«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ قاغىلىق شېۋىسى ھەققىدە تەتقىقات» ناملىق بۇ ماقالا ئابلىمىت قۇدرەتنىڭ 2009-يىلى 5-ئايدا شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدا پۈتتۈرگەن ماگىستېر ئاسپىرانتلىق ماقالىسى بولۇپ، بۇ ماقالىدا ئۇيغۇر تىلى قاغىلىق شېۋىسىنىڭ فونېتىكا، لېكسىكا ۋە گرامماتىكىلىق ئالاھىدىلىكلىرى شەرھىلەنگەن ھەمدە دىئالېكت تىل ماتېرىياللىرىدىن ئۈلگىلەر بېرىلگەن. بۇ ماقالا ماگىستېر ئاسپىرانتلىقىدا ئوقۇۋاتقان ئوقۇغۇچىلار ۋە ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغۇچىلارنىڭ پايدىلىنىشىغا ماس كېلىدۇ.
دىئالېكت
«تەگمىش تىنلىغلارىغ سۆزلەمىش كەرگەك، ئانى يەمە كۆپ سۈزۈك كۆڭۈلىن ئەشىدىڭلەر» (ئۇچرىغان جانلىقلار ھەققىدە سۆزلەش كېرەك، سىلەر بۇنى ناھايىتى سۈزۈك كۆڭلۈڭلار بىلەن ئاڭلاڭلار) ___ «ئالتۇن يارۇق» تىن ئېلىندى.
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتى» ناملىق بۇ ئەسەر مىرسۇلتان ئوسمانوف ئەپەندى تەرىپىدىن يېزىلىپ، 2006-يىلى شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان. بۇ ئەسەر ئۇزۇن يىللىق تەكشۈرۈش، ماتېرىيال توپلاش ۋە تەتقىقاتنىڭ نەتىجىسى بولۇپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ لوپنۇر دىئالېكتىنىڭ ئەھۋالىدىن بىزنى تەپسىلىي خەۋەردار قىلىدىغان ئىلمىي ئەسەر ھېسابلىنىدۇ. بۇ ئەسەر ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە ئۇنىڭ دىئالېكتلىرى ھەققىدىكى تەتقىقات بىلەن شۇغۇللانغۇچىلارنىڭ پايدىلىنىشىغا ماس كېلىدۇ.
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكت سۆزلىرى تەتقىقاتى» ناملىق بۇ ئەسەر شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورى مۇھەببەت قاسىم قاتارلىقلار تەرىپىدىن تۈزۈلۈپ، 2006-يىلى 10-ئايدا شىنجاڭ خەلق نەشرىياتىدا نەشر قىلىنغان. بۇ ئەسەر ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ھەر قايسى دىئالېكت، شېۋىلىرىنىڭ سۆزلۈكلىرى ھەققىدە ئېلىپ بېرىلغان سېستىمىلىق تەتقىقاتنىڭ نەتىجىسى بولۇپ، كۈچلۈك پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە ئنىڭ دىئالېكتلىرى ھەققىدىكى تەتقىقاتقا قىزىققۇچىلار ۋە بۇ ساھەدىكى تەتقىقاتچىلارنىڭ پايدىلىنىشىغا ماس كېلىدۇ.
«ئۇيغۇر تىلى ئىلى شېۋىسىدىكى موڭغۇلچە يەر ناملىرى» ناملىق 
بۇ ماقالەم خەنزۇچە «مىللەتلەر تىل-يېزىقى» (民族语文) ژۇرنىلىنىڭ 2013-يىللىق 2-سانىدا ئېلان قىلىنغان. بۇ ماقالىدا ئىلى رايونىدا ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ھازىرغىچە موڭغۇلچە ئاتىلىپ كېلىۋاتقان بىر قىسىم يەر ناملىرىنىڭ مەنىلىرى ھەققىدە قىسقىچە توختىلىپ ئۆتىلىدۇ. جۈملىدىن بۇ يەر ناملىرىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرى بويىچە بىر نەچچە تۈرگە ئايرىلىپ، قانداق ئالاھىدىلىك بويىچە ئاتالغانلىقى، ھەمدە ئۇيغۇرچە ئاھاڭ ئۆزگىرىشى قاتارلىق مەسىلىلەر ئۈستىدە ئىزدىنىلىدۇ.
