«پروفېسسور پېتېر سېمە بىلەن سۆھبەت» ناملىق بۇ سۆھبەت خاتىرىسى «شىنجاڭ تەزكىرىسى» ژۇرنىلىنىڭ 2013-يىللىق 4-سانىدا ئېلان قىلىنغان. جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ تەتقىقاتچىسى لى جىنشىيۇ تەرىپىدىن يېزىلغان. ئىمىن تاجى تۈرگۈن تەرىپىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىنغان. بۇنىڭدا گېرمانىيەلىك داڭلىق تۈركولوگ پېتېر سېمە بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن سۆھبەتنىڭ خاتىرىسى بېرىلگەن. ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتتىغا قىزىققۇچىلارنىڭ پايدىلىنىشىغا ئەرزىيدۇ.
تۈركولوگىيە
«تەگمىش تىنلىغلارىغ سۆزلەمىش كەرگەك، ئانى يەمە كۆپ سۈزۈك كۆڭۈلىن ئەشىدىڭلەر» (ئۇچرىغان جانلىقلار ھەققىدە سۆزلەش كېرەك، سىلەر بۇنى ناھايىتى سۈزۈك كۆڭلۈڭلار بىلەن ئاڭلاڭلار) ___ «ئالتۇن يارۇق» تىن ئېلىندى.
جۇڭگودىكى تۈركولوگلار- گېڭ شىمىن
13
05
13'
مەشھۇر تۈركولوگ، جۇڭگو تۈركولوگىيەسىنىڭ بەرپاچىلىرىدىن بىرى 
مەشھۇر ئالىم، تىلشۇناس، پروفېسسور، دوكتور يېتەكچىسى گېڭ شىمىن ئەپەندى 2012-يىلى 12-ئاينىڭ 17-كۈنى 83 يېشىدا ۋاپات بولدى. بۇ دۇنيا تۈركولوگىيە ساھەسى، جۈملىدىن جۇڭگونىڭ تۈركولوگىيە ساھەسى ئۈچۈنمۇ چوڭ يوقىتىش بولدى. گېڭ شىمىن ئەپەندى 1939-يىلى جىئاڭسۇ ئۆلكىسىدە تۇغۇلغان. 1949-يىلى بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتىغا ئىمتىھان بېرىپ كىرىپ شەرق تىللىرى فاكۇلتېتىدا يېڭىدىن قۇرۇلغان ئۇيغۇر تىلى كەسپىگە كىرىپ ئوقۇغان. 1952-يىلى بۇ كەسپى مەركىزىي مىللەتلەر ئىنىستىتۇتىغا يۆتكەلگەن. گېڭ شىمىن ئەپەندى بىللە يۆتكىلىپ كېلىپ بۇ كەسپنى پۈتتۈرۈپ شۇ مەكتەپتە ئوقۇتقۇچىلىققا ئېلىپ قېلىنغان. كېيىن يەنە تۈرك تىلى، قازاق تىللىرىنى ئۆگەنگەن. قازاق تىلى كەسپىنىڭ ئىېچىلىشى، تەرەققىي قىلىشىغىمۇ ھەسسە قوشقان. ئۇ ئۆز ئۆمرىدە تىنماي تىرىشىپ ئۆگىنىپ، تىرىشىپ ئىشلەپ، تەتقىق قىلىپ، تۈركىي تىللار، جۈملىدىن ئۇيغۇر ۋە قازاق تىللىرى ھەققىدە ئاز بولمىغان كىتاب، ماقالىلارنى ئېلان قىلغان. تۆۋەندە تونۇشتۇرۇلغىنى مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى ئۇيغۇر تىل-ئەدەبىياتى كەسپىدىكى ئوقۇغۇچىلار چىقىرىۋاتقان ئىچكى ژرنالدا ئېلان قىلىنغان ئابلاجان يۈسۈپنىڭ نامىدىكى «مەشھۇر تۈركولوگ گېڭ شىمىن ۋە ئۇنىڭ ئەسەرلەر كاتالوگى» ناملىق ماقالا ۋە «تىل ۋە تەرجىمە» ژۇرنىلىنىڭ 2013-يىللىق 1-سانىدا بېرىلغان گېڭ شىمىن ئەپەندىنىڭ ۋاپات بولغانلىقى ھەققىدىكى خەۋەر بولۇپ، كۆپچىلىكنىڭ دىققىتىگە سۇندۇق.
