بۇ ماقالا غۇلجا شەھەرلىك 3-ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ تىل-ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى ئابدۇرېشىت ئوسماننىڭ ماقالىسى بولۇپ، ئاتاقلىق يازغۇچى زوردۇن سابىرنىڭ «ئانا يۇرت» رومانىدىكى ئىلى شېۋىسىگە خاس سۆزلەر ھەققىدە ئىزدىنىلگەن. بۇ ماقالىنى بۇ يەردە كۆپچىلىكنىڭ دىققىتىگە سۇندۇق. ئاپتور ماقالىسىنىڭ بېشىدا مۇنداق دەيدۇ: يازغۇچى زوردۇن سابىرنىڭ ‹‹ئانا يۇرت›› ناملىق تارىخىي رومانىنىڭ تىلىدا ئىلى شېۋىسى جانلىق نامايەن قىلىنغان. مەن بۇ ماقالىدە ‹‹ئانا يۇرت›› رومانىنىڭ تىلىغا تىلشۇناسلىق، تارىخ ۋە فولكلور نۇقتىسىدىن نەزەر ئاغدۇرۇپ، بۇ روماننىڭ تىلىدا ئەكس ئەتكەن ئىلى شېۋىسىدىكى ئۇيغۇر تىلىغا خاس ساپ ئانا تىل سۆزلىرى ، خەنزۇچە، روسچە، پارسچە كىرمە سۆز لەر ئۇستىدە مۇھاكىمە يۇرگۇزۇپ، بۇ سۆزلەرنى ئىزاھلىدىم. ‹‹ئانا يۇرت›› رومانىنىڭ ئوقۇرمەنلىرى بۇ روماننىڭ تىلىنى تولۇق چۇشىنىپ، سۆز – ئاتالغۇلاردىكى نازۇك مەنە پەرقلىرىنى ھىس قىلىپ، رومان تىلىدىن ھەقىقىي ئىستېتىك زوق ئالالىسا كۆپ مەمنۇن بولاتتىم.
بۇ يەردىن چۈشۈرۈڭ.
Archive for ئاپرېل, 2013
تىنلىقلار ھەققىدە كۆرگەنلىرىڭنى، ئاڭلىغانلىرىڭنى باشقىلارغا سۆزلەپ بەرگىن (- «ئالتۇن يارۇق»تىن)
شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مىللەتلەر تىل-يېزىق خىزمىتى كومىتېتىدىكى تەتقىقاتچى خادىملار قايتا نەشرگە تەييارلاۋاتقان چىڭ سۇلالىسى مەزگىلىدە تۈزۈلگەن «بەش تىللىق مانجۇچە لۇغەت» (ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە قىسمى) نىڭ خىزمەتلىرى ئاخىرقى بېكىتىش باسقۇچىغا قەدەم قويدى. شۇ مۇناسىۋەت بىلەن تىل-يېزىق خىزمىتى كومىتېتى تەتقىقات مەركىزى «بەش تىللىق مانجۇچە لۇغەت تەتقىقات گۇرۇپپىسى»نىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن 2013-يىلى 4-ئاينىڭ 18-كۈنى چۈشتىن كېيىن ئالاقىدار مۇتەخەسسىسلەر تەكلىپ قىلىنىپ، قارلۇق شېركىتى يىغىن زالىدا ئاخىرقى تۈزىتىش باسقۇچىدا ھەل قىلىشقا تېگىشلىك بىر نەچچە مەسىلە ئۈستىدە سۆھبەت ئۆتكۈزۈلدى. سۆھبەتكە تىل-يېزىق كومىتېتىنىڭ مەسئۇلى دىلمۇرات مۇسا، تەتقىقاتچىلاردىن پروفېسسور ئارسلان ئابدۇللا، مۇھەممەت ئېلى، ئالىم خەسەنى، نيۇشىياۋلى، توڭجيا چىڭفۇ، مەن ۋە مەزكۇر گۇرۇپپىدىكى تەتقىقاتچى خادىملار بولۇپ 10 نەچچە كىشى قاتناشتى. مۇتەخەسسىسلەر ئاخىرقى نۇسخىدا ھەل قىلىشقا تېگىشلىك بىر قانچە مەسىلە ئۈستىدە مۇنازىرە يۈرگۈزۈش ئارقىلىق ئاخىرىدا ئورتاق تونۇشقا كەلدى. مۇتەخەسسىسلەر تەتقىقات گۇرۇپپىسىغا ئەسەرنى يەنىمۇ تۈزىتىپ تولۇقلاش ھەققدىكى پىكىرلىرىنى بەردى. ئاخىرىدا قارلۇق شېركىتى بۇ شېركەتنىڭ كەلگۈسى بەش يىللىق تەرەققىيات پىلانى ھەققىدە تونۇشتۇرۇش بەردى، تەتقىقاتچى خادىملار قارلۇق شېركىتىنىڭ ئالاقىدار تارماقلىرىنى ئېكىسكۇرسىيە قىلدى.
تۆۋەندە بۇ قېتىمقى سۆھبەت يىغىنىدىن بەزى كۆرۈنۈشلەرنى بەردۇق. 1. يىغىن تونۇشتۇرۇش ماتېرىيالى. 2. تەتقىقات گۇرۇپپىسىنىڭ مەسئۇلى تاھىر ئەپەندى تەتقىقات ئەھۋالىنى تونۇشتۇردى. 3. يىغىن ئەھلى. 4. قارلۇق شېركىتىنىڭ تونۇشتۇرۇشى. 5. ئېكىسكۇرسىيە قىلىش جەريانى.
تىلشۇناسلىرىمىز- غەنىزات غەيۇرانى
پېشقەدەم تىلشۇناس، لۇغەتشۇناس، ئاتاقلىق شائىر غەنىزات 
غەيۇرانى 1930-يىلى كەلپىن ناھىيىسىدە تۇغۇلغان. 1955-1957-يىللىرىدىكى مەمەلىكەت بويىچە ئېلىپ بېرىلغان تىل تەكشۈرۈشكە قاتنىشىپ، تۇرپان، ئىلى قاتارلىق جايلاردا تەكشۈرۈشتە بولغان. 1953-يىلى شىنجاڭدا يېڭىدىن تۇنجى بولۇپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ «ئېلىپبە» دەرسلىكىنى تۈزگەن. شۇ ئاساستا يەنە «تىل دەرسى»، «ئوقۇش كىتابى»، «ماتېماتىكا»، ئوتتۇرا مەكتەپلەر ئۈچۈن «ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى» دەرسلىكلىرىنى تۈزگەن. «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»نى تۈزۈش گۇرۇپپىسىدا باش مۇھەررىرنىڭ بىرى بولۇپ ئىشلىدى. 1985-يىلى تۈزۈلگەن «ئىملا قائىدىسى ۋە ئىملا لۇغىتى»نى تۈزۈشكە قاتناشتى. 1997-يىلى «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا ۋە تەلەپپۇز لۇغىتى»، «چاغاتاي تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»، «خەنزۇچە-ئۇيغۇرچە لۇغەت»، «پەن تېخنىكا ئاتالغۇلىرى لۇغىتى» قاتارلىق لۇغەتلەرنى تۈزۈشكە قاتناشتى.
بۇ يەردىن چۈشۈرۈڭ.
تەرجىمانلىرىمىز- تۇرسۇنئاي ساقىم
داڭلىق دىكتور، يىتۈك ئەدەبىي تەرجىمان، ئىجتىھاتلىق 
تەتقىقاتچى تۇرسۇنئاي ساقىم 1938-يىلى ئۈرۈمچى شەھرىدە تۇغۇلغان. 1956-يىلىدىن باشلاپ مەركىزىي خەلق رادىئو ئىستانسىسىنىڭ ئۇيغۇرچە ئاڭلىتىش بۆلۈمىدە ئىشلىگەن. 1963-يىلىدىن باشلاپ تۈركچە ئاڭلىتىش بۆلۈمىدە 1995-يىلىغىچە ئىشلىگەن. ئەدەبىي تەجىمە بىلەنپائالا شۇغۇللىنىپ تۈرك تىلىدىن نۇرغۇن ياخشى ئەسەرلەرنى تەرجىمە قىلغان. ئۇلاردىن «چالى قۇشى»، «ئېچىنىش»، «مەمەت ئاۋاق»، «جۇۋىلىق خانىم»، «ئۆكسۈش»، «ئۇيقىسىز كېچىلەر»، «سۇسىز ياز»، «ئىت قۇيرۇقى»، «مەن قانداق ئۆلىۋالماقچى بولدۇم» قاتارلىق رومان، پوۋېست، سېكايىلەرنى كۆرسىتىشكە بولىدۇ. «قاراخانىلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتى»، «11-ئەسىردىكى تۈركىي خەلقلەرنى ئىجتىمائىي ئەھۋالى»، «بۈيۈك تىلشۇناس مەھمۇد كاشىغەرىي»، «قۇتادغۇ بىلىك تەتقىقاتى» قاتارلىق ئىلمىي ئەسەرلەرنىمۇ تەرجىمە قىلغان. تۇرسۇنئاي ساقىم خانىم 2006-يىلى 8-ئاينىڭ 7-كۈنى 70 يېشىدا ئۈرۈمچىدە ۋاپات بولدى.
