سوفىيانە قومۇلدىن غازىيانە ئاقسۇغا سەپەر (ئابدىرىيىم ئابلەتخان)

yattaming

 

图片:35..jpg

ئىككى دەۋر، ئوخشاش تەغدىر

20-ئەسىردە رايونىمىزدا يۈز بەرگەن ئىككى قېتىملىق چوڭ ئىنقىلاپنىڭ ھەر ئىككىسىدىلا بىر ئورۇسنىڭ ئىسمى ئۇچرايدۇ. بۇ ئورۇس دەل مىللى ئارمىيەنىڭ باش قوماندانى ئىۋان ياكوۋلىۋىچ پالىنوف.

پالىنوف ئەسلى ئورۇس پادىشاسىنىڭ شەرق ئىشلىرىدىكى ھەربى پىلانچىسى بولۇپ لىڭشىپ قالغان چار پادىشانىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مەنپەئەتى ئۈچۈن بۇ رايوندا ئىشلىگەن. كېيىن يېڭى خوجايىنلىرى بىلەن ھەمكارلىشىپ سوۋېت ھۆكۈمىتىنىڭ مەنپەئەتى ئۈچۈن جىنشۇرىننى قوغلاپ شىڭشىسەينى چىقرىش توپىلىڭىغا قاتناشقان.

ئۇنىڭدىن باشقا بۇ جاناپ ۋەكىل خاراكتىرلىك ئىككى ۋەقەدە رول ئوينايدۇ.

ئۇنىڭ بىرى ئاپرىسېۋ بىلەن بىرلىكتە خوجىنىياز ھاجى بىلەن شىڭشىسەينىڭ ئاقسۇدىكى سۆھبىتىنى قۇراشتۇرۇپ چىقىش.

ئۇ سۆھبەت مۇۋاپىقىيەتلىك بولغاندىن كېيىن سابىت داموللام ۋە زېرىپ قارىھاجى باشلىق بۆلگۈنچىلەرنى ئېلىپ ئۈرۈمچىگە بارىدۇ.

ئىككىنچى قېتىم يۇقۇرقى ۋەقەدىن سەككىز يىل ئۆتكەندە يەنى ئۈچ ۋىلايەت بىلەن گومىنداڭ ئوتتۇرىسىدا تېنىچلىق بېتىمى ئىمزالانغاندىن كېيىن 1946-يىلى 6-ئاينىڭ ئوتتۇرلىرى غۇلجىدىكى بىر قىسىم پانتۈركىست ۋە پانئىسلامىزىمچىلاردىن ئېلىخان تۆرە، ئەخمەتھاجى، رەھىمجان، ھۈسەن قارىلار...لارنى ئېلىپ سوۋېت ئىتىپاقىغا قايتىدۇ.

پانىلوف قانداق قىلىپ ئۈچ ۋىلايەت ھۆكۈمىتىدە بۇ ئورۇنغا ئىگە بولۇپ قالىدۇ ؟

1944-يىلى 4-ئاينىڭ باشلىرىدا ئالتاي پارتىزانلىرى سۇلۇباي ۋە ئوسمان ئىسلامنىڭ رەھبەرلىكىدە شىڭ ھۆكۆمىتىگە قارشى كۈرەشنى تەشكىللىك ھالدا قانات يايدۇرىدۇ. كۈرەش باشلانغاندىن كېيىن بارا-بارا مۇستەقىل ھۆكۈمەت ئىدىيىسى كۈچۈيۈپ ماڭىدۇ. ئاخىرى 1945-يىلى 1-ئاينىڭ 5-كۈنىگە كەلگەندە غۇلجىدا "ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت"نىڭ يېتەكچىلىكىدە گومىنداڭ تازىلانغان رايونلاردا "شەرق تۈرىكۇستان" ھۆكۈمىتى قۇرۇلۇپ، ھۆكۈمەت خىتاپنامىسى ماقۇللىنىدۇ.

بۇ ۋەقەنى شۇ چاغدىكى ئۈچ ۋىلايەت ئارمىيىسىنىڭ باش قوماندانى پېتىر رومانىۋچ ئالىكساندىروپنىڭ رەھبەرلىك ئىقتىدارىدىن ئايرىپ قارىغىلى بولمايدۇ. ئەلۋەتتە. ھەتتا بۇ قوماندان 1945-يىلى 1-ئاينىڭ 27-كۈنى گومىنداڭ ئارمىيىسى غۇلجىغا باستۇرۇپ كەلگەن جىددى مىنۇتلاردا بىر ماشىنىغا لىق قاچىلانغان ئۇرۇش غەنىمەتلىرىنى بېسىپ سوۋېتقا قاچماقچى بولغاندا سېزىلىپ قالىدۇ. شۇنداق قىلىپ ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت ئۇنىڭ قوماندانلىق ۋەزىپىسىنى ئېلىپ تاشلاپ يۇقۇرىدا سۆزلەنگەن پالىنوفنى قوماندانلىققا تەيىنلەيدۇ....

بۇ يەرگە كەلگەندە ئاقسۇدىكى مۇقەددەس ئورۇنلاردىن بىرى بولغان قۇمباشنى يەنە بىر قېتىم تىلغا ئېلىشنى لايىق تاپتۇق.

چۈنكى بۇ جەڭدە پالىنوفنىڭ سىڭلىسىنىڭ ئېرى ئىنقىلاپچىلىرىمىز تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن ئىكەن.

