مەلۇم دەرىجىدە بىخەتەرلىك تۇيغۇسىغا ئىگە بولىدۇ. چۈنكى، دىئاسپورا رايونىدا ئۆز مىللىتىدىن بولغانلار، ئوخشاش تىلدا سۆزلەيدىغانلار، ئۆز مەدەنىيتىنى ساقلاۋاتقانلار، تاماقلار ۋە نىسبەتەن بىخەتەرلىك تۇيغۇسى مەۋجۇت بولغان بولىدۇ. بۇ سەۋەبتىن ، دىئاسپورا كۆچمەنلەر ئۈچۈن بىر قالغان ھېسابلىنىدۇ.

دىئاسپورانىڭ ئىككىنچى رولى بولسا كۆچمەنلەرنى يەرلىك دۆلەتكە ۋاقىتلىق ئاسسىمىلياتسىيە بولۇشتىن ساقلاشتىن ئىبارەت. كۆچمەنلەر دەسلەپتە يات بىر مۇھىتقا كىرگەن ۋاقىتتا، ئىجتىمائىي شارائىت، مەدەنىيەت، سىياسەت ۋە ئىقتىساد قاتارلىقلاردا ئۆز مەدەنىيىتىگە ۋە ئىلگىرى ياشىغان شارائىتىغا ئوخشىمايدىغان مەسىلىلەرگە دۇچ كېلىدۇ . بۇ سەۋەبتىن ، كۆچمەنلەرنىڭ ئۆز مەدەنىيىتىنى قوغداش، يەرلىك مەدەنىيەتكە مەلۇم دەرىجىدە قارشى تۇرۇش ۋە ئاسسىمىلياتسىيە بولۇشتىن قېچىشتەك خاھىشلىرى بولىدۇ. مىنىڭ قارىشىمچە، دىئاسپورا ئالدىنقى بىر ئەۋلاد كۆچمەن ئۈچۈن ئاسسىمىلياتسىيە قىلىنىشتىن ساقلاش رولىنى ئوينايدىغان بولسىمۇ، كىيىنكى بىر ئەۋلاد ئۈچۈن يەرلىك مەدەنىيەت، دۆلەتكە ئاسسىمىلياتسىيە بولۇشتىن ساقلاپ قالالمايدۇ. پۈتۈن دۇنيا تەۋەسىدىكى دىئاسپورالارغا قارايدىغان بولساق، كۆچمەنلەرنىڭ بالىلىرىنىڭ يەرلىك جەمئىيەتكە ماسلىشىپ جان بېقىش ئىقتىدارى يېتىلگەندىن كىيىن دىئاسپورا رايونىدىن كۆچۈپ چىقىپ كېتىدۇ . چۈنكى، دىئاسپورا رايونى يەرلىك كىشىلەرنىڭ نەزىرىدە ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي كۆرسەتكۈچىسى تۆۋەن، جىنايەت كۆپ يۈز بېرىدىغان ، قالايمىقانچىلىق جىق بولىدىغان، ناچار ئادەملەر ۋە سۈپەتسىز ئادەملەر ياشايدىغان رايون ھېسابلىنىدۇ. بۇ سەۋەبتىن ، يېڭى كۆچكەنلەر ئىچىدىن ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي شارائىتى ياخشى ياكى جەمئىيەتكە ماسلىشىپ بولغانلار بىر مەزگىلدىن كىيىن دىئاسپورا رايونىدىن چىقىپ كېتىدۇ . دىئاسپورادىن چىققاندىن كىيىن يەككە شەخسىنىڭ يەرلىك جەمئىيەتكە ماسلىشىش ۋە ئاسسىمىلياتسىيە بولۇش ھادىسىسى تولىمۇ تىز ۋە ئېغىر بولىدۇ. بولۇپمۇ كىيىنكى بىر ئەۋلاد كىشىدە يەرلىك مەدەنىيەتكە سىڭىپ كېتىش خاھىشى كۈچلۈك بولىدۇ.

كۆچمەن كىشىلەر دىئاسپورا رايونىدا ياشاش ئارقىلىق يۇقىرى سەۋىيەدە جان بېقىپ كېتەلمەيدۇ. چۈنكى، دىئاسپورا ۋاقىتلىق پاناھلىنىش ئىمكانىيىتى بەرسىمۇ، كۆچمەنلەرنىڭ كەلگۈسىنىڭ غۇۋا بولۇشىنى توسۇپ قالالمايدۇ. غۇۋالىق دېگىنىمىز كۆچمەننىڭ قەلبىدە ياشاشقا بولغان ئىستەك ۋە ئىرادىنىڭ مەۋجۇت بولۇشى ئەمما، قانداق قىلىش ۋە نېمە قىلىش قاتارلىقلاردا ئېنىق بىر نىشانىنىڭ بولماسلىقىدىن ئىبارەت. گەرچە كۆچمەنلەر يات ئەلدە جېنىنى جان ئېتەلەيدىغانلىقىغا ئىشىنىپ كۆچمەن بولسىمۇ، بىراق، كۆچمەنلەر بارغان دۆلەت ياكى شەھەردە ھەمىشە كۈتكىنىدەك ياشاش شارائىتىغا ئىگە بولالمايدۇ. بۇ خىل ھالەت كۆچمەنلەرنىڭ بىر شەھەر ياكى دۆلەتكە كۆچۈپ بارغاندىن كىيىن كەلگۈسى تۇرمۇشىنىڭ غۇۋا بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. چۈنكى، كۆچمەنلەر يات بىر يەرگە كۆچۈپ بېرىشىغىلا يات ئەللىكلەر ئۇنىڭغا قىلىدىغان خىزمەت، تاپىدىغان پۇل ۋە ياتىدىغان ئۆي تەييار قىلىپ قويمايدۇ. بۇ سەۋەبتىن ، ئۆز ماكانىنى، ئۆيىنى، دوستلىرىنى، كەسپىنى تاشلاپ يات ئەلگە چىققان كىشىلەرنىڭ يات مۇھىتقا سىڭىپ جان بېقىشىغا ئۇزۇن مۇددەتلىك ئىرادە ۋە تىرىشچانلىق كېتىدۇ .

كۆچمەنلەر گەرچە دىئاسپورا ئارقىلىق بىر مەزگىل پاناھلانسىمۇ، ئەمما ئۇلار يات بىر مۇھىتتا ياشاش ئۈچۈن تەرەققىي قىلدۇرغان بىر بۆلۈك ئستىراتېگىيەلىرى بولىدۇ. مەسىلەن، ئۆز مىللىتىدىن يېڭىدىن كۆچۈپ كەلگەنلەرنىڭ ئىشىنى قىلىپ بېرىش ئارقىلىق پۇل تېپىش، دىئاسپورا رايونىدا ئەسلىدىكى ئانا يۇرتىغا ئوخشاش ئاشخانا قاتارلىق ئىقتىسادىي تىجارەت ئورۇنلىرىنى ئېچىش… دېگەندەك ئىقتىسادىي ئستراتىگىيەلەر.  بىر يۇرتلۇقلار ئۆز-ئارا ياردەم قىلىش، بىر يۇرتلۇقلار بىر قەرەللىك كۆرۈشۈش ۋە يار-يۆلەكتە بولۇش قاتارلىق ئىجتىمائىي ئستراتېگىيەلەر.

ئەسلىدە يات بىر مۇھىتقا كۆچكەنلەر ئەسلىدىكى مۇھىتى بىلەن تۆۋەندىكىدەك مۇناسىۋەتلىرىنى ئۈزگەن بولىدۇ. بۇنىڭ بىرىنچىسى ماكان. ئىنسانلار تۇغۇلغاندىن تارتىپ مەلۇم بىر فىزىكىلىق مۇھىتقا باغلىنىپ ياشايدۇ. مۇھىت ئىنساننىڭ قانداق ئادەم بولۇشىنى مەلۇم دەرىجىدە بەلگىلەيدۇ. كۆچمەنلەر ئانا يۇرتىنى تاشلاپ باشقا بىر يات مۇھىتقا كۆچىدىغان كىشىلەردۇر. بۇ سەۋەبتىن ، كۆچكەنلەر تۇنجى بولۇپ ئۆزىنىڭ ئانا ماكانى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى ئۈزگەن بولىدۇ. كۆچمەنلەر يېڭى ماكانغا كىرگەندىن كىيىن ئانا يۇرتى بولغان بولغان ئالاقىنى يوقىتىشتىن كېلىپ چىققان قايغۇلىرى بولىدۇ. چۈنكى، ئىنسان مۇھىتقا ماسلىشىپ ياشىغۇچى بولۇش سۈپىتى بىلەن يېڭى ماكانغا ئاسان كۆنەلمەيدۇ.

كۆچمەنلەر ئىككى بولۇپ ئەسلىدىكى ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلىرىنى ئۈزگۈچى ياكى ئۆزگەرتكۈچى كىشىلەردۇر. گەرچە بۈگۈنكى كۈندە ئىنتېرنىتنىڭ ئومۇملىشىشىغا ئەگىشىپ يىراقتىكى كىشىلەرنىڭ بىر-بىرى بىلەن ئالاقە قىلىشىغا ئىمكانىيەت ساقلانغان بولسىمۇ، ئەمما، كۆچمەنلەر يېڭى ئىجتىمائىي شارائىتتا ئەسلىدىكى ئىجتىمائىي مۇناسىۋىتىگە ئوخشىمايدىغان ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتنى شەكىللەندۈرۈشكە، يېڭى دوست تۇتۇشقا ۋە يېڭى كىشىلەر بىلەن تونۇشۇشقا مەجبۇر بولىدۇ.

ئۈچىنچى بولۇپ، كۆچمەنلەر يېڭى ئىجتىمائىي مۇھىتتىكى سىياسىي ۋە قانۇنىي تۈزۈملەرگە رىئايە قىلىدىغانلىقى تۈپەيلى ئۆزىنىڭ ئادەتلەشتۈرىۋالغان ھەرىكەت، چۈشەنچە ۋە قىلىقلىرىنى ئۆزگەرتىشكە مەجبۇر بولىدۇ.

يەنە بىر نۇقتا ، كۆچمەنلەر يات بىر ماكاندا چەتكە قېقىلىدىغان كىشىلەردۇر. چەتكە قېقىلىش كۆچمەن بولغانلارنىڭ تۇرمۇشىدا ساقلانغىلى بولمايدىغان ھادىسەدۇر. چۈنكى، كۆچمەنلەر رەسمىي پۇقرالىققا ئۆتۈپ بولغۇچە نۇرغۇن تەرەپتە يەرلىك كىشىلەر بىلەن ئوخشىمايدىغان مۇئامىلىگە ئۇچرايدۇ. مەسىلەن، تۈركىيەدە ئەڭ ئاددىيسى تېلېفوندا يۈرۈشلۈك پائالىيەتلەرنى سېتىۋېلىشتىن تارتىپ ماشىنا ئىشلىتىشكىچە كۆچمەنلەرگە قارىتا يەرلىك كىشىلەر بىلەن ئوخشىمايدىغان سىياسەتلەر بولىدۇ. لېكىن، كۆچمەنلەرنى تۈزۈم خاراكتېرلىك چەتكە قېقىش ھادىسىسى تۈركىيەگىلا خاس بولماستىن، نۇرغۇن دۆلەتلەرگە ئورتاق ھادىسەدۇر. چۈنكى، يەرلىك ھۆكۈمەت ئەڭ ئالدى بىلەن ئۆزىنىڭ پۇقرالىرىنىڭ مەنپەئەتىنى ئويلايدۇ. ھەتتا بۈگۈنكى كۈندە دونالد تىرامپ قاتارلىق سىياسەتچىلەر كۆچمەنلەرنى تۈزۈم ۋە قانۇن خاراكتېرلىك چەتكە قېقىش داۋالىرىنى قىلماقتا. دونالد تىرامپ ئەسلىدە زامانىۋى دۇنيانىڭ ئېقىشچان خاراكتېرى-كۆچمەنلەرنىڭ دۆلەتلەر ئارا ئاۋاتلىشىشىغا قارىتا تەتۈر ناخشا توۋلاپ، يەر شارى خاراكتېرلىك ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي تەرتىپتە كۆرۈلگەن مەسىلىلەرنىڭ جاۋابىنى كۆچمەنلىكتىن ئىزدەشتىن ئىبارەت ساددا تەپەككۇردا بولدى.

قىسقىسى، كۆچمەنلىك زامانىۋى دۇنيا بىلەن تەڭ ئاپىرىدە بولغان بىر ئىجتىمائىي، سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي ھادىسىدىن ئىبارەت. نۆۋەتتە پۈتۈن دۇنيا تەۋەسىدە كۆچمەنلەرگە قارىتا خىلمۇ-خىل سىياسەت ۋە چۈشەنچىلەر مەۋجۇت. بولۇپمۇ دونالد ترامپنىڭ ئامېرىكا زۇڭتۇڭلۇققا سايلىنىشى ۋە ئۇنىڭ كۆچمەنلەر ھەققىدىكى سىياسىتى، سۇرىيە قاتارلىق ئوتتۇرا شەرقتىكى كۆچمەنلەرنىڭ سانىنىڭ كۆپ بولۇشى قاتارلىقلار كۆچمەنلىك ھەققىدە يېڭى دۇنياۋى تەرتىپنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىنى تەقەززا قىلىدۇ.

_____________________

[1] Diasporaئەسلىدە گىرىكچە سۆز بولۇپ، چوڭ كۆلەملىك كۆچۈش دېگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى. بۇرۇنقى ۋاقىتلاردا كۆپىنچە ھاللار يەدۇھىيلارنىڭ كۆچۈشى ۋە باشقا يەردە ئولتۇراقلىشىشىغا قارىتىلغان. بۈگۈنكى كۈندە نۇپۇسنىڭ كەك-كۆلەملىك كۆچىشى  ۋە كۆچكەن كىشىلەر شەكىللەندۈرگەن  مەھەللىنى كۆرسىتىدۇ.

[2] http://www.migrationpolicy.org/article/chinese-immigrants-united-states

[3] https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2016/07/18/home-to-3-million-turkish-immigrants-germany-fears-rising-tensions/?utm_term=.8b41d99af5f9