سوفىيانە قومۇلدىن غازىيانە ئاقسۇغا سەپەر (ئابدىرىيىم ئابلەتخان)

darya.

سوفىيانە قومۇلدىن غازىيانە ئاقسۇغا سەپەر
ئابدۇرېھىم ئابلەتخان

ياۋايى ھايۋانلارنى قوغداپ، ئۇلارنىڭ ياشاش ھوقوقىغا كاپالەتلىك قىلايلى!

ئاپتوردىن:
تېنىچلىقنى، مۇقىملىقنى سۆيمەيدىغان ئادەم بولمىسا كېرەك. بىراق يۈزەكى سۆيۈش بىلەن قەلبتىن سۆيۈش ئوخشىمايدۇ. تارىختىن بۇيانقى چاڭجياڭنىڭ جەنۇپ-شىمالىدا، غەربى-شىمالنىڭ يۇرت-ئايماقلىرىدا يۈز بەرگەن مىسلىسىز سورۇقچۇلۇقلاردىن خەۋەردار بولغان ئادەم تېنىچلىق ۋە مۇقىملىقنىڭ بىباھا پۇرسەتلەر ئىكەنلىكىنى چىن قەلبىدىن ھېس قىلىدۇ. بۈگۈن مەيلى مەمۇر ياكى پۇقرا بولسۇن تارىختىكى سەۋەنلىكلەردىن قەتئى ساۋاق ئالىدىغان مۇھىم پەيتلەردە تۇرىۋاتىمىز.  پۇرسەت قەدىرلىگەنلەرگە مەنسۇپ. ۋاقتى ئۆتكەندە تۆكۈلگەن قاندىن ۋاقتىدا تۆككەن تەر مىڭ ھەسسە قىممەتلىك. بىز بۈگۈنگە قەدەر ئاز بولمىغان بەدەللەرنى تۆلىدۇق. شۇنىڭغا مۇناسىپ ئېرىشىۋاتقان نەتىجىلەرمۇ كۆپۈيىۋاتىدۇ. بۈگۈننى قەدىرلەپ ئەتىگە يول قالدۇرۇش بىزنىڭ نەتىجىلىرىمىزنى تېخىمۇ مۇستەھكەملەيدۇ.   
تۆۋەندە ھۆكۈمرانلار، چەتئەل كۈچلىرى ۋە خەلقىمىزدىن ئىبارەت ئۈچ تەرەپنىڭ پۈتۈنلۈك بىلەن بۆلگۈنچىلىك، تېنىچلىق بىلەن تىنىچسىزلىق ئارىسىدىكى روللىرى توغرىسىدا يۈزەكى پاراڭ سېلىندى. ئاپتور سېستىمىلىق مائارىپ تەربىيىسى كۆرمىگەن بولغاچقا بىلىم قۇرۇلمىسى ۋە بايان قىلىش ئۇسۇلىدا نۇرغۇن بىرتەرەپلىمىلىكلەرنىڭ ساقلىنىپ قېلىشى تەبىئى. بىراق ئاپتورنىڭ دۆلەت ۋە خەلقنىڭ مەڭگۈلۈك ئامانلىقىغا بولغان بۇرچ تۇيغۇسى يەنىلا قەدىرلىكتۇر.
                                                         

تەڭرى تاغلىرىنىڭ جەنۇبى ئېتىكىدە سۈيى مول، تۇپرىقى مۇنبەت بىر يۇرت بار. بۇ يۇرت جۇغراپىيەلىك ئورۇنلىشىشتا رايونىمىزدىكى باشقا يۇرتلارنىڭ ئوتتۇرىغا جايلاشقان بولۇپلا قالماي بەلكى تۇرمۇش ئادەتلىرىنىڭمۇ ئۇچراشقان نۇقتىسىغا جايلاشقان. بۇ يۇرت ھەمىمىزگە تونۇشلۇق غازىيانە ئاقسۇدۇر.
بۇ يىل ياز ئۇزۇندىن بۇيانقى ئاقسۇنى زىيارەت قىلىش ئارزۇيۇم ئەمەلگە ئاشتى. ئاقسۇغا تۇققان يوقلاش ئۈچۈن ماڭغان تونۇشلىرىمنىڭ ئۇچۇرىنى ئاڭلاپ ئۇلارنىڭ ئارىسىغا قوشىلىۋالدىم.

تەكىتلەيدىغىنىم سەپەر جەرياندا يالغۇز ئايلانغان بولغاچقا ھېس قىلغانلىرىم باشقىلانىڭ تەسىرىگە ئۇچرىمىدى. يەنە بىرى ئەسەرگە قىستۇرۇلغان ئادەم-جاي سۈرەتلىرىنى شۇ جەرياندا تارتقان ئىدىم. جاي سۈرەتلىرىگە ھەقدارلىق ھوقوقۇم بولسىمۇ بىراق ئادەم سۈرەتلىرىگە شارائىت سەۋەبىدىن قېرىنداشلاردىن ئېلان ئىجازىتى سورىيالمىدىم. ناۋادا قىلمىشىم كۆڭلىگە پىسەنت كەلمىگەن بولسا خاتالىقنى ئۆزگەرتىشكە ھەر ۋاقىت تىرىشىمەن. بۇ قېتىم ئاقسۇ شەھەر،ئونسۇ ۋە ئۇچتۇرپاننىلا زىيارەت قىلىش نېسىپ بولدى. ئىنشائاللە كۇچار،باي،كەلپىن، ئاۋات، شايار، توقسۇلار خۇدا نېسىپ قىلسا نامەلۇم كەلگۈسىگە ئامانەت قالدى.

غېرىپ ھارارەت

مەن ئاقسۇغا بارغاندىن كېيىن سەپەرداشلىرىمدىن ئايرىلىپ شەھەردە قالدىم. ئۇلار ئۈچتۇرپاندىكى تويغا ئالدىرايتتى. نۇرغۇن چۈشەندۈرۈشلەردىن كېيىن مېنىڭ ئاقسۇدا قېلىشىمغا قوشۇلدى. بالام بىلەن ئىككىمىز چۈشكەن مېھمانخانە دەريا ساھىلىدا بولۇپ، ياتاققا ئورۇنلاشقاندىن كېيىن ئاقسۇ كوچىلىرىغا ئاتلاندۇق.
كۆرگەن-بىلگەنلىرىمنىڭ ھەممىسىنى سۆزلەش ئىمكانىيىتى يوق. چۈنكى سىزنىڭ ۋاقتىڭىز بىلەن مېنىڭ سەھىپەم چەكلىك......
شەھەرنىڭ ئاۋات ۋە ئاۋات ئەمەس كوچىلىرىدا لاغايلاپ يۈرۈپ، بىر چاغدا ئايلىنىپ يەنە موزىي تەرەپكە كېلىپ قاپتىمىز. قورشاۋ رىشاتكىنىڭ تۈۋىدە ئەللىك ياش ئەتراپىدىكى بىر دېھقان دەم ئېلىپ ئولتۇراتتى. يېنىدىكى كونا قارا سومكىنىڭ ئېغىزىدىن بىر ژورنال بىلەن يەنە ئىككى كىتاپ كۆرۈنۈپ تۇراتتى. ھەممەيلەنگە مەلۇم سىلەرنىڭ كىتاپ ئوقۇشۇڭلارغا قارىغاندا بىزدەك دېھقاننىڭ كىتاپ ئوقۇمىقى سەل قىيىن. تۇرمۇش ھەلەكچىلىكىدە پالاقشىپ يۈرگەن ۋاقىتلارنىڭ ئىچىدىن تىرىكچىلىكى بىلەن ئانچە مۇناسىۋىتى يوق كىتاپ دىگەن نەرسىنى ئوقۇماق سەل ئالاھىدە.
كىتاپ ئادەمنى ئۆزىنىڭ رىئاللىقىدىن ئۈستۈنرەك ئارزۇلاردا بولۇشقا قىزىقتۇرىدۇ. بۇنداق ئارزۇ-خىيال تۆنۆگۈن بىلەن ئەتىنى، ئىشتان بىلەن چاپاننى پەرقلەندۈرمەيدىغان ئادەملەر ئۈچۈن زىيانلىق ئىش. بۇ قائىدىنى بىزنىڭ مەدەنىيەت مەمۇرلىرىمىز تولىمۇ ئوبدان بىلىدۇ.
- ئەسسەلامۇ ئەلەيكۇم! قانداق ئەھۋاللىرى؟.....بىلەن باشلانغان سالام-سائەتلەرگە، كۆنگەن ئادىتىمىز بويىچە " خۇداغا شۈكرى، ھال-ئوقۇتۇممۇ يامان ئەمەس....." دىگەندەك سۆزلەردە تەۋەززۇ قىلىشتۇق.
سۆزىمىز سومكىدىكى كىتاپتىن باشلاندى. ئۇ ئۇچراپ قالغان كىتاپ بولسىلا ئوقۇيدىكەن. كەنت كىتاپخانىسىدا ھايۋانلار بىلەن ئۆسۈملۈكلەرگە ئائىت كىتاپلارلا باركەن. بۇرۇن سېتىۋېلىپمۇ ئوقۇيدىكەندۇق. ھازىر كىتاپلارنىڭ باھاسى قىممەت بولغاچقا ئامال بار سېتىۋالمايدىكەن. مەن ئۇنىڭغا "توغرا قىپسىز" دىدىم. چۈنكى سارغىيىپ قالغان تىرىكچىلىككە ھەۋەسنى دەپ زۇلۇم قىلىش ئاۋارچىلىقتۇر. چۈنكى نان بىلەن ئاشنىڭ ئورنى كىتاپنىڭ ئورنىدىن يوغان ئەمەسمۇ. شۇنداقتىمۇ ئۇ قىزىغا ئاتاپ ئىككى كىتاپ ئاپتۇ. ژورنالنى كىتاپپۇرۇش سوغا قىپتۇ.
پاراڭ ئۇزاردى. بۇ ئاكىمىزمۇ ئازادىلەشتى. پاراڭلىرىمىز داۋاملاشتى. ھاۋارايى، بۇغداي-قوناق،...... تەك ئومومىلىقتىن بارا-بارا ئىككىمىزگىلا ئورتاق بولغان سۆھبەتلەرگە سەزمەستىن كىرىپ قالدۇق. ئوغلۇم سۆھبەتنىڭ قەدرىنى بىلگۈدەك بولمىغانلىقى ئۈچۈن موزىينىڭ سەيناسىدا ئويناشقا باشلىدى.
مەن زېھىن قويۇپ ئاڭلىدىم، ئۇ توختىماي سۆزلىدى. ئۇ سۆزلىمىگەن تۇرمۇشى، تىرىكچىلىكى، ئىككى يىللا ئوقۇغانلىقى، ئۆلۈپ كەتكەن ئاتا-ئانىسى، كېسەلچان قىزى، سىرتلارغا چىقىپ كەتكەن ئوغلى، ئەمگەكتىن باشقىنى بىلمەيدىغان ئايالى ھەتتا ئېغىل-قوروسى، سىرلىمىغان دەرۋازىسى....قالمىدى. ھەممىنى سۆزلەپ بەردى.
يېنىمىزدا ماشىنىلارنىڭ سىگنالى، ئادەملەرنىڭ ۋاراڭ-چۇرىڭى قايناپ تۇراتتى. ئەمما بىز ئەتراپىمىزدىكى غەلۋە-غوغىلىق ئازادىلىكتىن پەقەت ئىككىمىزلا سىغىدىغان مۇشتۇمدەك تىنچ بوشلۇققا سىغدىلىشقا تىرىشاتتۇق.
پاراڭلاشقانچە ئۇنىڭ ئەپتىگە ماسلاشمىغان ئوي-خىياللىرىغا ھەيران قالاتتىم. دېھقانچىلىق، سىياسەت، جەمىيەت، تارىخ، مەدەنىيەت....ھەممە تېمىدا سۆزلەشتۇق. مەن جىمجىت ئولتۇرۇپ ئۇنىڭغا قارايتتىم. گۆشسىز، ساقال باسقان يۈز بىلەن سۇس ھارارەت تەپچىپ تۇرغان قارا كۆزنىڭ ھەر-بىر ھەركىتىگە سەزدۈرمەستىن دىققەت قىلاتتىم. پاراڭلىرىمىزدا ئۈمۈت بىلەن ھەسرەت، تۆنۆگۈن بىلەن كەلگۈسى گىرەلىشىپ كەتتى. ئۇ سۆھبەت داۋامىدا "....بىزدە نۇرغۇن نەرسىلەر ئۇنتۇلۇپ كەتتى. بۇلارنى سۇنى سىيا قىلىپ يازسىمۇ، قىرىق كېچە-كۈندۈز ناخشا قىلىپ ئېيتسىمۇ تۈگىمەيدۇ. ئەمما ھەممىسى يوقاپ كېتىۋاتىدۇ. ئاتام بىلگەننى مەن تولۇق بىلمەيمەن. مەن بىلگەننى بالام قانچىلىك بىلىدىغان بولار !؟......"  دەپ خۇرسىنىپ قويدى.
ئىككىمىز يېرىم كۈن بىللە بولدۇق. يولدا، دوقمۇشتا، ئاشخانىدا ئۇنىڭ توختىماي پاراڭ سېلىشىنى ئارزۇ قىلاتتىم.
روھىي دۇنيايىمدا بىر قەھرىماننىڭ ئوبرازى سىزىلىۋاتاتتى. ئىچ-ئىچىدىن چىقىرىپ قاقاقلاپ كۈلۈپ باقمىغان، شۇ يېشىغىچە ئۇدا بىرنەچچە كۈن لەززەتلىك تاماق يەپ باقمىغان. بىراۋنىڭ چىرايىغا يۈرەكلىك قاراپ باقمىغان مىليونلىغان قېرىندىشىمدىن بىرسى ئالدىمدا ئولتۇراتتى. ئۇ ئۆتمۈشتە قالغان بىرنەرسىگە تارتىشىۋاتاتتى.
ئۇنىڭ تارتىشقىنى مال-دۇنيامىدۇ؟ كۆز-كۆز قىلغۇدەك شۆھرەتمىدۇ ؟ بۇلارنى ئۆزىمۇ ئېنىق ئېيتىپ بېرەلمەيتتى. پەقەت تارىخنىڭ مەۋھۇم ھەيۋىتىنىلا تەسەۋۋۇر قىلاتتى. ئۇنىڭ قەلبىدىكى مەۋھۇم تەسەۋۋۇرى بىلەن نامەلۇم كەلگۈسىنىڭ سىرلىق تارتىش كۈچى ئۇنى رىئالىقتىكى ھەممە نەرسىدىن يۇلۇنۇپ چىقىشقا ئۈندەيتتى. بۇنداق توختىماي قىلغان ھەركەتتىن ھاسىل بولغان سۇس ھارارەت ئۇنىڭ قەلبىدىكى بىردىن-بىر ئىسسىقلىق ئىدى. بەلكىم دۇنيادىكى باشقا مىللەتلەرگە نېسبەتەن بۇنداق مىللى ھارارەت ئۆلچەمسىز بولىشى مۇمكىن. بىراق ئامەتكە قارىغاندا ئاپىتى مىڭلارچە ھەسسە ئارتىپ كەتكەن بۇ مىللەتكە نېسبەتەن بۇ تولىمۇ زور ھارارەتتۇر.
تۇيۇقسىزلا بىر مىللەتنىڭ ھاياتىي كۈچى، زامانىۋى مائارىپ بىلەن يۈرۈشلەشكەن ئىقتىسادىي سېستىمىلا ئەمەسلىكىنى سېزىۋالدىم.
شۇ تاپتا مېنىڭدىن قەھرىمان قانداق بولىدۇ ؟ دەپ سورىسا كۆز ئالدىمغا قىزىل كۆۋرۈكتە ئۇچراشقان ئەشۇ دېھقان كېلىدۇ. شۇ تاپتا مېنىڭدىن بىر مىللەتنىڭ ھاياتىي كۈچىنى سورىسا، كۆز ئالدىمغا شورلۇق تەغدىردە مىڭ يىللاپ ياشاپمۇ يەنىلا قېنىدىكى ھارارىتى كەتمىگەن ئەشۇ توپ كېلىدۇ. نامراتلىق بىلەن ئىمكانسىزلىق بەخشەندە بولۇپ كەتسىمۇ يەنىلا تەغدىرگە تەن بەرمەي ياشىغان نامرات ئۇيغۇر كېلىدۇ.
ئىقتىسات، مەدەنىي-مائارىپلاردىن تەلەي كەلمىگەندە ئىنسانىيەتنىڭ نوپوستىن ئىبارەت ئەڭ تۆۋەن ئىقتىدارىنىڭمۇ بىر مىللەت تەغدىرىدە مۇھىم رولنى ئېلىشقا مەجبۇر بولىدىغانلىقىغا ئىشەندىم. ئۇنىڭسىزمۇ تارىخنى بۈگۈنگە ئۇلاۋاتقان سەۋەپلەرگە مىليونلىغان نوپوستىن باشقا سەۋەپنىمۇ تاپالمىدىم.
بىز خوشلاشقىچە ئۇنىڭ قىزى بىلەن ئايالىغا يوللۇق تۇتتۇم. يۈز كۆرۈشۈپ باقمىغان كېسەلچان سىڭلىم بىلەن جاپاكەش ئاچامغا كۆڭلۈمنى يەتكۈزۈپ بېرىشنى ئېيتتىم. بىراق ئۇ قەتئى رەت قىلدى. قىززىقچىلىق قىلىپ يەنىمۇ جىقراق يوللۇق تۇتىشنى ئويلىدىم بىراق ئاقسۇنى ئايلىنىش ئىمكانىيىتى قالمايدۇ دەپ ساپتىمەن. مۇشۇ ئېغىزىمنىزە .....بەلكىم شۇ سەۋەپ بولدىمىكىن. ئۇ قوبۇل قىلمىدى. بىز ئىككىمىز يېرىم سائەت تالاشتۇق. ئۇنىڭ غۇرۇرى مېنىڭ غۇرۇرۇم ئىدى. بۇ غۇرۇرنى ئاسراش ئۈچۈن دىمىگەن سۆزۈم قالمىدى. يالۋۇردۇم. بۇ قېتىم خوشلاشساق بەلكىم مەڭگۈ كۆرۈشەلمەيمىز ھەتتا بىر-بىرىمىزنىڭ ئۆلۈپ كەتكەنلىكى ياكى ھاياتلىقىنىمۇ بىلەلمەيمىز دەپ ئەسكەرتتىم. شۇڭا مۇشۇ بىر قېتىم قېرىنداشچىلىق قىلىۋېلىشىمغا يول قويۇشىنى، مېنىڭمۇ تەسەللىگە مۇھتاجلىقىمنى ئېيتتىم. ئۇ ئاخىرى چۈشەندى. بىز خوشلاشتۇق. ئۇنىڭ كەينىدىن قاراپ قالدىم.
بەلكىم ئۇ ھازىرغىچە ھېچكىم بىلەن بۇنچىلىك ئۇزۇن پاراڭلاشمىغاندۇ. شۇ سەۋەپتىن قەلبىنىڭ چوڭقۇر يېرىدىكى ئەشۇ ھارارەتنى ھەتتا ئايالى بىلەن بالىلىرىمۇ بىلمەيدىغاندۇ. چۈنكى رەڭدار دۇنيانىڭ يۇقۇرى تېمپۇراتورىسى ئالدىدا ئۇنىڭدىكى ئاجىز ھارارەت بىلىمەيدۇ. ھەممە ئادەمگە پەقەت ئۇنىڭ مۇھتاجلىقتىن سارغىيىپ تۇرىدىغان چىرايىلا كۆرۈنىدۇ خالاس.
ھەي ي.... غېرىپ ھارارەت......
ئىچىمدىن قاپساپ كەلگەن بىر ئىسسىقلىق دەسلەپ دىماقلىرىمغا ئاندىن كۆزلۈرۈمگە ياماشتى. كۆز ئالدىمدىكى ئادەملەر، ماشىنىلار، بىنالار غۇۋالاشتى.
" خوشال ياشاڭ ئاكا ! ........"

  
بىز كىم ؟

قىزىل كۆۋرۈكتىكى مۇڭدىشىشتىن كېيىن جىمىپ كەتتىم. خۇپتەندىن كېيىن ياتاققا قايتىپ كېلىپمۇ ئېچىلالمىدىم. "ھەمراھىم" ئۆزۈمگە ماسلاشمىغان بۇ ھالىمغا ئەجەپلىنەتتى. ئۇنى-بۇنى دەپ بېقىپ، ئاخىرى ئىچى پۇشتىمۇ تېلىۋىزورنى ئېچىپ قونچاق كۆرۈشكە باشلىدى.
قىزىل كۆۋرۈكتە ئاڭلىغان "....بىزدە نۇرغۇن نەرسىلەر ئۇنتۇلۇپ كەتتى. بۇلارنى سۇنى سىيا قىلىپ يازسىمۇ، قىرىق كېچە-كۈندۈز ناخشا(داستان) قىلىپ ئېيتسىمۇ تۈگىمەيدۇ. ئەمما ھەممىسى يوقاپ كېتىۋاتىدۇ....." دىگەن سۆزلەر قۇلاق تۈۋىمدىن كەتمەيتتى.
بىز ئۆزىمىزنى قانچىلىك چۈشىنىمىز ؟!
باشقا مىللەتلەرچۇ ؟ دۇنيا بىزنى قانداق چۈشىنىدۇ؟ زىمىنىمىز بىلەن نوپوسىمىزدىن باشقا بىزنىڭ ھىسياتىمىز، ھەسرىتىمىز ۋە غۇرۇرىمىز توغرىسىدا قانچىلىك بىلىدۇ ؟
ھېس قىلىشىمچە، غەرپ مىللەتلىرى تۇرماق ھەتتا يېنىمىزدىكى خەنزۇ مىللىتىنىڭمۇ بىزگە بولغان چۈشەنچىسى ھەددىدىن تاشقىرى يۈزەكى. ئۇيغۇرنىڭ تارىخىي كەچۈرمىشى بىلەن بۈگۈنكى زامانىۋى ھەسرىتى ئۇلار ئۈچۈن ناتونۇش.
"ئۇيغۇر" دىگەن ئاتالغۇ چىققاندا باشقا مىللەتلەرنىڭ كۆز ئالدىغا بىزنىڭ قانداق قىياپىتىمىز كېلىدۇ ؟
تۇرۇپلا ئىچكىرىدىكى مەلۇم تېلۋىزىيە ئىستانسىسىنىڭ رىياسەتچىسى جاڭ دەن دەننىڭ رايونىمىزدىكى بىر يىغىلىشتا سۆزلىگەن نۇتىقى يادىمغا كەلدى. (نۇتۇق تېلۋىزوردىكى ئالىم ساقالنىڭ ئىش-پائالىيەتلىرىنى تونۇشتۇرغان فىلىمدىن ئېلىنغان.)
.......نۇرغۇنلىغان ئىشلارنى خىيالىمىزغا كەلتۈرمىگەنگە مىڭ ئەپسۇس، ئۆزىمىزدىن سوراپ باقايلى، بىزنىڭ بۇ جەمىيەتكە رەڭلىك كۆز ئەينەك بىلەن قارايدىغان ئادىتىمىز بارمۇ نىمە ؟!.....
ئۆزىمىزدىن سوراپ باقايلى بەزىدە بىز ئۆزىمىزمۇ سەزمەستىن مۇرەككەپ روھىي ھالەت بىلەن باشقىلارنىڭ ئوي-خىياللىرىنى چۈشۈنۈپ باقىمىزمۇ قانداق ؟! .....
شۇڭا ئالىم، رىئال تۇرمۇشتا شۇنداق ئاددى، ئاقكۆڭۈللىكى بىلەن كۆز ئالدىمىزدا پەيدا بولغاندا بىز ئىستىخىيىلىك ھالدا "بۇ راستمىدۇ؟! " دەپ ئۆز-ئۆزىمىزگە سوئال قويدۇق.
كەچۈرۈڭلار بىز ئويلاپ يېتەلمىدۇق..........
شىنجاڭلىق قېرىنداشلار مېھمان كەلسە چوقۇم ئۆيىدىكى ئەڭ ياخشى نەرسىلىرىنى ئېلىپ چىقىپ سىلەرنى كۈتىشى كېرەكمۇ ؟! ...
(مۇشۇ سۆزلەرنى ئاڭلاۋاتقاندا كۆزلۈرۈمدىن ياش چىقىپ كەتكەنلىكىنى سەزمەي قالغانتىم.)
نۇتۇق مەردانە سەمىمىلىك بىلەن تولغان ئىدى.
شۇنىڭدىن ئېتىۋارەن ئۇ مەن بىلىدىغان ۋە ھۆرمەتلەيدىغان ئەڭ سۆيۈملۈك خەنزۇ بولۇپ قالدى. بۇ ئالىمنىڭ تۆھپىسى ئىدى.
بىزگە سەمىمى نەزەر بىلەن ياخشىراق چۈشۈنۈپ بېقىش ئىستىكىدە بولغان جاڭ دەن دەندىن يەنە قانچىلىكى بار !؟
بىز ياشاۋاتقان رىئاللىقتىكى بارچە مىللەتنىڭ مىللى مۇناسىۋەتكە بولغان چۈشەنچىسى ئانچە پەرقلىنىپ كەتمەيدۇ. باشقىلارنىڭمۇ، بىزنىڭمۇ ھەم شۇنداق. دۇنيانىڭ كەلگۈسى قانداق بولىشىدىن قەتئىنەزەر ئەتراپىمىزدىكى مىللەتلەرنىڭ بىزگە بولغان چۈشەنچىسى، ھەربىرىمىزنىڭ تەغدىرىمىزگە مۇتلەق تەسىر كۆرسۈتىدۇ. چۈنكى كەلگۈسىگە نېسبەتەن ئاز سانلىق ياكى كۆپ سانلىق، مەدەنىيەتلىك ياكى قالاق دىگەن ئۇقۇملار رول ئوينىمايدۇ. بۇ ھەر-بىر مىللەت چوقۇم سالقىنلىق بىلەن ئويلىنىدىغان مەسىلە.
مەيلى جەمىيەتتىكى مۇناسىۋەت بولسۇن ياكى مىللەتلەر ئارا مۇناسىۋەتتە بولسۇن بىز قىلالمىغان بىر ئىش بار. ئۇ بولسىمۇ مەردانىلىق.
بىز داۋاملىق قىلىۋاتقان يەنە بىر ئىش بار. ئۇ بولسىمۇ شاكال مەغرۇرلۇق.