بۇ يەردىن چۈشۈرۈڭ
بۇ ماقالا غۇلجا شەھەرلىك 3-ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ تىل-ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى ئابدۇرېشىت ئوسماننىڭ ماقالىسى بولۇپ، ئاتاقلىق يازغۇچى زوردۇن سابىرنىڭ «ئانا يۇرت» رومانىدىكى ئىلى شېۋىسىگە خاس سۆزلەر ھەققىدە ئىزدىنىلگەن. بۇ ماقالىنى بۇ يەردە كۆپچىلىكنىڭ دىققىتىگە سۇندۇق. ئاپتور ماقالىسىنىڭ بېشىدا مۇنداق دەيدۇ: يازغۇچى زوردۇن سابىرنىڭ ‹‹ئانا يۇرت›› ناملىق تارىخىي رومانىنىڭ تىلىدا ئىلى شېۋىسى جانلىق نامايەن قىلىنغان. مەن بۇ ماقالىدە ‹‹ئانا يۇرت›› رومانىنىڭ تىلىغا تىلشۇناسلىق، تارىخ ۋە فولكلور نۇقتىسىدىن نەزەر ئاغدۇرۇپ، بۇ روماننىڭ تىلىدا ئەكس ئەتكەن ئىلى شېۋىسىدىكى ئۇيغۇر تىلىغا خاس ساپ ئانا تىل سۆزلىرى ، خەنزۇچە، روسچە، پارسچە كىرمە سۆز لەر ئۇستىدە مۇھاكىمە يۇرگۇزۇپ، بۇ سۆزلەرنى ئىزاھلىدىم. ‹‹ئانا يۇرت›› رومانىنىڭ ئوقۇرمەنلىرى بۇ روماننىڭ تىلىنى تولۇق چۇشىنىپ، سۆز – ئاتالغۇلاردىكى نازۇك مەنە پەرقلىرىنى ھىس قىلىپ، رومان تىلىدىن ھەقىقىي ئىستېتىك زوق ئالالىسا كۆپ مەمنۇن بولاتتىم.
بۇ يەردىن چۈشۈرۈڭ.
«جەمئىيەت ئىناقلىقى ئاستىدىكى تىل ئىناقلىقى- كۆپ مەنبەلىك مەدەنىيەت، كۆپ خىل تىل شارائىتى ئاستىدىكى ئۇيغۇر تىلى ئىلى شېۋىسى ھەققىدە تەكشۈرۈش ۋە تەتقىقات» (社会和谐下的语言和谐–对多远文化、多种语言环境下的维吾尔语伊犁次方言的调查与研究) ناملىق بۇ ماقالا مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرستېتى ئاسپىرانتلار ئىلمىي ژۇرنىلى» (民大研究生学刊) نىڭ 2009-يىللىق 2-سانىغا بېسىلغان، مېنىڭ باشچىلىقىمدا ئېلىپ بېرىلغان ئىلى شېۋىسى ۋە قوش تىل ئوقۇتۇشى ھەققىدە ئېلىپ بېرىلغان دەسلەپكى تەكشۈرۈش ۋە تەتقىقاتنىڭ نەتىجىسىدۇر.
جەمئىيەت ئىناقلىقى ئاستىدىكى تىل ئىناقلىقى
ئۇيغۇر شېۋىلىرى سۆزلۈكى
31
03
13'
«ئۇيغۇر شېۋىلىرى سۆزلۈكى» ناملىق بۇ كىتاب غۇلام غوپۇرى تەرىپىدىن تۈزۈلۈپ، 1986-يىلى مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان. بۇ ئەسەرگە 4000 غا يېقىن دىئالېكت، شېۋە سۆزلۈكى ۋە سۆز بىرىكمىسى كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، قايسى رايوندىن ئېلىنغانلىقى كۆرسىتىلگەن. بۇ ئەسەر ئۇيغۇر تىلى دىئالېكت، شېۋە سۆزلۈكلىرى تەرقىقاتىدىكى مۇھىم پايدىلىنىش ماتېرىيالى ھېسابلىنىدۇ.
ئۇيغۇر شېۋىلىرى سۆزلۈكى
«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ قومۇل شېۋىسى» ناملىق بۇ ئەسەر قومۇل شېۋىسىنى تەكشۈرۈش مەخسۇس گۇرۇپپىسى تەرىپىدىن تۈزۈلۈپ، 1997-يىلى شىنجاڭ پەن-تېخنىكا، سەھىيە نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان. ئەسەردە قومۇل شېۋىسىنىڭ فونېتىكا، لېكسىكا ۋە گرامماتىكىلىق ئالاھىدىلىكلىرى بىر قەدەر چوڭقۇر تەتقىق قىلىنغان. بۇ ئەسەر ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى ھەققىدىكى مۇھىم ئەسەرلەرنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ قومۇل شېۋىسى
ئاتاقلىق تىلشۇناسىمىز مىرسۇلتان ئوسمانوۋنىڭ شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن 2004-يىلى نەشر قىلىنغان «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوتەن دىئالېكتى» ناملىق بۇ كىتابى ئۇنىڭ 1956-1957-يىللىرى تىل تەكشۈرۈش جەريانىدا خاتىرىلىگەن ماتېرىياللىرى ئاساسىدا ئۇزۇن يىل تەتقىقات ئېلىپ بېرىشىنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، ئەسەردە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوتەن دىئالېكتى ھەققىدە ئەتراپلىق، سېستىمىلىق توختالغان. بۇ ئەسەر ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتىدىكى مۇھىم ئەسەرلەرنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوتەن دىئالېكتى
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى
31
03
13'
ئاتاقلىق تىلشۇناسىمىز مىرسۇلتان ئوسمانوۋنىڭ شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن 1989-يىلى نەشر قىلىنغان «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى» ناملىق بۇ كىتابى ئۇنىڭ ئۇزۇن يىللىق تەكشۈرۈش، تەتقىقات نەتىجىلىرىنىڭ خۇلاسىسى بولۇپ، ئەسەردە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ دىئالېكتلىرى ھەققىدە ئەتراپلىق، سېستىمىلىق كۆزقاراشلار ئوتتۇرىغا قويۇلغان. بۇ ئەسەر ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتىدىكى مۇھىم ئەسەرلەرنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى