خەنزۇ چاغداش ئەدەبىياتىنىڭ پەن تارىخى

جوڭگو بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى كۆپ خىل ئەدەبىيات پەنلىرىنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ ياش بىر تەتقىقات يۆنىلىشى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئالدىنقى ئەسىرنىڭ 80 – يىللىرىدىن باشلاپ  ئىزچىل مۇجىمەل( 暖昧 ) ھالەتتە تۇرۇپ كەلدى، بۇ سۆزنىڭ مەنىسى نىمە؟ بۇ سۆزىمىز ئىككى خىل مەنىنى بىلدۈرىدۇ، بىرى بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى تارىخى يېزىشنىڭ مۈمكىنچىلىكى مەسىلىسى، تېخىمۇ ئېنىق ئېيتقاندا، چاغداش ئەدەبىيات تارىخىنى تىكلەشنىڭ مۈمكىن ياكى مۈمكىنسىزلىكى ھەققىدىكى گۇمان مەسىلىسى؛ يەنە بىرى بولسا، چاغداش ئەدەبىيات ئاكادېمىيە (ئالىي مەكتەپ) تۈزۈلمىسىدىكى بىر ساھە بولۇش سۈپىتى بىلەن، بۇ ساھە ۋە ئۇنىڭ تارىخىي مەۋجۇتلىقى ئوتتۇرىسىدىكى  زىددىيىتى مەسىلىسى. ئېنىقكى، ئالدىنقى گۇمان كېيىنكى زىددىيەتنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. بىزنىڭ بۇنداق دىيىشىمىز ھەرگىزمۇ چاغداش ئەدەبىيات تارىخىنى يېزىشنىڭ مۈمكىن ئەمەسلىكىنى كۆرسەتمەيدۇ. ئەمىلىيەتتە بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى چۈشەنچىسى 1950 – يىللاردىلا مەيدانغا كەلگەن بولۇپ، بەلگىلىك ئەدەبىيات تارىخى بايانچىلىق ئەندىزىسىنى ۋە بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى كەسپىي قۇرۇلىشىنىڭ مۈمكىنلىكىنى ھازىرلاپ كەسپىي ھۇلىنى تىكلەپ بولغان.

يۇقىرىدا بىز تىلغا ئالغان زىددىيەت مەدەنىيەت زور ئىنقىلاۋىدىن كېيىن مەيدانغا كەلگەن. بىر تەرەپتىن چاغداش ئەدەبىيات تارىخى مۇستەقىل بىر پەن بولۇش سۈپىتى بىلەن ئالىي مەكتەپلەر تۈزۈلمىسىدە پەيدا بولۇشقا باشلىدى؛ يەنە بىر تەرەپتىن، 50 – يىللارنىڭ ئاخىرىدىن باشلاپ شەكىللىنىشكە باشلىغان چاغداش ئەدەبىيات تارىخى بايانچىلىق ئەندىزىسى 80 – يىللاردىن باشلاپ ھەتتا پۈتۈن 80- 90 – يىللاردا بارغانسېرى ئېنىق بولغان گۇمانىي قاراشلارغا ئۇچراشقا باشلىدى ۋە ئىنكارچىلىق بۈگۈنكى زامان جوڭگو ئەدەبىياتى پەن قۇرۇلۇشىنىڭ دەسلەپكى مەنزىرىسىنى شەكىللەندۈردى شۇنداقلا ئۇنى كۆپ خىل گۇمانىي كۆزقاراشلار ئىچىگە چۈشۈرۈپ قويدى.

1.گۇمانىي كۆزقاراشلار 80- يىللاردا كەڭ نۇقتىدىن ئېيتىلغان « ئەدەبىيات تارىخىنى قايتا يېزىش» تىن ئىبارەت ئىدىيىۋىي ئېقىمدىن كەلگەن. ئاتالمىش « قايتا يېزىش » بولسا 50 – يىللارنىڭ كېيىنكى مەزگىلىدە تۇرغۇزۇلغان ئەدەبىيات تارىخى ئۆلچىمىگە تەڭشەش ۋە ئۆزگەرتىش ئېلىپ بېرىشتىن ئىبارەت. ئەمەلىيەتتە يېڭى بىر خىل يەنى سولقانات ئەدەبىياتقا ئوخشىمايدىغان ئەدەبىيات تارىخى بايانچىلىق ئەندىزىسى تۇرغۇزۇش، سولقانات ئەدەبىيات ھەتتا ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى تەركىۋىگە كىرەلمەيدىغان ئامىللارنىڭ ھەممىسىنى 4-ماي دىن كېيىنكى ئەدەبىيات تارىخىنىڭ ئىچىگە كىرگۈزۈۋېتىشتىن ئىبارەت. بۇنداق بولغاندا، سولقانات ئەدەبىياتقا تەۋە بولغان لېكىن بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى فورمىسىدىكى 50- 70- يىللار ئەدەبىياتى بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى تارىخى بايان قۇرۇلمىسىدا ناھايىتى شۈبھىلىك ئورۇنغا چۈشۈپ قالىدۇ ھەم بۇنىڭ ئۆزىلا بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتىنىڭ تارىخىلىقىنى پۈتۈنلەي يوقىتىپ، ئۇنىڭ پەقەت « كۆز ئالدىدىكى ئەدەبىيات » ھەققىدىكى تەنقىد ۋە تەسۋىرگە ئايلاندۇرۇپ قويىدۇ.

2. گۇمان يەنە يېڭى دەۋر ئەدەبىياتىنىڭ مۇرەككەپلىكى ۋە موللىقى تەرەپىدىن بەلگىلىنىدۇ. يېڭى ئەدەبىيات دەۋرىدىمۇ ئەدەبىيات تارىخى كىتاپلىرى يەنىلا ئالدىنقى ئەسىرنىڭ 50 – يىللىرىدا شەكىللەنگەن ئەدەبىيات فورمىسى ۋە بايان ئەندىزىسىنى داۋاملاشتۇرۇپ، مۇرەككەپ ۋە مول بولغان يېڭى دەۋر ئەدەبىياتىنىڭ قىممەت قاراشلىرى ئوتتۇرىسىدا ئۈزۈكچىلىك كۆرۈلۈشكە باشلىدى. يېڭى دەۋر ئەدەبىياتى ناھايتى ئېنىقكى، كۆپ خىل مەدەنىيەت تىپلىرىنى  ئۆزىنىڭ تەرەققىيات مەنبەسى قىلغان ئىدى، ھەتتا شۇنداق دىيىشكە بولۇدۇكى، سوتسىيالىستىك رىئالىزىمنىڭ ئاساسىي ئۇسۇللىرىدىن ئۈزلۈكسىز بۆسۈپ چىقىش، پرولتارىيات ئەدەبىياتى تەشكىللىگەن ئاساسىي ئېيتىمنى بۇزۇش دەل يېڭى دەۋر ئەدەبىياتىنى ھاياتىي كۈچكە ئىگە قىلدى ۋە شۇنداقلا ئەدەبىياتنىڭ كۆپ خىللىقى ئەمەلگە ئاشۇرۇلدى. ئەمما 80- يىللاردا تۈزۈلگەن نۇرغۇنلىغان ئەدەبىيات تارىخى كىتاپلىرى يەنىلا سوتسيالىستىك ئەدەبىيات مەركەزچىلىكىدىكى ئەدەبىيات بايانچىلىقىنى قوللاندى، گەرچە بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتىمىزنىڭ خاراكتېرى سوتسىيالىستىك ئەدەبىيات بولسىمۇ لېكىن يېڭى دەۋر ئەدەبىياتىدىكى نۇرغۇنلىغان ئەدەبىيات ھادىسىلىرىنى بىر تاياقتا ئوخشاش تارىخىي بايان ئىچىگە قويغىلى بولمايدۇ، مانا بۇنىڭ ئۆزى ئەينى ۋاقىتتىكى ئەدەبىياتنى «قاپ بېلىدىن ئۈزۈلگەن ئەدەبىيات » قا ئايلاندۇرۇپ، بۇگۈنكى زامان ئەدەبىياتىنى ئۆزىنىڭ ھەقىقى بايان ئەندىزىسىدىن يىراقلاشتۇرۇۋەتتى.

يۇقىرىقى ئىككى سەۋەپتىن 80- يىللار بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتىنىڭ پەنلەر قۇرۇلىشىنىڭ مۈشكۈل ئەھۋالغا چۈشۈپ قېلىشىنى ۋە كۆپچىلىكنىڭ بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى تارىخى يېزىقچىلىقىغا ئومۇميۈزلۈك نارازىلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. 80 – يىللاردىن كېيىن بۇ ئەھۋالدا ئاز – تولا بۆسۈش يۈز بېرىشكە باشلىدى.

بىرىنچى بۆسۈش، تەتقىقاتچىلار يېڭى دەۋر ئەدەبىياتى ھەققىدىكى ئىزچىللىققا ئىگە بولغان تارىخىي بايانچىلىق ئەندىزىسىنى تىكلەشكە باشلىدى، ياكى ئىزچىللىققا ئىگە بولغان تەنقىد مېتودىنى شەكىللەندۈردى.

ئىككىنچى بۆسۈش، تەتقىقاتچىلار يېڭى نەزەرىيىۋىي ئۇسۇللار ئارقىلىق 50-70- يىللار ئەدەبىياتىنى قايتا ئوقۇشقا ھەم بۇ خىل ئۇسۇللار ئارقىلىق 50- 70 – يىللار ئەدەبىياتى ۋە يېڭى دەۋر ئەدەبىياتىنىڭ تارىخىي باغلىنىشىنى تېپىپ چىقىشقا تىرىشتى، بۇنى «قايتا  چۈشەندۈرۈش» دىيىشكىمۇ بولاتتى. بۇلارنىڭ ھەممىسى يېڭى دەۋر كىرگەندىن كېيىن شەكىللەنگەن بۆسۈش خاراكتېرىدىكى تەنقىد نەزەرىيىلىرىنىڭ بۈگۈنكى زامان ئەدەبىيات تارىخىنى قايتا يېزىشى ئىدى. بۇ خىل نەزەرىيە مەنبەلىرى تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت: قۇرۇلمىچىلىق- قايتا قۇرۇلمىچىلىق، روھىي(پىسخىك) ئانالىز، ئاڭ ئېقىمى تەنقىدچىلىكى، پوستمودېرنىزىم، 3- ئەللەر تەنقىدچىلىكى، كېيىنكى مۇستەملىكە تەنقىدچىلىكى، ئاياللار مەسلىكى قاتارلىقلار ۋەكىللىكىدىكى غەرب دۇنياسىدا 60- يىللاردىن كېيىنكى بىر قاتار تەنقىد نەزەرىيىلىرىدىن ئىبارەت. بۇ خىل نەزەرىيەلەر ئىجادىي ياكى پۈتۈنلەي خاتا ھالدا بۈگۈنكى زامان ئەدەبىي تەنقىدچىلىكىدە قوللىنىلغاندا بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتىنىڭ تارىخىي تەرەققىيات مۇساپىسى شۇنداقلا ئىلگىرى دىققەت قىلىنمىغان ياكى يوشۇرۇلغان تارىخىي يوچۇقلىرى ئاشكارىلاندى. 90- يىللارنىڭ كېيىنكى يىللىرىدىمۇ غەرپ نەزەرىيىلىرىگە ئۇنچە بەك ئەگىشىپ كەتمىگەن لېكىن تارىخىي قايتا قۇرۇش ئېڭىدىكى تەتقىقاتلار بارلىققا كېلىپ ئىلگىرىكى ئەدەبىيات تارىخى ئەندىزىسىگە ئوخشىمايدىغان بايانچىلىق ئەندىزىسى باش كۆتۈرۈشكە باشلىدى.

ئۈچىنچى بۆسۈش، 90- يىللاردىن كېيىنكى بۆسۈش ئاساسلىقى 80- يىللاردا يېزىلغان ئەدەبىيات تارىخىنى يەنە قايتا يېزىشتا كۆرىلىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە ئانچە بەك ئاشكارە ئوتتۇرىغا قويۇلمىغان مەقسەت شۇكى، بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتىنىڭ كەسپىي ئورنىنى قولغا كەلتۈرۈش ئارقىلىق، بۈگۈنكى زامان ئەدەبىيات تارىخى  ئاساسىي بايانچىلىق ئەندىزىسىنى تۇرغۇزۇشتىن ئىبارەت.  

ئالدىنقى يازما: پروزا

كېيىنكى يازما: بايانشۇناسلىق ھەققىدە