  
مەن خېلى يېققىن تونۇشىدىغان بىر خەنزۇ بار ئىدى. بىر قېتىم ئۇ جەنۇپقا تېلگىراف مۇنارى ئورنۇتۇشقا بېرىپ كەپتۇ. قايتىپ كەلگەندىن كېيىن ئۇنىڭ بىلەن سۆزلىشىپ قالدىم. ئۇنىڭ ئېيتىشىچە شىماللىقلارغا قارىغاندا جەنۇپ ئۇيغۇرلىرى ئەخمەقرەك شۇنداقلا قۇل مىجەز كېلىدىكەن. مەن ئۇجۇقۇپ كەتتىم. ئۇنىڭ سۆزىنىڭ ماختاش ياكى ھاقارەت ئىكەنلىكىنى دەماللىققا بېكىتەلمىدىم. ئەمەلىيەتتە جياڭنەن بىلەن خۇابېينىڭ پەرقىمۇ شۇنداق ئىدى. بىراق ئاخىرىدا يەنىلا ئىچىم ئاچچىق بولدى. ئۇنىڭ ئېيتقىنى ئۇيغۇرنىڭ ھەقىقى پىسخىكىسى بولماستىن بەلكى جەمىيەتنىڭ ئېھتىياجى ئىدى.
گېلىم قۇرۇپ كەتتى. غەيرەتلەندىم. كانىيىمنى تەستە قىرىپ قويدۇم. ئاخىرى نەچچە تال خەنزۇچە سۆزگە قول ئىشارىتىنى ئارىلاشتۇرۇپ سۆزلەشكە باشلىدىم.
چىڭ خاندانلىقى دەۋرىدىكى شىنجاڭ رايونىدا يۈرگۈزگەن ئىككى خىل تۈزۈمنى سۆزلىدىم. بۇ تۈزۈمدىكى مەخسەتنىڭ جەنۇپنى قۇللۇق ۋە قاششاقلىق ئىچىدە قالدۇرۇش ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈردۈم. شىمالغا مەلۇم بوشلۇق بېرىش ئارقىلىق جەنۇپ بىلەن شىمالنى ھىسيات جەھەتتىن بۆلۈۋېتىشتەك تەدبىرنى بايان قىلدىم. بۇ تەدبىرنىڭ بىزنىڭ تارىخىمىزدىلا ئەمەس بەلكى بۈگۈنىمىزدىكىمۇ بىر ئاسارەت ئىكەنلىكىنى ئېيتىپ ئەپسۇسلاندىم.
چۈنكى جەنۇپ ئۇيغۇرنىڭ بۇلىقى ھىساپلىنىدۇ. بۇلاقنىڭ كۆزى ئېتىلسە ئۇيغۇرنىڭ كۆزى ئېتىلىدۇ. شىمال بىر پۈتۈن ئۇيغۇر توپىغا نېسبەتەن پەقەت تۇرۇببا سۈيى بولالايدۇ. ئۇ ھەرگىزمۇ تەبىئى سۇ بولالمايدۇ. تۇرۇببا سۈيى پەقەت سۇنىڭ بارلىقىغا ئىسپاتلا بولالايدۇ. ھازىر بىزدىكى سەۋەنلىكلەر تۈپەيلى بۇ بۇلاقنى ئەخلەت-چاۋالارنىڭ قاپلاپ كەتكەنلىكى، ئەگەر شۇنداق كېتىۋەرسە ئاخىرىدا قۇرۇش نۆۋىتى تۇرۇببا سۈيىگىمۇ كېلىدىغانلىقىدەك سەۋەپ-نەتىجىلەرنى ئىما-ئىشارەتلەر بىلەن چۈشەندۈردۈم. تىل بىلمىگەچكە قىينىلىپ ھېرىپ كەتتىم. ھارغانلىقتىنمۇ ياكى جىددىلەشكەنلىكتىنمۇ ھاسىراپ قالغان ئىدىم.
ئۇ ماڭا ھاڭۋېقىپ قاراپ ئولتۇراتتى.
مەن ئۇنىڭدىن سۆزۈمنىڭ تەسىرىنى ئىزدىدىم. ئۇنىڭ چىرايىدا سۆزۈمنى چۈشۈنىشتىن كۆپرەك سۆزلەش جەريانىدىكى مۇشەقەتلىرىمگە بولغان ئىچ ئاغرىتىش ئىپادىلىنىپ تۇراتتى. ئەمما ئۆزۈم يېنىكلەپ قالغاندەك تۇيغۇغا كېلىپ قالدىم.
ئادىل ھوشۇر سەنشىيادىن ئۆتتى. پۈتۈن جوڭگولا ئەمەس دۇنيامۇ ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ تەنتەربىيەدىكى ئاۋانگارت ۋە ئىستىقباللىق مىللەت ئىكەنلىكىنى چۈشەندى. ئالىم ئۆزىنىڭ ئوبرازى بىلەن ئۇيغۇر  خەلقىنىڭ قەلبىدىكى باشقىلار ئويلاپ باقمىغان ئاقكۆڭۈللۈك، ھېسداشلىقتىن ئىبارەت بىباھا ئىنسانىي خىسلەتنى نامايەن قىلدى. يەنە بىر تەرەپتىن بىز ھودۇقۇپ ئاشكارا قويالمايۋاتقان ئاۋۇ ساقال بىلەن تەشۋىقات ۋاستىلىرى كۆنەلمەيۋاتقان ھەقىقى ئوبرازىمىزنى ياراتتى. شۇنى جەزىملەشتۈرىمەنكى ئۇيغۇر مىللىتىدىن چىققان ئەڭ چوڭ ھوقوقدارلارمۇ ئۆز مىللىتىنى ئۇلاردەك كەڭ دائىرىدە تونۇشتۇرالمىغان ئىدى. بۇ يەردە ئادىل ۋە ئالىمغا ئوخشاش بارچە قېرىنداشلارغا مىننەتدارلىقىمنى بىلدۈرىمەن.
بىر مىللەتنى ئويغۇتۇشنىڭ دەسلەپكى باسقۇچى غۇرۇرى. غۇرۇرسىز مىللەتنى ھېچكىم كۆزگە ئىلمايدۇ. غۇرۇسىز ئەجداتتىن ئەۋلاتمۇ نومۇس قىلىدۇ.
ئۇنداقتا مېنىڭ تېگىرافچىغا بولغان ئەلپازىم غۇرۇرمۇ ؟
بۇنىڭ جاۋابى، ئۇ مېنىڭ سۆزلىرىمگە قايىل بولغانمىدۇ ؟
ناسىڭ بايىرنى ئەسلەپ قالدىم. ئۇ ئىچكى موڭغۇللۇق. ئوننەچچە يىلدىن بۇيان جەنۇبى جوڭگونىڭ شەھەرلىرىدە "تىرىكچىلىك" قىلىپ يۈرۈيدۇ. ئۇنىڭ تىرىكچىلىك ئۇسۇلىنى ئاشكارە ئېيتقىلى بولمايدۇ. ئەمما ئۇ بىراۋغا زىيان يەتكۈزمەيدۇ. بىراق ئۇنىڭ قولىدا كېلىش مەنبەسى دۇرۇس بولمىغان ھەر-خىل ماللار پەيدا بولۇپ تۇرىدۇ. (ھازىر شېنجىندا ئاشخانە ئېچىپتۇ) ئۆزى موڭغۇل، بىراق ئايالى خەنزۇ. ئۇلار ئاجرىشىپ كەتكىلى ئون ئىككى يىلدىن ئاشتى. قىزىنى ناسىڭنىڭ ئانىسى باقىدۇ. ناسىڭ ئۆيىگە قايتمىغىلى ئون يىل بولدى.
ئۇنىڭ بىلەن پاراڭلاشقاندا ھوزورلىنىپ كېتىمەن. بىز خەنزۇ تىلىدا شۇنچىلىك تەستە "پاراڭلىشىمىز". دەسلەپتە ئۇنىڭ بىلەن موڭغۇل خەلق ناخشىلىرى ئارقىلىق ئورتاقلىق تاپقان. ئۇ تىڭگېر، دېدېمالارنىڭ ناخشىلىرىدىن تاشقى موڭغۇلنىڭ خەلق ناخشىلىرىغىچە ھوزۇرلاندۇرغان. مېنىڭ موڭغۇللارغا بولغان قىزىقىشىم بىلەن ناسىڭنىڭ مىللى ھىسياتىنىڭ قويۇقلىقى ئالامەت ماسلىشىپ كېتەتتى. ئىككىمىز ئوتتۇرىسىدىكى پاراڭ ئىككى مىللەتنىڭ تارىخ-مەدەنىيىتىدىن چەتنەپ كەتمەيتتى. چىڭگىزخاننىڭ خوتۇنلىرىدىن تارتىپ موڭغۇللارنىڭ يىمەك ئادەتلىرىگە قەدەر ھەممە پاراڭ بولاتتى. مەن ئۇنىڭغا ئۇيغۇرلارنىڭ موڭغۇل مەدەنىيىتىگە قوشقان تۆھپىسىنى ئېتىراپ قىلدۇرۇشقا تىرىشاتتىم.  ئۇ مېنىڭ سۆزلىرىمگە قاقاقلاپ كۈلەتتى. مەن ئۇيغۇر بىلەن موڭغۇلنىڭ قەھرىمانلىق (باتۇر ئاتالغۇسىنى موڭغۇللارمۇ باتۇر دەپ قوللىنىدۇ.)تىكى ئورتاقلىقى بىلەن يېزىق ۋە يىمەك-ئىچمەك(شىرەنى موڭغۇللارمۇ شىرە دەيدۇ) مەدەنىيىتىدىكى ئورتاقلىقىنى ھەرقانچە تىرىشىپمۇ ئېتىراپ قىلدۇرالمايتتىم. ئۇ مېنى ياخشى بىر ئۇيغۇر دەپ بىلەتتى. مەنمۇ ئۇنىڭ ھەقىقى موڭغۇل ئىكەنلىكىگە ئىشىنەتتىم. ماڭا نېسبەتەن ناسىڭنىڭ تەسىرى ئاز ئەمەس.   
بىراق ئۇنىڭ تۇنجى تاللىغان ئايالى خەنزۇ. شۇنداقلا ئۆزى بىنورمال "كەسپ" ئىگىسى(ھەرقانچە قىلىپمۇ ئۇچار ئوغرى دىيەلمىدىم). ئۇنىڭ ئۈستىگە ئانىسىغا، بالىسىغا ۋاپادارلىق يەتكۈزۈش ئۈچۈن يۇرتىغا قايتمايتتى.(بەلكىم ئالاھىدە سەۋەپ بولىشىمۇ مۇمكىندۇ). بىراق بۇ ئەيىپلىرى مېنىڭ كۆزۈمگە كۆرۈنمەيتتى. ناسىڭنىڭ نەزىرىمدىكى ساداقەتمەن موڭغۇللۇق ئوبرازىغا ھېچقانچە دەخلى قىلمايتتى. چۈنكى مەن مىللى تەۋەلىك مەسىلىسىنىڭ تۇرمۇش ھاسىلاتلىرىدىن يۇقۇرى تۇرىدىغانلىقىنى ئۇنىڭغا قاراپ چۈشەنگەن ئىدىم. شۇنداقلا ناسىڭنىڭ ھەقىقى بىر موڭغۇل ئىكەنلىكىگە شەكسىز ئىشىنەتتىم.
مەيلى كىشىلىك مۇناسىۋەت ياكى مىللەتلەر مۇناسىۋىتىدە قارشى تەرەپنىڭ سىزنى قايىل قىلىش كۈچى بولمىسا ئېتىۋار بەرمەيسىز، ھۆرمەتمۇ قىلمايسىز. مانا بۇ بىز يۇقۇرقى مەزمۇندا تىلغا ئالغان شاكال مەغرۇرلۇق بىلەن ھاياتىي كۈچىمىزنى ئىپادىلەشتىكى مەردانىلىقنىڭ  تەتۈر يۆلىنىشىدۇر.
ئادىل ۋە ئالىم باشقا مىللەتلەرنى قايىل قىلىش ئارقىلىق بىزنىمۇ قايىل قىلدى. مەن ئۇلاردىن پەخىرلەندىم. قايىل قىلىش كۈچى بار مىللەت ئىكەنلىكىمنى ھېس قىلدىم. جاڭ دەن دەن ھەممىلا مىللەتنىڭ ئىسسىقتا تەرلەيدىغان ئىنسانىي ھېسياتقا ئىگە ئىكەنلىكىگە مېنى ئىشەندۈردى. شۇڭا ئۇنىڭغا نېسبەتەن مەندىمۇ ئىنسانىي قېرىنداشلىق پەيدا بولدى. مەن قىزىل كۆۋرۈكتىكى قېرىندىشىمدىن پەخىرلەندىم. چۈنكى ئۇ ماڭا ئويلىنىدىغان ۋە قايغۇرىدىغان نۇرغۇن قېرىندىشىمنىڭ مەۋجۇتلىغىنى تونۇتتى.
................................................................................

(داۋامى تەستىقلانغاندىن كىيىن ئىنكاس شەكلىدە يوللىنىدۇ)

adiba66

نادىر تېمە ،ئابدىرىھىم ئابلەتخاننىڭ ئەسەرلىرىنى كۆرمىگىلى ئۇزۇن بوپتۇ...

adiba66

95 قېتىم كۆرۈلگەن تېمىغا بىرەرسىنىڭ ئىنكاس يازمىغىنى قىزىق،قارىغاندا سىياسى سەزگۈرلىگىڭلار ئېشىپ كەتكەندەك قىلامدۇ نىمە....

karatakdir

باشقۇرغۇچىلار تىزرەك تەستىقلىۋىتەسىلەر.

alqondi

بۇ مەزمۇن 3قەۋەتتىكى karatakdirدە2012-12-12 17:30يوللىغان يازمىسىغا نەقىل  :
باشقۇرغۇچىلار تىزرەك تەستىقلىۋىتەسىلەر.

نىمىنى تەستىقلىۋېتىمىز ؟ بۇندىن باشقا يەنە قانداق تەستىقلايمىز؟

marjanyax

ھەممە يەردە غېرىبانە ئۇيغۇرنىڭ سىماسى ..................
تېمىڭىزنىڭ داۋامىنى كۈتىمەن.

taymas02

ئادەمنى ئويلاندۇرىدىغان تېما ئىكەن. داۋامىغا تەشنامىز...

darya.