تۇرسۇنئاي ساقىم
«جەمئىيەت ئىناقلىقى ئاستىدىكى تىل ئىناقلىقى- كۆپ مەنبەلىك مەدەنىيەت، كۆپ خىل تىل شارائىتى ئاستىدىكى ئۇيغۇر تىلى ئىلى شېۋىسى ھەققىدە تەكشۈرۈش ۋە تەتقىقات» (社会和谐下的语言和谐–对多远文化、多种语言环境下的维吾尔语伊犁次方言的调查与研究) ناملىق بۇ ماقالا مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرستېتى ئاسپىرانتلار ئىلمىي ژۇرنىلى» (民大研究生学刊) نىڭ 2009-يىللىق 2-سانىغا بېسىلغان، مېنىڭ باشچىلىقىمدا ئېلىپ بېرىلغان ئىلى شېۋىسى ۋە قوش تىل ئوقۇتۇشى ھەققىدە ئېلىپ بېرىلغان دەسلەپكى تەكشۈرۈش ۋە تەتقىقاتنىڭ نەتىجىسىدۇر.
جەمئىيەت ئىناقلىقى ئاستىدىكى تىل ئىناقلىقى
تىلشۇناسلىرىمىز- تۇغلۇقجان تالىپوف
ئاتاقلىق ئۇيغۇرشۇناس، دوكتور، قازاقىستان ئۇيغۇرشۇناسلىق 
ئىلمىنىڭ ۋەكىللىرىدىن بىرى تۇغلۇقجان تالىپوف 1925-يىلى ئالمۇتا شەھرىگە يېقىن بىر ئۇيغۇر يېزىسىدا دۇنياغا كەلگەن. ئۇنىڭ مۇھىم ئىلمىي ئەمگەكلىرى 30 پارچىدىن ئاشىدۇ. بۇ ائساسەن تارىخىي فونېتىكا، فونولوگىيە، گرامماتىكا، ئېلىمولوگىيە، دىئالېكتشۇناسلىق، ئۇيغۇر ەئدەبىي تىلىنىڭ شەكىللىنىش ۋە تەرەققىي قىلىش تارىخى قاتارلىق تەرەپلەرگە چېتىلىدۇ. مۇھىملىرىدىن «ئۇيغۇر تىلى فونېتىكىلىق تۈزۈمىنىڭ تەرەققىياتى»، «ئۇيغۇر ۋە قازاق تىلىدىكى سوزۇق تاۋۇشلار»، «ئۇيغۇر تىلى فونېتىكىسى»، «ئۇيغۇر تىلى فونېتىكىسىنىڭ تارىخىي تەرەققىيات ئوچېرىكلىرى» قاتارلىقلارنى كۆرسىتىشكە بولىدۇ.
تۇغلۇقجان تالىپوف
تىلشۇناسلىرىمىز- ئابدۇۋەلى تۇرغانباي
قازاقىستان دۆلەتلىك ئىلىم ئاكادېمىيىسىنىڭ مول ھوسۇللۇق 
ئاكادېمىكى، مەشھۇر ئۇيغۇرشۇناس ئابدۇۋەلى تۇرغانباي ئوۈلى قايداروف 1924-يىلى ئالمۇتىغا يېقىن بىر يېزىدا قازاق چارۋىچى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. ئۇنىڭ «ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى»، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى (ئىككى قىسىم)»، «ئۇيغۇر تىلى بويىچە تەكشۈرۈشلەر»، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ۋە قازاق تىلى مەسىلىلىرى»، «ئەسىرلەر ساداسى»، «ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرى»، «ئۇيغۇر خەلق تېپىسماقلىرى»، ««سوۋېت ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخىنىڭ ئوچېرىكلىرى»، «ئۇيغۇرچە-رۇسچە لۇغەت»، «تۈركىي تىللار» قاتارلىق يىرىك ئەسەرلىرى ئېلان قىلىنغان.