يۇقۇرىقى مەزمۇنلاردىمۇ قۇمباشتا يۈز بەرگەن تارىخىمىزدىكى ئىككى مەشھۇر ھەل قىلغۇچ جەڭنى تىلغا ئالدۇق. بىرى چاغاتاي خانلىقىنىڭ پارچىلىنىش مەنبەسى بولغان ئارىق بۇقا بىلەن ئارغۇن ئوتتۇرىسىدىكى جەڭ. يەنە بىرى جاھانگىر خوجا بىلەن چىڭ سۇلالىسى ئوتتۇرىسىدىكى جەڭ.

ئەمدى سىزلەرگە ئېيتىپ بېرىدىغان ئۈچىنچى جەڭ 1937-يىلى 9-ئايدا ئاقسۇ قۇمباشتا بىلەكلىرىگە "فىسەبىلىللا" دىگەن خەتلىك رەختنى باغلىغان دېھقانلار ئىنقىلاۋى قوشۇنى بىلەن سوۋېت قىزىل ئارمىيىسى ئوتتۇرىسىدا يۈز بەرگەن جەڭ.

شىڭشىسەي سوۋېت كومىنىستىك پارتىيىسىنىڭ رەھبەرلىكى بىلەن خوجىنىياز ھاجىنى ئۈرۈمچىدە ھوقوققا ئولتۇرغۇزغاندىن كېيىن قەشقەردىكى مەھمۇت مۇھىتىغا قول سالىدۇ.

شىڭ فامىلىلىكنىڭ دەسلەپ يوشۇرۇن كېيىنچە ئاشكارە قىلىۋاتقان ئۆلتۈرۈش سۈيقەستى مەھمۇت مۇھىتىنى ئامالسىز چەتئەلگە چىقىپ كېتىشكە مەجبۇرلايدۇ.  ئۇ مېڭىش ئالدىدا ئارمىيىنىڭ قوماندانلىقىنى ئابدۇنىياز كامالغا تاپشۇرىدۇ.

قومۇلدىن باشلانغان دېھقانلار ئىنقىلاۋىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ۋەكىلى ئابدۇنىياز كامال ھەققانىيەتكە قايتىپ ئۆلكە ئارمىيىسىنىڭ فورمىسىنى سېلىپ تاشلايدۇ. بېشىغا ئاق دوپپا، بىلەكلىرىگە " فى سەبىلىللا" دىگەن خەت يېزىلغان ئاق كىپەننى باغلىغان جەڭچىلىرىنى باشلاپ قايتىدىن ئىستىبدات ھۆكۈمەت بىلەن كۈرەش قىلىدۇ. ئۇلار ئاقسۇنىڭ تاغ-دەريالىرى، مەھەلە-ۋادىلىرىدا شىڭشىسەي ۋە ئورۇس قىسىملىرى بىلەن نۇرغۇن غەلبىلىك جەڭلەرنى قىلىدۇ.

بۇ جەڭلەرنىڭ ئىچىدە ئاقسۇ قۇمباشتىكى جەڭ ئىككى تەرەپنىڭ غايەت زور كۈچ پەرقى بىلەنلا ئەمەس، بەلكى ئىنقىلاپچىلىرىمىزنىڭ تىللاردا داستان بولغۇدەك قەھرىمانە كۈرەشلىرى بىلەن مەڭگۈ ئۇنتۇلمايدۇ. ( بەزىدە مۇشۇ جەڭنى كىنو قىلىپ ئىشلىسە، تىز پۈكمەسلىك نۇقتىسىدىن "موسكىۋانى قوغداش"تىنمۇ ياخشى چىقامدىكىن دەپ ئويلاپ قالىمەن.)

بۇ جەڭگە سوۋېت ھۆكۈمىتى ئايرۇپىلان، تانكا، بىرونىۋىك قاتارلىق ئېغىر تىپتىكى قوراللار ۋە زامانىسىدىكى ئىلغار يېنىك قوراللار بىلەن قاتنىشىدۇ.

بىزنىڭ ئىنقىلاپچىلىرىمىز بولسا قارا مىلتىق ۋە چەكلىك ساندىكى ئوق-دورا بىلەن تەييارلىنىدۇ. ئاسماندىن، ئەتراپتىن ئېتىلىۋاتقان زەمبىرەك، مىنامىيوت ئوقلىرى، پارتىلاۋاتقان بومبىلارنىڭ دەھشەتلىك گۈمبۈرلەشلىرى قىزىل ئارمىيە ئوفىتسىرلىرىنىڭ كالدىرلاشلىرى ئارىلىشىپ قارا قىيامەتنى ئەسلىتىدۇ. ئەمما قارا قىيامەتنىڭ باغرىنى يېرىپ شېھىتلىككە ئىنتىزار جەڭچىلەرنىڭ تەگبىرلىرىمۇ توختىمايدۇ. دۇنيا تارىخىدىكى كۈچ پەرقى غايەت زور بولغان بۇ ئۇرۇش مەيدانىنى پەقەت "دەھشەتلىك" دەپ سۈپەتلەشتىن باشقا سۆزمۇ تېپىلمايدۇ.

قومۇل دېھقانلار ئىنقىلاۋىنىڭ بېشىدىن-ئاخىرىغا قەدەر بولغان ئۇرۇشلارنىڭ ھېچقايسىسى قۇمباشتىكى بۇ جەڭدەك دەھشەتلىك بولمىغان ئىدى.