بارماندىن ئەردەۋىلگىچە

....ئوغۇزخاقاننىڭ چىپار گۈللۈك بىر ئېتى باركەن. ئۇنىڭدىن سۆيۈنىدىكەن. بىر كۈنى بۇ ئات مۇزتاغقا كىرىپ يوقاپ كېتىپتۇ. ئوغۇزخاقان قايغۇرۇپتۇ. ئۇنىڭ سوغۇقتىن قورقمايدىغان بىر باتۇرى ئاتنى تېپىپ كېلىش ئۈچۈن مۇزتاغقا كىرىپتۇ. نۇرغۇن جەۋرىلەر بىلەن ئاتنى تېپىپ چىقىپتۇ. باتۇرنىڭ ئۇستى-بېشىنى ئاق قار بىلەن كۆك مۇز قاپلاپ كەتكەن ئىكەن. ئوغۇزخاقان ئۇنىڭغا قاراپ كۈلۈپ كېتىپتۇ. ۋە ئۇنىڭغا " قارلۇق" دىگەن لەقەمنى بېرىپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ ئەۋلاتلىرى "قارلۇقلار" دىگەن لەقەم بىلەن ئاتىلىپتۇ.
ئاقسۇلۇقلارنىڭ ئەجداتلىرى دەل شۇ قارلۇقلار ئىكەن.
    ئوغۇزخاننىڭ ئاتلىق قوشۇنى ئۇچ(ئۇچتۇرپان) ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى ساقا، ساغان تاغلىرىدىكى يايلاقلاردا يايلايدىكەن. چەكسىز يىلقا تاكى ساپار بايغىچە(ئاقچىدا) يېيىلىدىكەن. دۇلدۇل ئوقۇر، ئېزىتقۇ، ساغان تېغى دىگەن ناملار شۇ چاغلاردا تۇرغان ئاتلىق قوشۇندىن قاپتىكەن.
       ئاقسۇنىڭ نامى توغرىسىدا (كونىشەھەرنى كۆرسىتىدۇ) بۇ زىمىنغا تەڭرىتاغلىرىدىن ئون سۇ ئېقىپ كېلىدىكەن. بۇلار قۇرغۇيلۇق، ئاقبۇلاق، پاقىلىق، چوڭ-كىچىك قوزىبايلار ۋە چوڭ تىرەن-كىچىك تىرەن دەريالىرى، لايسۇ ۋە قۇمئېرىق....دىن ئىبارەت ئون سۇدىن تەركىپ تاپقان بولغاچقا بۇ زىمىن ئون سۇ دەپمۇ ئاتىلىدىكەن. بۇ دەريالار يازلىقى لاتقا ئارىلاش ئاقۇش رەڭلىك ئېقىپ كەلگەچكە كېيىنچە ئاقسۇ دەپمۇ ئاتىلىپتىكەن.
    ئاقسۇنىڭ قەدىمقى ناملىرى ئارىسىدا قۇم ۋە تارچىن دىگەن ئىسىملارمۇ ئۇچرايدۇ. يەنە بارمان دىگەن نامىمۇ مەشھۇر. (ئونسۇ تەۋەلىكىدە پامان ۋە يېڭىرىقتا پاۋانلا دەپ ئاتىلىدىغان قەدىمىي يۇرتلار بار ئىكەن.) ئالدىنقى ئىككى نامنىڭ مەنبەسى توغرىلىق بىز بىرەر پاراڭ ئاڭلىمىدۇق. ئەمما بارمان توغرىلىق ئوغۇزخاننىڭ بارمان ئىسىملىك بىر ئوغلى بارلىقىنى بۇ نامنىڭ شۇ ئوغۇلنىڭ ئىسمىدىن كەلگەنلىكىنى ئاڭلىدۇق. (بارىسغان دىگىنى يەنە بىر ئوغۇلنىڭ ئىسمى) يىراق قەدىمدىكى ئاقسۇ شۇ ئوغۇلنىڭ نامى بىلەن "بارمان" دەپ ئاتىلىپتىكەن. بارمان دەپ ئاتىلىشتىكى سەۋەپنىڭ بۇ ئوغۇل ئاقسۇدا تۇغۇلغانلىقى ئۈچۈنمۇ ياكى ئاقسۇ ئەتراپلىرى ئۇنىڭ تەۋەلىكى بولغانلىقتىنمۇ بۇلارنى بىلەلمىدىم.
    بىر كۈنلەردە شەھرى بارماننى يېغا-جىدەل قاپلاپتۇ.                                                      
"ئوغۇزنامە" ئوتتۇرىدىن يېرىلىپ بىر شېخى"ئالتۇن يارۇق" يەنە بىر شېخى "قۇتادغۇ بىلىك" دەپ ئاتىلىپتۇ. جىدەلخورلارنىڭ بىرى قاراخانىي يەنە بىرى قۇچۇخانكەن.
    بارمان ۋە كۈسەن ۋادىلىرى ئىككى تەرەپنىڭ تۇتىشىدىغان جايى بولۇپتۇ. بەزىدە "ئون نەپەر توققۇز ئوغۇز، يۈز نەپەر قارلۇققا تېتىيدىكەن".  بەزىدە ئون نەپەر قارلۇق، يۈز نەپەر توققۇز ئوغۇزغا تېتىيدىكەن. بىر ئاتىنىڭ بالىلىرىدىن، مەھمۇت قەشقىرى بىلەن يۈسۈپ خاس ھاجىپ غەرپتىكى "يانغانلار"دىن ئىكەن. سىڭقۇ سەلى بىلەن ئاپرىنچور تېكىنلەر شەرق "قالغانلار"(قالماق)دىن ئىكەن. "يانغانلار" يېڭى دۇنيانىڭ غېمىدىكەن. "قالغانلار" ئەنئەنىنىڭ ئاسارىتىدىكەن. بۇلار كېلىشەلمىگەنچە ئاقسۇ(بارمان) ۋادىلىرىدىن يېغىلىق ئۈزۈلمەپتۇ.
بۇ دەرتلەر يەتمىگەندەك، تىبەت قاراقچىلىرى يارا بولغان جايلارنى(ئاقسۇ ۋادىلىرى) بۇلاپ-تالاپتۇ.
خۇدانىڭ نەزىرى تەككەن بۇ زىمىننىڭ، شەيتاننىڭ ئامراقلىقى كېلىدىغان بۇ خەلقنىڭ تارتىدىغان دەرتلىرى تۈگىمەپتۇ. شەرق شىمالدا ياشايدىغان قارا ختاي( لياۋ سۇلالىسى يەنى تاڭغۇتلار )لار باستۇرۇپ كەپتۇ.
ئۇلار يەكەن، قەشقەر، خوتەنلەرنى قاراخانىلاردىن يۇلۇپ ئاپتۇ. قاراخانىيلار ئاقسۇ ۋادىسىدىن بۇ تەرەپكە ئۆتەلمەپتىكەن. ئەمدى قارا ختايلار ئۆتۈپتۇ. قۇچۇ خانلىقىنىمۇ ئىشغال قىلىپ، خۇددى بەزى تارىخچىلار كۆرسۈتۈپ ئۆتكەندەك " شىنجاڭ تارىخىدا جۈملىدىن ئۇيغۇر تارىخىدا چوڭقۇر ئەھمىيەتلىك بىر ئىشنى" ئورۇنلاپتۇ. ئۇ قايسى ئىش دىسىڭىز، بىرلىككە كېلەلمەيۋاتقان ئۇيغۇر خەلقىنى مەجبۇرى بىرلىككە كەلتۈرۈپتۇ. بىر ئاتىدىن بولۇپ كېلىشەلمىگەن قاراخانىي بىلەن ئىدىقۇتنى يات ئاتىدىن كەلگەن دۈشمەن تىزلاندۇرۇپتۇ. ئۇلار بۇ زىمىنغا يېڭى كەلگەندە خەلقنىڭ ئىشەنچىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن قىلمىغىنى قالماپتۇ. ئورنى ئىسسىغاندىن كېيىن ئۆزلىرىنىڭ ئەپتى-بەشىرىنى ئاشكارىلاپتۇ.
    قانداشلاردىن كەلگىنى قانچىلىك ؟! ئەمدى ئىسمىدىنلا چىقىپ تۇرغان بۇ ئۆزى قارا، كۆڭلى قارىلاردىن نىمىنى كۈتىسىز.
1211-يىلى خوتەندە يۈز بەرگەن 3000 ئالىمنى قىرىش ۋەقەسىنى ئاڭلىغانمۇ ؟! بۇ ۋەقەدىكى جاللاتلار دەل شۇ قارا ختايلاركەن. شۇ قېتىم ئۇلارنىڭ پادىشاھى خوتەننىڭ دىنىي ئالىمى ئىمام ئالاھىددىن مۇھەممەت بىلەن دىنىي مۇنازىرە ئېلىپ بېرىپتۇ. مۇنازىرىدە كاپر پادىشا كۈچلۈك يېڭىلىپ قاپتۇ. ئۇ چىدىماي رەسۇلىللانى ھاقارەت قىپتۇ. ھەزرىتى ئىمام ئۇنى" بەدبەخت كاپر" دەپ تىللاپتۇ.
     قارىلارنىڭ پادىشاھى ئىمامنى باغلىتىپ قىيناپ خوتەن خەلقىنىڭ ئىسلام دىنىدىن قايتىشىغا نەسىھەت قىلىشقا بۇيرۇپتۇ.
   ھەزرىتى ئىمام خۇدانىڭ دۈشمىنى بولغان بۇ ئىپلاسنىڭ تەلىۋىنى رەت قىلىپتۇ. ئۇلار ئالاھىددىن مۇھەممەتنى خوتەن سېپىلىنىڭ قوقتىسىغا مىخلاپ ئۆلتۈرۈپتۇ. خوتەننىڭ شەھەر-يېزىلىرىدىن تۇتۇپ كەلگەن 3000 ئالىم، مۇددەرىس، ئىماملارنى ئەڭ ۋەھشى ئۇسۇلدا قىرىپ تاشلاپتۇ. بۇ شۇ دەۋر رىئاللىقىدىكى قىسمەن كۆرۈنۈش. سەكسەن يەتتە يىل ھۆكۈمرانلىق قىلغان قارا ختايلارنىڭ بۇ دىياردا يەنە نىمىلەر قىلغانلىقىنى ئەلۋەتتە تەسەۋۋۇر قىلالايمىز. چۈنكى بىزگە تارىخنىڭ راپاۋىتىگە قارىغاندا كاساپىتى تولىمۇ تونۇش.  
    شۇ دەۋرلەردە ئاقسۇ تەرەپلەردە رىسقا-نىسىۋە پۇراپ يۈرگەن ساياھەتچىلەر شۇنداق خاتىرىلەرنى قالدۇرۇپ قويۇپتىكەن. " يىراقتىن قارىساق توپ-توپ يېشىللىقلار كۆرۈنەتتى. يېقىن بېرىپ قارىغاندىن كېيىن بۇ جايلاردا ئادىمىزاتنىڭ يوقلۇقىنى كۆردۇق. يۇرت ئىچىدە بىر نەچچە پادىچىدىن باشقا ئادەم كۆرۈنمەيتتى..... "
دۇنيانىڭ چېكى بار ئىكەن. خوشاللىقنىڭمۇ خاپىلىقنىڭمۇ چېكى بار ئىكەن. تارىخنىڭ تەرتىۋى بۇ دىيارغا كۈچلۈك بىر خوجايىننى باشلاپ كەپتۇ. قارا قىتانلارنىڭ كۈشەندىسى موڭغۇللار بوپتۇ. موڭغۇللار "تەڭرىنىڭ قەھرۇ-غەزىۋى"دەك ھەممىنى سۈپۈرۈپ تاشلاپتۇ. ساۋاتسىز بولسىمۇ نەزەر دائىرىسى كەڭ چىڭگىزخان دىنىي ئېتىقاد ئەركىنلىكى سىياسىتىنى يولغا قويۇپتۇ. بۇ سىياسەت ئۆز دىيارىدا ئېتىقادى ئۈچۈن قېنى تۆكۈلىۋاتقان خەلققە " ئاھۇ-زارى خۇداغا يەتكەندەك" بىلىنىپتۇ. بۇنىڭدىن سەككىز يۈز يىل بۇرۇنقى ئەشۇ موڭغۇل " ھەممە كىشىنىڭ ئۆز دىنىغا ئېتىقات قىلىش ئەركىنلىكى بولىدۇ" دىگەن چاقىرىقى بىلەن تەڭرىتاغنىڭ جەنۇپ-شىمالىدا قىزغىن قارشى ئېلىشقا ئېرىشىپتۇ. ئۇزۇن يىللار دىنىي ۋە ئىقتىسادىي جەھەتلەردىن باستۇرۇلغان خەلق يىراقتىكى چۆللۈكتىن كەلگەن موڭغۇللارغا قۇچىغىنى ئېچىپتۇ.....