گېڭ شىمىن ۋە ئۇنىڭ ئەسەرلەر كاتالوگى گېڭ شىمىن ئەپەندى ۋاپات بولدى
موڭغۇلچە لۇغەت- مۇقەددىمەتۇل ئەدەب
12
04
13'
«موڭغۇلچە لۇغەت- مۇقەددىمەتۇل ئەدەب» ناملىق بۇ ئەسەر رۇسچە بولۇپ، 1938-يىلى رۇس تىلىدا سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىدا نەشر قىلىنغان. ئاپتورى ئاتاقلىق شەرقشۇناس، ئالىم پوپپى. بۇ ئەسەر چاغاتاي تىلى بىلەن موڭغۇل تىلى ئوتتۇرىسىدىكى سېلىشتۇرما لۇغەت بولۇپ، پوپپى تەرىپىدىن تەتقىق قىلىنغان نۇسخىسىدۇر. بۇ ئەسەر ئالتايشۇناسلىق ۋە تۈركولوگىيە نۇقتىسىدىن پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە.
«موڭغۇلچە لۇغەت- مۇقەددىمەتۇل ئەدەب»
«جۇڭگودىكى تۈركىي تىللارنىڭ سۆزلۈك توپلىمى» (中国突厥语族语言词汇集) ناملىق بۇ ئەسەر چېن زوڭجېن قاتارلىقلار تەرىپىدىن تۈزۈلۈپ، 1990-يىلى 12-ئايدا مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان. بۇ كىتابقا ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز، ئۆزبەك، تاتار، تۇۋا، سالار ۋە غەربىي سېرىق ئۇيغۇر قاتارلىق سەككىز تىلدىكى دائىم ئىشلىتىلىدىغان 4000 سۆز كىرگۈزۈلگەن. ھەر قايسى تىللاردىكى سۆزلەر خەلقئارالىق ئوقۇلغۇ بىلەن ئىزاھلانغان، مەنىلىرى خەنزۇچە شەرھىلەنگەن. كىتاب ئاخىرىدا ھەر قايسى تىللاردىكى قوشۇمچىلار بېرىلگەن، خەنزۇچە-تۈركىي تىللارچە تىزىملىك بېرىلگەن بولۇپ، بۇ سەككىز قېرىنداش تىل ئوتتۇرىرىسىكى سۆزلۈك باغلىنىشىنى چۈشىنىشتە مۇھىم پايدىلىنىش ماتېرىيالى بولالايدۇ. بۇ كىتاب ئالىي مەكتەپ ئوقۇتقۇچى-ئوقۇغۇچىلىرى، تىل تەرقىقاتچىلىرىنىڭ بۇ تىللار ئوتتۇرىسىدىكى قېرىنداشلىق باشلىنىشنى چۈشىنىشى ۋە تېخىمۇ چوڭقۇر تەتقىق قىلىشى ئۈچۈن ئاساس يارىتىدۇ.
«جۇڭگودىكى تۈركىي تىللارنىڭ سۆزلۈك توپلىمى»
دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك (ئەسلى نۇسخىسى)
10
04
13'
بۇ ئەسەر بۈيۈك ئالىم مەھمۇد كاشىغەرىنىڭ «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» ناملىق ئەسىرىنىڭ ئەسلى ئەرەبچە نۇسخىدۇر. بۇ نۇسخا ھازىر تۈركىيەنىڭ ئىستامبۇل شەھرىدىكى مىللەت كۇتۇبخانىسىدا ساقلانماقتا.
«دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك»
قۇتادغۇ بىلىك (خەنزۇچە)
10
04
13'
بۇ ئەسەر بۈيۈك مۇتەپپەككۇر، ئەدىب يۈسۈف خاس ھاجىپنىڭ بۈيۈك ئەسىرى «قۇتادغۇ بىلىك»نىڭ ھازىرقى زامان خەنزۇ تىلىدىكى تەرجىمە نۇسخىسى بولۇپ، 1986-يىلى 10-ئايدا مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان.
«قۇتادغۇ بىلىك» (خەنزۇچە)
قۇتادغۇ بىلىك (ۋېنا نۇسخىسى)
10
04
13'
بۇ ئەسەر ئۇلۇغ مۇتەپپەككۇر، ئەدىب يۈسۈف خاس ھاجىپنىڭ بۈيۈك ئەسىرى «قۇتادغۇ بىلىك»نىڭ ۋېنا نۇسخىسىنىڭ فاكسىمىلى بولۇپ، 1985-يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن قايتا نەشر قىلىنغان. ئەسەرنىڭ بۇ نۇسخىسى ئافغانىستاننىڭ ھېرات شەھرىدە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا كۆچۈرۈلگەن. مىلادى 1439-يىلى كۆچۈرۈپ تاماملانغان. بۇ نۇسخا ھېراتتا كۆچۈرۈلگەنلىكى ئۈچۈن ھېرات نۇسخىسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. كېيىنچە ئاۋىستىرىيىنىڭ ۋېنا شەھرىگە ئېلىپ كېتىلىپ شۇ يەردە كۇتۇپخانىدا ساقلانغان. شۇنداق بولغانلىقى ئۈچۈن ۋېنا نۇسخىسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. بۇ نۇسخا مەزكۇر ئەسەرنىڭ ئىلىم دۇنياسىدا ئەڭ بۇرۇن قايتا ئاشكارا بولغان نۇسخىسى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.
قۇتادغۇ بىلىك (ۋېنا نۇسخىسى)
قۇتادغۇ بىلىك (قاھىرە نۇسخىسى)
10
04
13'
بۇ ئۇلۇغ مۇتەپپەككۇر، ئەدىب يۈسۈف خاس ھاجىپنىڭ «قۇتادغۇ بىلىك» ناملىق بۈيۈك ئەسىرىنىڭ قاھىرە نۇسخىسىنىڭ فاكسىمىلى بولۇپ، 1985-يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن قايتا نەشر قىلىنغان. بۇ نۇسخا 5800 بېيىتتىن ئىبارەت بولۇپ، ئەرەب يېزىقىدا خەتتى سۇلۇس خەت نۇسخىسىدا كۆچۈرۈلگەن 1896-يىلى قاھىرە ھېدىۋلىك (قىرال) كۈتۈپخانىسىنىڭ مۇدىرى تەرىپىدىن ئاشكارىلانغان. بۇ نۇسخا قاھىرەدە ساقلانغانلىقى ئۈچۈن قاھىرە نۇسخىسى ياكى مىسىر نۇسخىسى دەپ ئاتىلىدۇ.
قۇتادغۇ بىلىك (قاھىرە نۇسخىسى)
دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك (خەنزۇچە)
08
04
13'
بۇ ئەسەر 10-ئەسىردە ئۆتكەن ئاتاقلىق تىلشۇناس مەھمۇد كاشىغەرىنىڭ «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» (突厥语大辞典) ناملىق ئەسىرىنىڭ ھازىرقى زامان خەنزۇ تىلىدىكى تەرجىمە نۇسخىسى بولۇپ، بۇ نۇسخا ئاپتونوم رايونلۇق ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيىسى تىل تەتقىقات ئىنىستىتۇتىدىكى تەتقىقاتچى خادىملار تەرىپىدىن تەييارلىنىپ، 2002-يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان.
突厥语大辞典-3 突厥语大辞典-2 突厥语大辞典-1
قەدىمكى تۈرك تىلى لۇغىتى (رۇسچە)
01
04
13'
«قەدىمكى تۈرك تىلى لۇغىتى» (древнетюркский словарь) ناملىق بۇ كىتاب نادېليايېۋ، ناسېلوۋ، تېنىشېۋ، شېرباك قاتارلىقلارنىڭ تەھرىرلىكىدە تۈزۈلۈپ، 1969-يىلى لېنىنگرادتىكى ناۋكا نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان. قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى لېكسىكولوگىيىسى توغرىسىدا يېزىلغان مۇھىم كىتابلارنىڭ بىرىدۇر.
«قەدىمكى تۈرك تىلى لۇغىتى»