ئۇرۇشنىڭ سوزۇلىشى بىلەن ئاخىرى ئىنقىلاپچىلىرىمىزنىڭ ئوق-دورىسى تۈگەيدۇ. دۇنيانىڭ، دەۋرنىڭ، ھەتتا ئومومى ئىنسانىيەت ئالىمىنىڭ دۈشمەنلىكىدىن قۇتۇلالمىغان بۇ بەختسىز ئەمما قەھرىمان خەلق يەنىلا تىز پۈكمەيدۇ. ئۇلار ئۇددۇلدىن خۇددى ئىپلاس نەيرەڭلىرىگە ئوخشاشلا تۈگىمەيدىغان ئوق-دورىسى بىلەن باستۇرۇپ كېلىۋاتقان دۈشمەن ئالدىدا چارىسىز قېلىپ ئامالسىز چېكىنىدۇ.  

1931-يىلى 3-ئايدا ئاقبۇلۇڭ(شوپۇل)دىن باشلىنىپ 1937-يىلى 10-ئايدا كوسراپتا ئاخىرلاشقان بۇ قېتىمقى ئىنقىلاپنىڭ خاتىمىسىگە قەدەر نۇرغۇن يولباشچىلار ئۆزىنىڭ جېنىنى خەلقى ئۈچۈن قۇربان قىلىدۇ. مەرھۇم سىجاڭىمىز ئابدۇنىياز كامال كوسراپتا يۈسۈپ لىيەنجاڭ باشلىق مىللى قىسىملارنىڭ قورشاۋىغا چۈشۈپ قالىدۇ. ئەمما جەڭچىلىرىنى ئوق چىقىرىشتىن توسايدۇ. ئىككى تەرەپنىڭ سۆھبەتىدە يۈسۈپ، ئابدۇنىياز سىجاڭغا ئۆزىنىڭ بۇيرۇق بىلەن چىققانلىقىنى ئۇنى تۇتۇپ قايتىدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئابدۇنىياز كامال يۈسۈپكە" سىز بۈگۈن بۇيرۇق بويىچە مېنى تۇتۇپ بېرىسىز. ئەتە باشقا بىرى بۇيرۇق بويىچە سىزنى تۇتۇپ بېرىدۇ. بىز قاچانغىچە بىر-بىرىمىزنى تۇتۇپ بېرەرمىز. مانا قورالنى ئېلىڭ" دەپ يۇسۇپنىڭ قولغا ئېلىشىغا قارشىلىق قىلمايدۇ.(بۇنداق ۋەقەلەر ھەتتا بۆلگۈنچىلەر ئارىسىدىمۇ كۆرۈلگەن ئىدى. مەسىلەن، سابىت دامولام ۋە زېرىپ قارى ھاجى) شۇ تاپتا ئابدۇنىيازنىڭ قانچىلىك ھەسرەت-نادامەت ئىلكىدە يۈرەك-باغرىنىڭ چۇل-چۇل بولۇپ كەتكەنلىكىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايدۇ. كېيىن مەرھۇم ئابدۇنىياز كامالنىڭ قىلغان گەپلىرى راست چىقىپ، قومۇل دېھقانلار ئىنقىلاۋىنىڭ جەنۇپتىكى ئاخىرقى كۈرەشلىرىنى باستۇرۇشتا تۆھپە كۆرسەتكەن يۈسۈپكە ئوخشاشلارنىڭ كۆپچىلىكى 1940-يىلىدىكى قىرغىنچىلىقتا قولغا ئېلىنىپ خوجايىنى تەرىپىدىن تۈرمىدە ئۆلتۈرىلىدۇ. ئۇلاردىن پەقەت ناھايىتى ئازلىرىلا ھايات قالىدۇ.

دېھقانلار ئىنقىلاۋىنى باستۇرۇشقا كۈچى يەتمەي سوۋېت قىزىل ئارمىيىسى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى ساقلاپ قالغان ئاتالمىش "ھەربى قوماندان" شىڭشىسەي بېشىغا باستۇرۇپ كېلىۋاتقان خەتەردىن خالاس بولغاندىن كېيىن ئىككىنچى قېتىملىق نەيرەڭ سەپىرىنى يەنى سوۋېتتىن يۈز ئۆرۈپ گومىنداڭ ۋە ئامىرىكىغا يېققىنلىشىش پىلانىنى ئىجرا قىلىدۇ. ئۇ ئامىرىكا ۋە گومىنداڭغا بولغان ساداقىتىنى ئىسپاتلاش پۇرسىتىدىن پايدىلىنىپ يەنە ىىر قېتىملىق مىللى يوقۇتۇشنى باشلايدۇ. ھەتتا دېھقانلار ئىنقىلاۋىنى باستۇرۇشقا قاتناشقان شېرىكلىرىدىنمۇ 800 ئادەم ئۇنىڭ سەمىمىيىتىنىڭ قۇربانلىقىغا ئايلىنىدۇ. بۇ دولقۇندا توردىن چۈشۈپ قالغانلارغا قارىتا يەنە بىر كىلاسلىك تەدبىرنى "قولنى قان قىلماي ئادەم ئۆلتۈرۈش"نى قوللىنىدۇ. جەمىيەتتىكى خەۋپلىك سانالغان ئادەملەرنى مەخپى زەھەرلەش ئارقىلىق "كېسەل بىلەن ۋاپات بولدى" دەپ يوقۇتىدۇ. بۇنداق يوشۇرۇن زىيانكەشلىكنىڭ قۇربانلىرى تاكى ئازاتلىقنىڭ ھارپىسىغا قەدەر كېسەللىك ئەھۋالىنى يا ئېنىقلىيالماي ياكى ساقىيالماي ياشلا ئۆلۈپ تۇرىدۇ. بىراق شۇ دەۋردىكى جاللاتلار بولسا ئالدىنقى ئەسىرنىڭ ئاخىرىلىرىغا قەدەر خاتىرجەم ياشايدۇ. ئۇلار تەيۋەندە ھەتتا بەزىلىرى ئامىرىكىدا ئۆزلىرىنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرى باياشاتلىق ئىلكىدە ئۆتكۈزىدۇ....