       بىز ئۇچتۇرپاندىن قىرمىش ئاتام مازىرىغا بېرىش ئۈچۈن توشقان دەرياسىدىن ئۆتۈپ يامانسۇ ئارقىلىق يېڭى ئاۋات تەرەپكە ماڭدۇق. بۇ يېزىدا ئەشۇ يىللاردىن قالغان يېڭى ئايماق قەدىمىي شەھرى دەيدىغان بىر مەدەنىيەت يادىكارلىقى نۇقتىسى بار ئىكەن. ئاڭلىسام ھازىرقىلار بۇ قەدىمىي شەھەردە قىش قۇيۇش زاۋۇتى قۇرماقچى بولۇپتىكەن. تېخى ئىش باشلانماپتۇ. بەلكىم شەھەردىكى مول تۇپراق بايلىقى ئۇنىڭ تارىخىي قىممىتىدىن يۇقۇرى ھىساپلانغان ئوخشايدۇ.
......موڭغۇل تاجاۋۇزچىلىرىنى ئۇيغۇر خەلقىدەك قارشى ئالغان خەلق بولمىسا كېرەك. شۇنداقلا موڭغۇللارنىڭ قارام مىللەتلىرى ئىچىدە ئۇيغۇر مىللىتىدەك ئەزىزلەنگەن مىللىتىمۇ بولمىسا كېرەك. ئۇيغۇرلار موڭغۇل يۈرۈشلىرىگە قاتنىشىپ جاھاننىڭ ھەممە يېرىگە بېرىپتۇ.
ئۇيغۇر سودىگەرلىرى يىپەك يولىدىكى چوڭ سودىگەرگە ئايلىنىپتۇ.
موڭغۇللار سودا-تىجارەت ئىشلىرىدا كەڭ قوساقلىق بىلەن بۇ مىللەتنى قوللاپتۇ. ھەتتا بەزىدە يەرلىك ھۆكۈمەت غەزىنىسىمۇ ئۇلاردىن قەرز ئاپتۇ.
     شۇ چاغلاردىكى ئاقسۇ توغرىسىدا يۇەن سۇلالىسى تارىخى دىگەن كىتاپتا بىر پاراڭ باركەن. " تەيزۇ(چىڭگىزخان) قوشۇن باشلاپ بۇ يەردىن ئۆتكەندە بۇ يەرلەر(ئاقسۇدىكى باي) ئادىمىزات ئۇرۇقىدىن ئەسەرمۇ قالمىغان ۋەيرانلىق ئىدى. كېيىن شاھزادىلەرنىڭ ئۇستازى قارىياغاچ بۇيرۇق يۇرتلىرىنى ئاۋات قىلىشنى تەلەپ قىلدى.....ئالتى يىلدىن كېيىن تەيزۇ غەرپتىكى يۈرۈشتىن قايتىپ كېلىۋېتىپ بۇ يۇرتلارنىڭ ئېكىنزارلىقلارغا ئايلىنىپ مەمۇرچىلىق بولغانلىقىنى كۆرۈپ خۇرسەن بولدى."
      دىمەك موڭغۇللار ئۇيغۇرلارنى ئىمكانىيەت بەرگەندە ئەڭ تىرىشچان ۋە چىۋەر بىر مىللەتكە ئايلىنالايدۇ دەپ تونۇپتۇ. ئۇ چاغلاردا بۇ دىياردا موڭغۇللارغا غايەت زور نەپ بەرگۈدەك كان بايلىقى دىگەندەك نەرسىلەرمۇ يوق ئىكەن. ئەمما بۇ مىللەتكە سەمىمى مۇئامىلە قىلغاندا ئۇلارنىڭمۇ ئۆزىگە مەڭگۈ سادىق ۋە سەمىمى بولىدىغانلىقىنى ئەشۇ ساۋاتسىز موڭغۇللار بىلگەن ئىكەن. شۇڭا پايدىنى كۆرگەندە ھاپ ئېتىپ، زىياننى كۆرگەندە مەدداھلىق قىلماپتۇ. مەردانىلىق قىپتۇ.
     ئۇلار كېيىنكى ھۆكۈمرانلاردەك خەلقنى يۇرتتىن قوغلىماي، سىرتقا سەرگەردان بولۇپ كەتكەن ئۇيغۇرلارنى يۇرتلىرىغا قايتىشقا ئىلھاملاندۇرۇپتۇ. ھەر بىر دىخان ئائىلىسىگە ئىككى ئۆكۈز، ئىككى دادەن ئۇرۇقلۇق قەرز بېرىپتۇ.
   خۇددى تارىچىلار " 13-ئەسىرنىڭ بىرىنچى يېرىمىدا ئوتتۇرا ئاسىيا بىلەن ئىران ئىگىزلىكى قان ھەم ئوت ئىچىدە قالغاندا، تارىم ۋادىسى مۇنداق ئاپەتتىن خالى ئىدى." دىگىنىدەك بوپتۇ. ھەتتا ئۇلار موڭغۇللارنىڭ ئەڭ تۆۋەن باج سىياسەتلىرىدىنمۇ كەچۈرۈم قىلىنىپتۇ. يا كان كولىمىغان ياكى باج ئالمىغاننىڭ ئۈستىگە دۆلەت غەزىنىسىدىن بېرىپتۇ.
" 1285-يىلى ئىدىقۇتقا 116 مىڭ 400 دانە يامبۇ، 64 مىڭ دادەن ئاشلىق ئاجىرىتىپ، ئاپەتكە ئۇچرىغان خەلىقنى يۆلىدى." " 1287-يىلى خوتەن رايونىغا ئونمىڭ يامبۇ ئاجىرتىپ ئاپەتكە ئۇچرىغان خەلققە ياردەم بەردى......"دىگەندەك مىساللار ھېلىقى تارىخ كىتاپتا نۇرغۇنكەن.
    بۇ مىللەتمۇ ھەيران قالارلىق ھاياتىي كۈچىنى نامايەن قىپتۇ. ئۇلاردىن بىرەيلەن يۈئەن سۇلالىسىدىكى ئۈچ قومانداننىڭ بىرى بوپتۇ. يەنە ئىككىسى ئالتى ۋەزىرنىڭ قاتارىغا كىرىپتۇ. مىللى باراۋەرلىكنىڭ تەسىرى شۇنداق كېڭىيىپتۇكى موڭغۇللارغا كۇيۆئوغۇل بولغانلار ھەسسىلەپ كۆپۈيۈپتۇ. ئەسلىدە باشقا دىندىكىلەر بىلەن قۇدا-باجا بولۇش ئۇيغۇرلار ئۈچۈن تولىمۇ تەس بىر ئىشكەن. ئەمما باراۋەرلىك ۋە سەمىمىلىك بۇ خىل پەرزنى ئىستىخىيلىك ھالدا بۇزۇپ تاشلاپتۇ.