ئابدۇۋەلى تۇرغانباي
تىلشۇناسلىرىمىز- نەسرۇللا يولبولدى
مائارىپ سېپىدىكى تۆھپىكار باغۋەن، نەتىجىلىك تىلشۇناس، 
پېشقەدەم مائارىپچى، پروفېسسور نەسرۇللا يولبولدى ئەپەندى 1930-يىلى ئاتۇشتا تۇغۇلغان. يەتتە يېشىدا شىخوغا كۆۈپ كەلگەن. 1952-يىلىدىن باشلاپ ئوقۇتقۇچىلىقنى باشلىغان. 1956-1957-يىللىرىدىكى چوڭ تىل تەكشۈرۈش خىزمىتىگە قاتناشقان. ئۇنىڭ مىرسۇلتان ئوسمانوف بىلەن بىرلىكتە تۈزگەن «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى»(1964-يىل)، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى» (1968-، 1980-يىلى)، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى» (ئەنسەردىن مۇسا، تۇردى ئەخمەتلەر بىلەن بىرلىكتە، 1984-يىلى)، «تىلشۇناسلىققا مۇقەددىمە»، «جۇڭگودىكى تۈركىي تىللار» (مۇھەببەت قاسىم بىلەن بىرلىكتە تۈزگەن) قاتارلىق ئەسەرلىرى بار. يەنە نۇرغۇن ئىلمىي ماقالىلىرى بار.
نەسرۇللا يولبولدى
تەرجىمانلىرىمىز- ئەخمەت پاسار
ئۆزىنىڭ مول ئىلمىي ئەمگەكلىرى بىلەن جامائەتكە تونۇلغان
پېشقەدەم تەرجىمان، غەيرەتلىك مۇھەررىر، يېڭى دەۋر ئۇيغۇر نەشرىياتچىلىقىدىكى تۆھپىكار ئەزىمەتلەردىن بىرى- ئەخمەت پاسار ئەپەندى 1933-يىلى چەرچەن ناھىيىسىدە تۇغۇلغان. «شىنجاڭ ياشلىرى»، شىنجاڭ ئۆسمۈرلىرى» گېزىتلىرىدە ئىشلىگەن. «باھادىر شاھ لى زىچېڭ» (3-توم 1-كىتاب)، «قىزىل قىيا»، «جىنايەت ۋە نەپرەت»، «دەرۋىش غوجىنىڭ سەپەر خاتىرىسى» قاتارلىق تەرجىمە ئەسەرلىرى بار.
ئەخمەت پاسار
تەرجىمانلىرىمىز- مۇساجان ئەزىزى
زامانىمىزنىڭ داڭلىق ئەدەبىي تەرجىمانلىرىدىن بىرى، تېلېۋىزىيە 
تىياتىرى تەرجىمىچىلىكى ساھەسىدە ھەممىنىڭ ھۆرمىتىگە ئېرىشكەن پېشقەدەم ئۇستاز مۇساجان ئەزىزى ئەپەندى 1938-يىلى تارباغاتاي ۋىلايىتىنىڭ دۆربىلجىن ناھىيىسىدە تۇغۇلغان. 1959-يىلىدىن 1962-يىلىغىچە شىنجاڭ خەلق مائارىپ نەشرىياتىدا ئىشلىگەن. 1962-يىلىدىن 1984-يىلىغىچە شىنجاڭ خەلق رادىئو ئىستانسىسىدا ئىشلىگەن. 1984-يىلىدىن 1994-يىلىغىچە شىنجاڭ تېلېۋىزىيە تىياتىرى تەرجىمە مەركىزىدە ئشىلىگەن. نۇرغۇن تېلېۋىزىيە تىياتىرلىرىنى خەنزۇچىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان. ئەدەبىي تەرجىمە بىلەن شۇغۇللىنىپ، «تىرىلىش»، «پولات قانداق تاۋلاندى»، «ساغرا تېرە«، «جىنايەت ۋە جازا»، «ئالەمدىكى نۇر» قاتارلىق بىر مۇنچە دۇنياۋىي داڭلىق ئەسەرلەرنى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان.
مۇساجان ئەزىزى