ئاخىرىدا ئاقسۇنىڭ يېقىنقى زامان مائارىپ ئىشلىرىغا يۈرەك-قېنىنى سەرپ قىلغان قەھرىمانلىرىمىزغا ۋاكالەتەن مەرھۇم مۇھەممەت ئىمىن سوپىزادىنى ئەسلەپ ئۆتىمىز.

دېھقانلار ئىنقىلاۋىنىڭ ۋاقىتلىق غەلبىسىنىڭ سەۋەبى بىلەن يالقۇنلۇق ئىشەنچ ۋە يۈكسەك بۇرچ تۇيغۇسىدا مىللەتنى ئاقارتىش يولىغا ئاتلانغان مىڭلىغان مائارىپچىلىرىمىزنىڭ تەغدىرىگە ئوخشاش، بۇ ئەزىمەتمۇ 1940-يىلىدىكى مىللى يوقۇتۇش سىياسىتىنىڭ سەۋەبىدىن شىڭشىسەي تۈرمىسىدە ئۆلتۈرۈلگەن ئىدى.

ئۇنىڭ دادىسى سوپىزادە ھاجىم بۇ خەۋەرنى ئاڭلىغاندا "....جاھالەتنىڭ ئاسمىنىغا چىراق بولۇپ يانسۇن دەپ، سېنى ئوقۇتقان ئىدىم بالام ! ..... سۇلتان بالام !....

.....ئىلىم خۇمارلىرىنىڭ تەشنالىقىنى قاندۇرغۇچى بۇلاق بولۇپ ئېتىلىپ تۇرغان ۋاقتىڭدا، قاراڭغۇ تۈنگە چىراق بولۇپ يېنىۋاتقان ۋاقتىڭدا، سەندىن ئايرىلدۇق جېنىم بالام !؟ ..." دەپ ھازا ئاچىدۇ.

بۇ ھازا سوپىزادە ھاجىمنىڭلا نالىسى بولۇپ قالماي ھەممە ئۇيغۇرنىڭ ئۇلۇغۋار ئارزۇ-ئارمانلىرىنىڭ بەربات بولغاندىكى ئورتاق ھازىسى ئىدى.

yattaming

جان ئانا !

ئالدىنقى ئەسىرنىڭ ئوتتۇزىنچى يىللىرى دىيارىمىزدا "ئۆگەي ئانا" ۋە "تۆمۈر ئاكا ئويغاندى" قاتارلىق دىراممىلار ئوينىلىپ زور شۆھرەت قازانغان. بۇ دىراممىلارنىڭ ئاپتورى، ئاقسۇ خەلقىنىڭ پەخىرلىك ئوغلى، تۇنجى ئۇيغۇر ئەدەبىيات دەرسلىكىنى تۈزگۈچىلەردىن بىرى مەرھۇم ئابدۇللا روزى ئىدى.
ئەينى دەۋردە ئابدۇللا روزى ۋە ل،مۇتەللىپلەرنىڭ تىرىشچانلىقى شۇنداقلا ئاقسۇ خەلىقىنىڭ قىزغىنلىقى بىلەن بۇ يۇرت " دىرامما-ئوپىرا شەھىرى" گە ئايلانغان. بۇ جەھەتتە شىنجاڭنىڭ باشقا جايلىرىلا ئەمەس، بەلكى شۇ دەۋردىكى ئۈرۈمچى ۋە قەشقەرلەرمۇ ئاقسۇغا يېتەلمىگەن. ئاقسۇ دارىلمۇئەللىمىننىڭ تۇنجى ئىلمى مۇدىرى بولغان مەرھۇم ئابدۇللا روزى 26 يېشىدا ل، مۇتەللىپلەر قاتارىدا ئاقسۇدا ئۆلتۈرۈلگەن.
بىز مەرھۇم مائارىپ سەركەردىسى، ئىستىداتلىق دىرامماتوروگ، ۋەتەنپەرۋەر شائىرىمىز ئابدۇللا روزىنى ئەسلەش يۈزىسىدىن ئۇنىڭ ئەينى دەۋردىكى ئىستىبدات ھۆكۈمەتنى "ئۆگەي ئانا"غا سىمۋول قىلغان دىراممىسىنىڭ 3-كۆرۈنىشىدىكى بەش يىتىم بالىنىڭ ئۆلۈپ كەتكەن ئانىسىنىڭ تۇپراق بېشىغا بېرىپ ئوقۇغان مۇڭلۇق ناخشىسىنى ئەسلەپ ئۆتۈمىز. بۇ ناخشىنى 80-يىللارنىڭ ئاخىرى "تارىم لوگەيدۈي" نامىدىكى بىر لېنتىدا ئاڭلىغان ئىدىم. ناخشىنىڭ بىرىنچى كۇپلىتى ئالماشقان. شۇنداقلا ھەر كۇپلېتنىڭ ئاخىرقى مىسرالىرىمۇ "ئاچ قوينۇڭنى جان ئانا !" غا ئۆزگەرتىلگەن.  
مەن بۇ ناخشىنى ئەللىك يىلدىن كېيىنكى دەۋردە ئاڭلىغان بولساممۇ، ئۇنىڭدىن يامراپ كېلىۋاتقان زارۇ-نادامەتتىن تۈگۈلۈپ كەتكەن ئىدىم. ئەپسۇسكى يوقىلىشقا يۈزلگەنگەن بۇ ناخشا بىلەن بىزنى قايتا ئۇچراشتۇرغان ناخشىچىنىڭ تەرجىمىھالى تۇرماق ھەتتا ئىسمىنىمۇ بىلمەيمىز. پەقەت ئۇنىڭ بىر مەھبۇس ئىكەنلىكىنىلا بىلىمىز.
"ئۆگەي ئانا" دىراممىسىدىكى تېكىستى؛

ئانا

كەلدۇق يىتىم-يىسىرلار،
ئاچ قوينۇڭنى جان ئانا !
كېپەن كەيدۇق بېشىڭدا،
ئاچ قەۋرەڭنى، جان ئانا !
ئۆگەي ئانا شەرمەندە،
ئۇرۇپ-سوقتى ھەركۈندە.
مادار قالمىدى تەندە،
ئاچ قەۋرەڭنى، جان ئانا !
دەزمال ياقتى چىقىردۇق،
ۋايجان دىدۇق پىقىردۇق.
جانسىز يېتىپ يىغلىدۇق،
ئاچ قەۋرەڭنى، جان ئانا !
ئاققان قاننى دەيلىمۇ،؟
ئاچ قالغاننى دەيلىمۇ.؟
تىل چاياننى دەيلىمۇ؟
ئاچ قەۋرەڭنى،جان ئانا !
ئالتۇن قوزۇق سەن ئىدىڭ،
ئاق سۈت-ئوزۇق سەن ئىدىڭ.
جانغا خوۋلۇق سەن ئىدىڭ،
ئاچ قەۋرەڭنى جان ئانا !
ئوغلۇم دەيتتىڭ كۆيەتتىڭ،
قىزىم دەيتتىڭ سۆيەتتىڭ.
بالام دەيتتىڭ ئۆلەتتىڭ،
ئاچ قەۋرەڭنى،جان ئانا !
ئۆز ئانىدەك مېھرىبان،
بولماس ئىكەن ھېچ قاچان.
تۆكمەكچىمىز بىز پۇغان،
ئاچ قەۋرەڭنى،جان ئانا !!!

....سەھىپە ئېتىۋارى بىلەن مەرھۇم ئانىنىڭ يىتىم بالىلىرىغا قايتۇرغان جاۋابىنى يوللىيالمىدىم.

yattaming

سەرەڭگە ساتقۇچى قىز

...............................................................................................................ئۇيغۇر ئىقتىسادىنىڭ ئەھۋالاتىنى بىلگىلى بولارمۇ ؟
ئۆزەمنىڭكىنى ياكى مەلۇم ئائىلىنىڭكىنى بىلگىلى بولىدىكەن. ئەمما ئومومى مىللەتنىڭ دۆلەت ياكى جەمىيەتتە تۇتقان ئىقتىسادى ئەھۋالاتىنى ئاسانلىقچە بىلگىلى بولمايدىكەن. بىر قارىسا زوردەك يەنە بىر قارىسا ھېچنىمە يوقتەك............................... ئۇيان ئويلاپ بۇيان ئويلاپ ئاخىرى بىر ئامال تاپتىم. بىر ئۇيغۇر ئائىلىسىنىڭ يىللىقى ئىقتىسادى چىقىمىنىڭ قانچە پىرسەنتى مىللى مەھسۇلاتقا خېرىدار بولىدۇ؟ قانچە پىرسەنتى مىللى مائارىپقا سېلىنىدۇ؟ يەنە قانچە پىرسەنتى مىللى مەدەنىيەتنىڭ كاپالىتىگە ئىشلىتىلىدۇ ؟........
........................يەنە بىرى جەمىيەتتىكى سودا توختامى ياكى خېرىدار مۇلازىمەتلىرى قانچىلىك مىقداردا مىللىچە يېزىق ۋە زۇۋاندا تەشۋىقات ئېلىپ بارىدۇ ؟.......................................................
...................ئەسلى قائىدە بويىچە مىللەتلەرنى ئوموملاشتۇرۇپ ئېلىپ بارساق توغرا بولاتتى. بىراق كۆڭۈلسىز نەتىجە چىقىدۇ. شۇڭا خوشاللىق ئۈچۈن بولسىمۇ شۇنداق قىلماي بولمايدۇ.
مانا نەتىجە دىگەن. بۇ نەتىجىنىڭ تۆۋەنلىكىدىن ئادەتتىكى قۇلاق بىلەن ئاڭلىغىلى بولمايدۇ. كىچىكلىكىدىن ئادەتتىكى كۆز بىلەنمۇ كۆرگىلى بولمايدۇ.......................................................
بىزدىكى مىللى ئىقتىسات مىللى كارخانىچىلارنى(بايلار)نى كۆرسۈتىدۇ. ئۇلارنىڭ شەخسى ئىقتىسادى مىللى ھاياتىمىزنىڭ قاتلاملىرىغا چوڭقۇر يىلتىز تارتىپ مىللىلاشمىغان. ئۇنداقتا  مىللى ئىقتىساتنىڭ تەۋەلىك مەسىلىسىدە خاتالىق كۆرۈلەمدۇ ؟................
..........................................بۇ يەردە بىر مەزمۇننى قىستۇرۇپ ئۆتەيلى.
يېقىنقى زامان تارىخىمىزدا "ۋەخپە" دىگەن بىر ئاتالغۇ ئۇچرايدۇ. فېئودالىزىم شارائىتىدا كوللىكتىپ ئىگىدارلىقىدىكى بۇ ئىقتىساد(ۋەخپە) ئۇيغۇرنىڭ مەدەنىي-مائارىپىدىن يېزىق ۋە بىناكارلىقىغا قەدەر ئۆزىنىڭ تەسىرىنى كۆرسەتكەن....................
........يۈز بەرگەن ئۆزگۈرۈشلەردە دەل مۇشۇ ۋەخپە كىرىمى زور رول ئوينىغان. سىز ئېھسان-ئىئانىنىڭ قانچىلىك كۈچى بار دىيىشىڭىز مۇمكىن. مەسىلەن؛
قەشقەر خانلىق مەدىرىسنىڭ 6000 مو ۋەخپە يېرى بولۇپ، ئۇنىڭ يىللىق كىرىمى 190مىڭ چارەك يەنى كىلوگىرام ھىساۋىدا ئاز دىگەندە بىر مىليون توققۇز يۈز مىڭ كىلوگىرامغا يەتكەن  . يەكەندىكى 29 مەدىرىسنىڭ 3670 پاتمان ۋەخپە يېرى بولۇپ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
..........................ئۇنىڭدىن باشقا شىڭشىسەي بىلەن مەھمۇت سىجاڭنىڭ ۋەخپە تالىشىش كۈرىشىنى ئاڭلىغانسىز ؟ دىمەك مەيلى دوست ياكى دۈشمەن بولسۇن ھەر ئىككى تەرەپ بىز دىققەت قىلمىغان مىللەت مەۋجۇتلىقىدىكى ئەڭ مۇھىم ئىقتىسادى كاپالەتنى تونۇپ يەتكەن.
ئالدىنقى ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىغا كەلگەندە ۋەخپىلەرنىڭ تەغدىرى دېھقانلار ئىنقىلاۋىنىڭ شاراپىتى بىلەن سانايى-نەفىسەلەرگە ئۆتكۈزۈلىدۇ. ئۇندىن كېيىن بۇلارنى شىڭ ئىگەللىۋېلىپ ئاخىرىدا يوقۇتۇپ تاشلىنىدۇ.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

yattaming

ھاجەتخانىدىن تېپىلغان جەسەتلەر


...........مىللى ئارمىيە چېكىندى ئەمما ئاقسۇدا "ئۇرۇش" ئاخىرلاشمىدى. خەلق ۋەھشىلىك بىلەن قىرغىن قىلىنىۋاتقان كۈنلەردە رەھىمجان سابىر ھاجى، ئوبۇلخەيرى تۆرە ۋە ئەخمەتجان قاسىمىلار ئۈرۈمچىدە گومىنداڭ بىلەن تېنىچلىق سۆھبىتى ئۆتكۈزىۋاتقان ئىدى................................................................ .............................................................................................................................................................................................................
.............ئاقسۇدىكى گومىنداڭ قوشۇنلىرىنىڭ قوماندانى جاۋخەنچىڭ بىلەن ۋىلايەتلىك ساقچىنىڭ جۇيجاڭى ۋۇشۇبىڭ ئۈرۈمچىگە قوش ئىمزالىق تېلگىرامما يوللاپ " ئەسكەر ۋە ساقچىلارنى ئىلىلىق تاغ باندىتلىرىغا ئەگەشكەن كىشىلەردىن ئۆچ ئېلىۋېلىشى ئۈچۈن جازا ھەركىتىگە ئومومى يۈزلۈك قويۇپ بېرىش ئارقىلىق ئۇلارنى شات-خورام قىلماقچىمىز " دەپ تېلگىرامما يوللايدۇ. بۇ تېلگىراممىنى تېنىچلىق سۆھبىتىگە قاتنىشىۋاتقان جاڭ جىجۇڭ دەم ئېلىش پۇرسىتىدە كۆرۈپ مىيىغىدا كۈلۈپ قويىدۇ..........................................................
........................................................ئۈچ ۋىلايەت ھۆكۈمىتى ئاقسۇ ئۇرۇشىدا قۇربان بولغان قەھرىماننىڭ ئانىسىغا ئوغلى ئېرىشكەن ئىستىقلالىيەت 1، ئازاتلىق 1 مېداللىرىنى تەغدىم قىلىدۇ. بىراق بالىسىنىڭ ئوتىدا كاۋاپ بولۇپ كۆيۈۋاتقان مەيدىسىنى چىدالماستىن توختىماي مۇجۇپ ئولتۇرغان ئانا؛
-  ماڭا شان-شەرەپ كېرەك ئەمەس، ماڭا بالام كېرەك ! ماڭا بالامنى قايتۇرۇپ بېرىڭلار! - دەپ زارلايدۇ....................................  
............................ئۇلار چوڭچىڭدا 43 كۈن سۆھبەت ئېلىپ بارىدۇ. 10-ئاينىڭ 10-كۈنى سۆھبەت خاتىرىسى ئېلان قىلىنىدۇ.
ئارىدىن ئۈچ كۈن ئۆتۈپ گومىنداڭ ئازات رايونلارغا كەڭ كۆلەمدە ھۇجۇم قىلىدۇ. قىزىل ئارمىيە قاخشاتقۇچ قايتۇرما ھۇجۇمغا ئۆتىدۇ. ئەمما مىللى ئارمىيە كەينىدىن گومىنداڭ قوغلاپ، ئېتىپ، قىرىپ تۇرسىمۇ تېنىچلىق بېتىمى ئۈچۈن بەدەر چېكىنىدۇ........................
.............يولداش ماۋزېدوڭنىڭ "جوڭگو ئىنقىلاۋىغا پۇرۇلتارىيەت رەھبەرلىك قىلغاندىلا غەلىبە قىلغىلى بولىدۇ" دىگەن مەشھۇر سۆزىنى دەلىللەيدۇ......................................................................
...............................لۇتپۇللا مۇتەللىپلەرنىڭ جەسىتىنى ئىزدەپ تېپىش ئالدىنقى ئەسىرنىڭ ئەللىكىنچى يىللىرى ئېلىپ بېرىلىپ، ئاخىرى تۈرمە ئىچىدىن ئۇلار كۆمۈلگەن ئورۇننى تاپىدۇ.
ئۇلارنى ئۆلتۈرۈپ كۆمۈۋەتكەن ئورۇنغا ھاجەتخانە سېلىنغان ئىكەن.
ئىنسانىيەت جەمىيىتىدىكى ئەڭ ۋەھشى ئۇسۇللار بىلەن قىيناپمۇ، ئۆلتۈرۈپمۇ ئۆچمەنلىكى بېسىلمايدىغان ئادەملەرمۇ بولىدىكەن. كىنو، كىتاپ، ۋە باشقا ۋاستىلەر ئارقىلىق نۇرغۇن جاللاتلارنى كۆردۈق ئاڭلىدۇق. ھەممىسى ئۆلۈمدىن ئىبارەت ۋايىغا يەتكەن قىساس بىلەن تەسەللى تاپىدىكەن. بىراق مۇنۇ ئادەملەر قاتارىغا سىغدىلىپ كىرىپ ياشىغان ئىبلىسلارغا ھەيران قالدىم. ئادىمىزاتنىڭ بۇنداق قارا ۋە خۇنخور تەبىئىتىنىڭ بۇنچىلىك ئاينىپ كېتىشىگە تۈرتكە بولغان قانداق مۇھىت ؟! ..................................................................
..................1946-يىلى ئورۇسنىڭ ئىلىدىكى كونسۇلخانىسىنىڭ دەرۋازىسىغا سوۋېت گىراژدانلىقىغا ئادەم قوبۇل قىلىش ئۇقتۇرىشى چاپلىنىدۇ.
شۇ چاغدىكى ئازات غۇلجا ناھىيىسىنىڭ ھاكىمى تىيىپ ئاخۇن تۇنجى بولۇپ تىزىملىنىدۇ. ئاندىن خۇرجۇن-خۇرجۇندا پاسپورت ئېلىپ ئىلىنىڭ شەھەر-يېزىلىرىدا ئورۇسقا پۇقرا قوبۇل قىلىدۇ. ئۇنىڭ تەشۋىقاتى مىللى ئارمىيە قوشۇنى ئارىسىدىمۇ ئېلىپ بېرىلىدۇ. ۋىلايەتنىڭ چوڭ كادىرلىرى ۋە ئارمىيەنىڭ ئوفىتسىر-كوماندىرلىرىمۇ يېزىلىدۇ........................................
...................... ئارمىيىسى بولغان "ئازات ئۈچ ۋىلايەت" تە بۇنداق كۆلەمدىكى قېچىش دولقۇنى كۆرۈلىدۇ ؟ ئۇلار نىمە ئۈچۈن ئۆزلىرى ياراتقان ئازاتلىقتىن قاچماقچى بولىدۇ ؟.....................................
........................................................................................ ........................................................................................................................................................

yattaming

دىلمۇراتجان


....................ئەدەبىياتنىڭ مەخسىتى ئىنسانىيلىقنى تۇتۇپ ئىنساننى يېزىش ئىكە....؛................راق بىزگە ئىككى خىل ئىنسان ئۇچرايدىكەن. ئۇلاردىن بىرى رىئاللىقتا ئۇچرايدىغان ئىنسانلار يەنە بىرى بولسا كىتاپلاردا ئۇچرايدىغان غايىۋى ئىنسانلار. ئۇلارنى ئاساسەن ئوخشاش دەي دىسەك ئوتتۇرىسىدىكى پەرق بەك چوڭ ئىكەن. بۇ پەرقنىڭ چوڭلىقى ئاسمان بىلەن زىمىننىڭ ئارىلىقىدەككەن......................
...................يۈسۈپجاننى تونۇمسىز ؟ تونۇمايسىز. چۈنكى ئۇ يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئەمەس. ئەمما ئۇنىڭ تەغدىرى، يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ دەۋردىكى يۈسۈپلەر بىلەن ئانچە پەرقلىنىپ كەتمەيدۇ.
بۇرۇنقى يۇسۇپخاس ھاجىپ جەمىيەتتىكى نامراتلىق ۋە  ھىلە-نەيرەڭدىن خالى كىلاسسىك ئوبرازلارنى، كەلگۈسىدىكى كومىنىزىمنى سىزىپتۇ. ماۋۇ بىزنىڭ يۈسۈپجاننىڭ دەۋرداشلىرىمۇ، ئوغرى يوق پەزىلەتلىك شەھەر بىلەن يۈسۈپ خاس ھاجىپقا ئوخشاش كىلاسسىكلارنى جاھان سەھنىسىگە تونۇتۇپتۇ. رەسسامنىڭ بوياق قاچىلىرىدىن تارتىپ ئالى مەكتەپلەرنىڭ سۈرلۈك سەھنىلىرىگە قەدەر تولۇق ھەركەتكە كېلىپتۇ. ئۇلار مەخسۇس مەبلەغ، مەخسۇس پەن، مەخسۇس تەتقىقاتقا تايىنىپ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ كۆزنەكلىرىنى ئىگەللەپ بولغاچقا بۈگۈنكى يۈسۈپجانلارنى تەتقىقات قىلىدىغانغا ئورۇن قالماپتۇ.......................................................................
..............يۈسۈپ خاس ھاجىپنى پاراڭ سېلىش ئۈچۈن ئەتراپلىق تەھلىل ۋە ئەمەلىي بىلىم تەلەپ قىلىدۇ. بۇ جەھەتتە مەن ئاجىز. بىراق ماۋۇ يۈسۈپجانغا ئۇنچىلىك مۇرەككەپ تەلەپلەر كەتمەيدۇ. پەقەت ئېغىزنى ئاچساقلا بولىدۇ. شۇڭا كېيىنكى يۈسۈپ توغرىلىق پاراڭ سېلىپ بېرەي.
يۈسۈپجانلار ئۈچ قېرىنداشكەن. ئۈچ يىل بۇرۇن ئاچىسى دورا يەپ ئۆلىۋاپتۇ. كېيىن ئاتا-ئانىسى ئاجىرىشىپ كېتىپتۇ. ئانىسى تۇرمۇشى باياشات بىر مېيىپ ئادەمگە تېگىۋاپتۇ. كىچىك سىڭلىسى يۇرتتا تۇققانلارنىڭ ئۆيىدە تۇرۇپ ئوقۇيدىكەن. يۈسۈپجان بىلەن دادىسى ھازىر قومۇلدا كۈنلۈك ئىشلەپ پۇل تېپىۋېتىپتۇ............

خاتىمە

 
.......................مىللى گۈللۈنىشنىڭ كاپالىتى پەقەت مۇستەقىللىق دەپ ئېيتىش تولىمۇ يۈزەكى جاۋاپ بولسا كېرەك. يەنە بىر تەرەپتىن بۇ جاۋاپنىڭ مەسئۇلىيەت دائىرىسىنى بېكىتىشمۇ بەسى مۈشكۈل توختايدۇ.............
...................................بولگېر قالدۇرغان بايانلاردا "....بۇ مىللەت كۈچلۈك بىر ھۆكۈمراننىڭ ھىمايىسى ئاستىدا گۈللەپ ياشناشقا ئېرىشەلەيدۇ....." دىگەن. ئېھتىمال بۇ پەرەڭ ئەينى دەۋردىكى ئاجىز چىڭ خاندانلىقىغا قاراپ ئۆزلىرىنى نامزاتلىققا سىغداپ شۇنداق باھا بەرگەن بولسا كېرەك.........................................ئىقرار قىلىشقا تېگىشلىكى مىڭ يىلدىن بۇيانقى ئۇرۇنۇشلىرىمىزنىڭ نەتىجىسى بۇ مەۋھۇم مەنزىلنىڭمۇ تايىنلىق ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىدى................................................ئەڭ مۇھىم پەيتلەر بىزنىڭ كۆز ئالدىمىزدىكى، قولىمىزدىكى رىئاللىقىمىزنى ۋە دۆلەتنىڭ پۈتۈنلىكىگە بولغان تەخىرسىز مەسئۇلىيىتىمىزنى ھېس قىلدۇردى............................................................................ .............................................................................

ئەسسەلامۇ ئەلەيكۇم!
ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەن مەزكۇر ئەسەردىكى ئاخىرقى مەزمۇنلار ۋاقتىنچە يوللانمىدى. چۈنكى سەھىپە بەك ئۇزۇراپ كەتتى. ئوقۇرمەننىڭ زېرىكىپ قېلىشىمۇ تەبىئى. يەنە بىر تەرەپتىن ئۆزەمنىڭ شارائىتىمۇ يار بەرمىدى.  قالغان قىسمىنى خۇدايىم بۇيرىسا يەنە يوللارمەن. ۋاقتىنچە ئەپۇ قىلىشارلا....
قومۇل شەھەر شەھەر ئىچى يېزا جىگدە قۇدۇق كەنت
Abdurehim ablathan
2012-يىلى 11-ئاينىڭ 10-كۈنى

otkur1995

ئېسىل ئەسەر ، قايتا تولۇق ئوقۇپ چىقتىم .
ئاقسۇ  تارىختا مۇھىم ئورۇندا تۇرۇپ كەلگەن توغرا قاراش ، شۇنداقلا ئۇيغۇرغا جىق ئىش قىلىپ بەرگەن يۇرت  .
  ھازىرمۇ  بوزقىر ، ئاتىللا دەك  كىشىلەر ئاقسۇنىڭ بۇ تەرىپىنى داۋاملاشتۇرۇپ كەلمەكتە  ،   ئاپتورغا باركاللا  !

ordakent

خوش...قېنى ئاخىرىنى كۆرەيلىچۇ!

umityar

دەريا ئەپەندىم،،،ئاخرىنى يوللاپ بىزنى ئۇھ   دىگۈزمەمسىز  دەيمەن،بەك تەشنا بولدوم ئابدۇرېھىمكامنىڭ  ئەسىرىنىڭ داۋامىغا....